Русіфікацыя Беларусі: розьніца паміж вэрсіямі
→Тэлебачаньне і радыё: удакладненьне |
д →Адукацыя: стыль |
||
Радок 94: | Радок 94: | ||
[[Файл:Murawjow.jpg|значак|250пкс|[[Мураўёў-вешальнік]]]] |
[[Файл:Murawjow.jpg|значак|250пкс|[[Мураўёў-вешальнік]]]] |
||
12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі расейскі імпэратар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё [[Калегіюм езуітаў (Полацак)#Гісторыя#Ператварэньне ў акадэмію|Полацкай акадэміі]], зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг [[Канстантын Тышкевіч]], астраном і філёзаф [[Юзэф Накцыяновіч]], пісьменьнікі [[Юзэф Масальскі]] і [[Ян Баршчэўскі]], маляр [[Валенці Ваньковіч]] і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі |
12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі расейскі імпэратар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё [[Калегіюм езуітаў (Полацак)#Гісторыя#Ператварэньне ў акадэмію|Полацкай акадэміі]], зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг [[Канстантын Тышкевіч]], астраном і філёзаф [[Юзэф Накцыяновіч]], пісьменьнікі [[Юзэф Масальскі]] і [[Ян Баршчэўскі]], маляр [[Валенці Ваньковіч]] і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі супраціву калянізацыі, таму ў сакавіку 1820 году акадэмію ліквідавалі, а некалькі тысячаў тамоў акадэмічнай бібліятэкі вывезьлі ў Расею<ref>''[[Уладзімер Арлоў|Арлоў У.]]'' [http://knihi.com/Uladzimir_Arlou/Dziesiac_viakou_bielaruskaj_historyi.html Дзесяць вякоў беларускай гісторыі] (862―1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. ― Вільня: „Наша Будучыня“, 1999. С. 172-173</ref>. |
||
1 траўня 1832 году расейскі імпэратар [[Мікалай I]] (1825—1855) зачыніў [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў]]. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя [[уніяты|ўніяцкіх]] і [[базыляны|базылянскіх]] школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскаму патрыярхату]]<ref name="hb237"/>. Разам з тым закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца накіравалі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў<ref name="hb237">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 237.</ref>. |
1 траўня 1832 году расейскі імпэратар [[Мікалай I]] (1825—1855) зачыніў [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў]]. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя [[уніяты|ўніяцкіх]] і [[базыляны|базылянскіх]] школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскаму патрыярхату]]<ref name="hb237"/>. Разам з тым закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца накіравалі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў<ref name="hb237">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 237.</ref>. |
Вэрсія ад 00:11, 20 студзеня 2018
Русіфікацыя Беларусі, дакладней[1] маскалізацыя[2][3][4][5] або расеізацыя[6][7][8] — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву беларускага народу ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і мовы і насаджэньня расейскай мовы і культуры[9].
Перадумовы
Імкненьне валадароў Маскоўскай дзяржавы супрацьстаяць аб’яднаньню ўсходнеславянскіх земляў вакол Вялікага Княства Літоўскага стала прычынай шматлікіх ваенных канфліктаў. Пры гэтым Масква спрабавала знайсьці ідэалягічнае абгрунтаваньне ўласнай вайсковай экспансіі. Кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі, якая фактычна ўтварылася пад уладай Залатой Арды ў выніку пераезду мітрапаліта з захопленага і разрабаванага Кіева ўва Ўладзімер на Клязьме — бліжэй да ардынскай сталіцы Сараю, тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе Русі» (хоць самавольны перанос біскупскай катэдры забараняецца правілам 82 Картагенскага сабору[10]) і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію, створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем, які вызнаў незалежную ад Арды Літоўскую мітраполію, у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»[11]), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як схізму. У адказ на гэта ў канцы XV ст. у Маскве зьявілася канцэпцыя «Трэцяга Рыму», згодна зь якой яна абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай Рыму і Канстантынопалю («Другога Рыму») і абаронцай чысьціні праваслаўя[12]. Да рэлігійнага чыньніку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьці да дынастыі Рурыкавічаў маскоўскія валадары абвяшчалі сябе спадкаемцамі кіеўскіх князёў.
Лякальныя войны за памежныя ўдзельныя княствы ўпершыню перарасьлі ў глябальны канфлікт у 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар Іван IV Тыран абвясьціў сваёй спадчынай усходнюю частку беларускай этнічнай тэрыторыі зь местамі Полацкам, Віцебскам, Воршай, Магілёвам і інш. Распачатая ім Інфлянцкая вайна (1558—1583) стала адной з прычынаў эканамічнага і палітычнага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мусілі ў 1569 годзе скласьці Люблінскую унію з Каралеўствам Польскім.
У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году Маскоўская царква атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Пры гэтым яна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім чынам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага кананічнай тэрыторыяй Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі. У 1613 годзе па абраньні на маскоўскі сталец прадстаўніка дынастыі Раманавых, якая ня мела ніякіх роднасных зьвязкаў з валадарамі Кіева — Рурыкавічамі, маскоўскія князі страцілі дынастычныя правы на тэрыторыі, падуладныя кіеўскім князям. Такім чынам, усе наступныя памкненьні Маскоўскай дзяржавы захапіць землі Вялікага Княства Літоўскага ня мелі ніякіх юрыдычных падставаў, апроч г.зв. «права моцнага».
У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч, у адрозьненьне ад Івана Тырана, ужо хацеў захапіць усю тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага. Маскоўскія войскі адзначыліся разбурэньнем і спусташэньнем шматлікіх местаў і мястэчак, а таксама вынішчэньнем і паланеньнем насельніцтва. Напрыклад, у выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году Трубяцкой разьні акупанты забілі амаль усіх жыхароў Амсьціслава, які быў сталіцай аднаго зь дзевяці ваяводзтваў краіны. Аднак часьцей галоўнай мэтай быў захоп у палон мясцовых жыхароў і вываз іх у Масковію. Вынікам гэтай вайны стала поўнае разбурэньне гаспадаркі Вялікага Княства Літоўскага, вынішчэньне адукаванага мяшчанства, заняпад мясцовай культуры. Гэта прывяло да сьвядомай палянізацыі найвышэйшых станаў Вялікага Княства Літоўскага, якія такім чынам спрабавалі адасобіцца ад патэнцыйнага агрэсара і прыбраць падставы для імаверных тэрытарыяльных прэтэнзіяў.
Адным з наступстваў войнаў з Масковіяй стала паступовае зьмяншэньне ролі беларускай мовы з заменай яе польскай і лацінскай як менш падобнымі да расейскай. Тым ня менш беларуская мова захоўвалася ўва ўжытку (у тым ліку юрыдычным[a]) да другой трэці XIX ст., пакуль яе канчаткова ня выціснула расейская[14][15]. У XVII—XVIII стагодзьдзях таксама працягвалася разьвіцьцё культуры Вялікага Княства Літоўскага, якое выявілася найперш у стварэньні самабытнай архітэктуры віленскага і магілёўскага барока.
Нягледзячы на пэўныя моўна-рэлігійныя зьмены, у XVIII ст. назіралася масавае перасяленьне сялянаў з гістарычнай Смаленшчыны, якая трапіла пад уладу Расейскай імпэрыі, у Вялікае Княства Літоўскае. Так, у 1754 годзе расейская імпэратрыца Елізавета Пятроўна запатрабавала ад Сойму Рэчы Паспалітай вярнуць у Расею адзін мільён уцекачоў[16]. У гэты ж час расейскія карныя войскі неаднаразова пераходзілі дзяржаўную граніцу з мэтай захопу і вывазу зьбеглага насельніцтва ў Сыбір.
Расейская імпэрыя
Моўная палітыка
28 траўня 1772 году адразу па першым падзеле Рэчы Паспалітай расейская імпэратрыца Кацярына II падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады толькі на расейскай мове замест ранейшай польскай (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве выняткова расейскай мовы[18].
Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні паўстаньня 1794 году гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў[19]. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі[20].
Павал I і Аляксандар I не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі.
Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году Мікалая I наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў[19]. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога зьяўлялася «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»[19]. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» (рас. «Очерк о средствах обрусения Западного края»[21]).
25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, паводле якога ўсе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе Вялікае Княства Літоўскае атрымала назву «Паўночна-Заходні край», адначасна скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту[20].
Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь «выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу» (рас. «выходцев из внутренних губерний, которые принесут с собой в сей край, чуждающийся России, наш язык, обычай, приверженность русских к престолу»)[16].
За Аляксандрам II назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася[19].
Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар М. Мураўёў, названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам[22]. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырока вядомым зьяўляецца ягоны дэвіз:
Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейская школа і царква Арыгінальны тэкст (рас.)
Что не доделал русский штык — доделает русская школа и церковь |
||
Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» Ксенафонта Гаворскага і садзейнічаў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі[23].
Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў:
Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край Арыгінальны тэкст (рас.)
Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край |
||
Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» зьяўляліся падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках[24].
Рэлігія
Небясьпечнай перашкодай на шляху абмаскаленьня беларусаў зьяўлялася Ўніяцкая царква, якая вылучала іх сярод палякаў і расейцаў. Грэка-каталікі складалі каля 80% беларускіх хрысьціянаў[25].
Яшчэ за кіраваньнем Кацярыны II у праваслаўе расейскага ўзору прымусова перавялі блізу паўмільёна беларусаў. Адначасна ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх герархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганьні з уніяцтвам асабліва вызначыўся біскуп украінскага паходжаньня Ёсіф Сямашка. Ён увёў расейскую мову ў духоўных сэмінарыях і царкоўных лічбах. Сьвятары атрымалі загад спраўляць набажэнства паводле службоўнікаў, прысланых з Масквы. З уніяцкіх сьвятыняў выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў[24].
Тутэйшыя вернікі адказалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць іх у маскоўскае праваслаўе сяляне-ўніяты з маёнтку Азярышча Гарадоцкага павету пастанавілі ўтапіць полацкага япіскапа Смарагда і віцебскага генэрал-губэрнатара Шрэдэра, якія ледзьве здолелі ўцячы. У сьнежні 1834 году на дваранскіх выбарах у Віцебску 172 шляхцічы падпісалі пратэст супраць перасьледу ўніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суду і сэквэстрацыі маёмасьці. Тым ня менш з 680 сьвятароў Полацкай грэцка-каталіцкай дыяцэзіі ў 1838 годзе за далучэньне да Маскоўскага патрыярхату падпісаліся толькі 186[24].
12 лютага 1839 году расейскія ўлады правялі Полацкі царкоўны сабор, які ліквідаваў Уніяцкую царкву. Згодна зь ягонай пастановай усе беларускія вернікі-ўніяты прымусова далучаліся да маскоўскага праваслаўя, «каб з гэтага часу знаходзіцца ў падпарадкаваньні Найсьвяцейшага Кіроўнага Ўсерасейскага Сыноду» (рас. «дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода»)[24].
Пратэстуючы супраць гэтай пастановы, больш за мільён уніятаў перайшлі па Полацкім саборы ў рыма-каталіцтва. Пра зьдзекі зь беларусаў-уніятаў пісалі дзеячы расейскай культуры — Леў Талстой, Аляксандар Герцэн (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»)[24]. Захаваліся шматлікія сьведчаньні фізычнага гвалту і прымусу з боку царскіх уладаў[16]
|
Зьнішчэньне ўніяцтва падзяліла беларускі народ на праваслаўных і рыма-каталікоў, што стала адной з галоўных прычынаў слабой нацыянальнай згуртаванасьці беларусаў[24].
Тым часам Маскоўскаму патрыярхату даручылі галоўную ролю ў маскалізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казаньні. Япіскапы патрабавалі ад сьвятароў ды іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцьці, каб даць прыклад парафіянам. Вядома, што за заслугі ў здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў Сямашка прадставіў да ўзнагароджаньня мэдалём 496 духоўных асобаў свае япархіі[16].
Адукацыя
12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі расейскі імпэратар Аляксандар I выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё Полацкай акадэміі, зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг Канстантын Тышкевіч, астраном і філёзаф Юзэф Накцыяновіч, пісьменьнікі Юзэф Масальскі і Ян Баршчэўскі, маляр Валенці Ваньковіч і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі супраціву калянізацыі, таму ў сакавіку 1820 году акадэмію ліквідавалі, а некалькі тысячаў тамоў акадэмічнай бібліятэкі вывезьлі ў Расею[26].
1 траўня 1832 году расейскі імпэратар Мікалай I (1825—1855) зачыніў Віленскі ўнівэрсытэт. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя ўніяцкіх і базылянскіх школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку Маскоўскаму патрыярхату[27]. Разам з тым закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца накіравалі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў[27].
Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў улады Расейскай імпэрыі зачынілі і перавялі ў Пецярбург адзіную на той час вышэйшую навучальную ўстанову на этнічнай беларускай тэрыторыі — Горы-Горацкі земляробчы інстытут[28]. Апроч таго, яны звольнілі ўсіх настаўнікаў каталіцкай веры, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з цэнтральных рэгіёнаў Расеі. Намаганьнямі Маскоўскага патрыярхату ў беларускіх вёсках адкрылася вялікая колькасьць пачатковых царкоўна-прыходзкіх школаў, адукацыя ў якіх мела падкрэсьлена рэлігійна-русіфікатарскую скіраванасьць[29]. Дзеля падрыхтоўкі мясцовых настаўнікаў расейскія ўлады адкрылі некалькі настаўніцкіх сэмінарыяў (першая ў Расейскай імпэрыі настаўніцкая сэмінарыя зьявілася ў 1864 годзе ў Маладэчне). Сэмінарыстам забаранялася размаўляць на беларускай мове, пры гэтым усё беларускае ў гэтых навучальных установах высьмейвалася і атаясамлівалася зь непісьменнасьцю[30].
У пачатку XX ст. не існавала ніводнай беларускай школы[20].
Літаратура
У 1787 годзе Кацярына II пастанавіла, што друкаваць духоўныя кнігі ў Расейскай імпэрыі могуць толькі выдавецтвы, падпарадкаваныя Сыноду — адпаведна забаранялася дзейнасьць грэцка-каталіцкіх друкарняў.
Па ліквідацыі Ўніяцкай царквы пачалося масавае зьнішчэньне беларускай рэлігійнай літаратуры. Так, у 1852 годзе Ё. Сямашка асабіста назіраў, як гараць 1295 кніг, знойдзеных у былых уніяцкіх цэрквах. У сваіх «Запісках» ён з гонарам паведамляў, што за наступныя тры гады на ягоны загад спалілі яшчэ дзьве тысячы тамоў[16].
У 1859 годзе ў Вільні выйшаў пераклад Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча дзьвюх песень з паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш», які царскія ўлады неўзабаве поўнасьцю зьнішчылі. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня, у 1863—1888 гадох расейская цэнзура не прапусьціла ніводнага выданьня на беларускай мове[31].
Культура
Спроба гвалтоўнага выцісканьня з памяці былых грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай падзеяў і імёнаў іх мінуўшчыны выявілася ў забароне сьвяткаваньняў гадавінаў гістарычных падзеяў. Адначасна ажыцьцяўлялася навязваньне расейскага юбілейна-ўшанавальнага канону. Вялікая ўвага надавалася арганізацыі шматлікіх імпрэзаў, прысьвечаным юбілейным датам расейскай гісторыі і расейскіх манархаў[32].
Культурная палітыка расейскіх ўладаў таксама выявілася і ў кантролі над тэатральным жыцьцём местаў. Напрыклад, на падтрымку расейскага тэатру ў Горадні выдзяляліся спэцыяльныя ўрадавыя субсыдыі. У той жа час на сцэну не дапускалася нічога, што магло б паспрыяць абуджэньню і ўмацаваньню нерасейскай нацыянальнай сьвядомасьці гледачоў. Так, у 1852 годзе ў Менску расейскія ўлады забаранілі прэм’еру першай опэры на беларускай мове «Ідылія», аднак яна ўсё адно адбылася на сцэне мескага тэатру[33].
Мэтанакіраваны адрыў беларускага народу ад роднай культуры выявіўся ў масавым вывазе культурных каштоўнасьцяў зь Беларусі. Так, на пачатак XX ст. на тэрыторыі Беларусі не засталося арыгіналаў кніг Францішка Скарыны. Адной з прычынаў гэтага стала дзейнасьць графа Мікалая Румянцава, якому ўлады Расейскай імпэрыі па падзелах Рэчы Паспалітай падаравалі магдэбурскі Гомель. Дзеля напаўненьня ўласнай калекцыі ён стварыў агентурную сетку, якая на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага арганізавала вышук каштоўных кніг у прыватных і манастырскіх кнігазборах. Гэтыя кнігі звозіліся да Румянцава ў яго калекцыю. Вядома, што пры жыцьці ягоны кнігазбор налічваў 140 выданьняў Францішка Скарыны. Па 1917 годзе гэтая калекцыя стала асновай для Расейскай дзяржаўнай бібліятэкі[34]. У наш зь вядомых 520 асобнікаў выданьняў Скарыны 352 кнігі (68%) захоўваюцца ў Расеі. У Беларусі налічваецца толькі 28 асобнікаў (да 2017 году іх было толькі 10).
Апроч таго, масавы характар набылі канфіскацыі і зьнішчэньне шляхецкіх і царкоўных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1812 годзе ўлады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці Нясьвіскага замка: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы[35]. У 1830 годзе цар маскоўскі асабіста пастанавіў спаліць частку нарабаваных каштоўнасьцяў зь Дзярэчына, астатнія скарбы вывезьлі ў Пецярбург (у тым ліку карцінаў і каштоўных упрыгожаньняў — 303 пуды і 25 фунтаў). Спальваліся найперш карціны зь сюжэтамі на гістарычныя тэмы, якія, на думку манарха-мастацтвазнаўцы, маглі выклікаць у гледачоў непажаданыя думкі пра былую веліч Рэчы Паспалітай[36].
Архітэктура
- Асноўныя артыкулы: Мураўёўкі і Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі
У 2-й палове XIX ст. на Беларусі прыкметна пашырылася і набыло беспрэцэдэнтныя маштабы[38] царкоўнае будаваньне, ініцыятарам якога быў генэрал-губэрнатар М. Мураўёў. Мураваныя бажніцы ўзводзіліся паводле «ўзорных» праектаў і мусілі ўвасобіць праваслаўна-расейскія і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры[39] Маскоўскага патрыярхату:
|
На правядзеньне працаў прапаноўвалася прыцягваць будаўнічыя арцелі з цэнтральнай Расеі дзеля наступных мэтаў[40]:
|
Сотні аднолькавых цэркваў[41], збудаваных у гэты час, атрымалі назву «мураўёўкі»[42]. Зьяўленьне «мураўёвак» адпавядала абвешчанай расейскім царом Мікалаем I тэзе: «самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць». Падобныя збудаваньні як матэрыяльны выраз каляніяльнай палітыкі[43] мусілі ўвасабляць бясспрэчнае панаваньне царскай Расеі на Беларусі[20].
У гэты ж час ажыцьцяўлялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага[44], а таксама перабудова ў стылі архітэктуры Маскоўскай дзяржавы колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных сьвятыняў. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў[38][45].
Палітыка маскалізацыі таксама выявілася ў разбурэньні мясцовага калярыту старых мескіх цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага. У час непазьбежнай мадэрнізацыі местаў зьнішчаліся ратушы (у 1857 годзе на загад расейскага цара зруйнавалі Менскую ратушу), руйнаваліся альбо перабудоўваліся да непазнавальнасьці старажытныя цэрквы і касьцёлы, зьмяняліся функцыі старых ансамбляў (комплексы езуіцкіх калегіюмаў у Воршы і Горадні ператварылі ў вязьніцы). З мэтай стварэньня магутнай фартэцыі на заходніх рубяжах Расейскай імпэрыі ў 1830-я гады поўнасьцю зьнішчылі сярэднявечнае Берасьце, багатае архітэктурнымі каштоўнасьцямі (старажытны замак, 10 цэркваў і касьцёлаў, мураваны Рынак з ратушай, палацам князя Чартарыйскага і іншымі будынкамі). Такім чынам закладваліся асноўныя прынцыпы каляніяльнай архітэктурнай практыкі ў Беларусі: гвалтоўная зьмена функцыяў старых ансамбляў, брутальнае разбурэньне важных у духоўным і гістарычным сэнсах аб’ектаў, наўмыснае стварэньне эстэтычнага канфлікту праз радыкальную стылістычную зьмену альбо пабудову чужародных і несумаштабных аб’ектаў у традыцыйным высокамастацкім асяродзьдзі[46].
Помнікі і памятныя знакі
Расейскія ўлады імкнуліся стварыць на землях зьнішчанага Вялікага Княства Літоўскага новы каляніяльны гістарычны пантэон: у Вільні адкрылі помнікі Мураўёву (1898 год) і Кацярыне II (1904 год), у Менску — Аляксандру II (1901 год), у шэрагу местаў — помнікі ў памяць пра вайну 1812 году як «Айчынную» (рас. Отечественную).
Геральдыка
Улады Расейскай імпэрыі праводзілі мэтанакіраванае зьнішчэньне гербаў часоў Вялікага Княства Літоўскага з частковай заменай іх гербамі штучна вынайдзенымі, якія ня мелі зьвязку з гісторыяй і мясцовымі традыцыямі. Таксама адбывалася падмена паняцьця «герб мескі» паняцьцем «герб павятовы». Стваральнікі новых расейскіх гербаў ставілі перад сабой задачу праслаўленьня расейскага царызму і зацьвярджэньня ягонай улады[47].
Расейскія ўлады працягвалі атаясамліваць гістарычны герб «Пагоня» з канкрэтнай тэрыторыяй — колішнім Вялікім Княствам Літоўскім, што выявілася ў новых гербах шэрагу паветаў і губэрняў[48]. Аднак у XIX ст. назіралася тэндэнцыя паступовага выцісканьня Пагоні з афіцыйнай геральдыкі: у 1845 яе прыбралі з гербу Гарадзенскай губэрні, а ў 1878 — Магілёўскай. Яшчэ раней замест гістарычных варыянтаў Пагоні новыя гербы даравалі Амсьціслаўскаму павету і Менскай губэрні.
Перайменаваньні
Палітыка, скіраваная на плянамернае вынішчэньне тутэйшай ідэнтычнасьці, выявілаўся ў перайменаваньнях вуліцаў населеных пунктаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Паводле сьцьвярджэньня расейскіх ўладаў:
|
Масавы характар гэтыя перайменаваньня набылі ў 1866—1868 гадох. Апроч таго, пераймяноўваліся паселішчы[49]. Напрыклад, Зьдзецел перайменавалі ў Дятлово, Янаў — у Иваново, Ельск — у Николаев, Вярэнаў — у Вороново, Жытомлю — у Благовещенское, Сабакінцы — у Покровское. Празь няведаньне перадачы літары «ё» ў лацінцы спалучэньнем «іо» Мёры і Лёзна перайначылі на Миоры і Лиозно.
Назва населенага пункту | Аб’екты, перайменаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі | ||
Гістарычная назва | Расейская назва | Час перайменаваньня | |
Бабруйск | Слуцкая вуліца | Скобелевская улица[b] | XIX стагодзьдзе |
Барысаў | Аршанская вуліца | Московская улица | XIX стагодзьдзе |
Быхаў | Магілёўская вуліца | Романовская улица[c] | 1913 год |
Ваўкавыск | Крамяніцкая вуліца | Александровская улица[d] | XIX стагодзьдзе |
Шляхецкая вуліца | Багратионовская улица | да 1913 году | |
Вільня | Базылянская вуліца | Конная улица | XIX стагодзьдзе |
Баніфрацкі завулак | Семёновская улица | 1864 год | |
Бэнэдыктынскі завулак | Проходной переулок | 1864 год | |
Бэрнардынская вуліца | Александровская улица Суворовская улица |
XIX стагодзьдзе | |
Дамініканская вуліца | Благовещенская улица | 1864 год | |
Кармэліцкі завулак | Дворянский переулок | 1864 год | |
Конская вуліца | Полицейския переулок | XIX стагодзьдзе | |
Людвісарская вуліца | Преображенская улица | XIX стагодзьдзе | |
Палацавы пляц | Муравьёвская площадь | XIX стагодзьдзе | |
Радзівілаўскі завулак | Богодельный переулок | XIX стагодзьдзе | |
Савіч вуліца | Андреевская улица | XIX стагодзьдзе | |
Сьвятаміхальскі завулак | Покровский переулок | XIX стагодзьдзе | |
Сьвятаянская вуліца | Ивановская улица | 1864 год | |
Францішканскі завулак | Глухой переулок | 1864 год | |
Віцебск | Багародзіцкая вуліца | Соборная улица Успенская улица |
XIX стагодзьдзе |
Вялікая вуліца | Гоголевская улица (частка) Смоленская улица (частка) |
XIX стагодзьдзе | |
Падзьвінская вуліца | Льва Толстого улица | 1910 год | |
Прачысьценская гара | Успенская гора | XIX стагодзьдзе | |
Рынак пляц | Полицейская площадь | XIX стагодзьдзе | |
Трынітарская вуліца | Покровская улица | XIX стагодзьдзе | |
Тэатральная вуліца | Пушкинская улица | пачатак XX стагодзьдзя | |
Узгорская вуліца | Офицерская улица Суворовская улица |
1840 год 1900 год | |
Ворша | Бабінавіцкая вуліца | Петербургская улица | XIX стагодзьдзе |
Вялейка | Асіпаўская вуліца | Пушкинская улица Александра II улица |
XIX стагодзьдзе пачатак XX стагодзьдзя |
Менская вуліца | Александровская улица | XIX стагодзьдзе | |
Рынак пляц | Георгиевская площадь | XIX стагодзьдзе | |
Вяліж | Касьцельная вуліца | Николаевская улица | XIX стагодзьдзе |
Глыбокае | Докшыцкая вуліца | Московская улица | XIX стагодзьдзе |
Гомель | Прабойная вуліца | Румянцевская улица | XIX стагодзьдзе |
Горадня | Брыгіцкая вуліца | Купеческая улица Кутузовская улица |
1866 год 1914 год |
Дамініканская вуліца | Соборная улица | 1866 год | |
Раскоша вуліца | Муравьёвская улица | XIX стагодзьдзе | |
Садовая вуліца | Суворовская улица | XIX стагодзьдзе | |
Дзісна | Дарашкоўская вуліца | Александро-Пушкинская улица | XIX стагодзьдзе |
Докшыцы | Барысаўская вуліца | Александровская улица | XIX стагодзьдзе |
Кобрынь | Губэрніяльная вуліца | Суворовская улица | 1864 год |
Лепель | Поўсьвіская вуліца | Пушкинская улица | XIX стагодзьдзе |
Магілёў | Ветраная вуліца | Большая Садовая улица | XIX стагодзьдзе |
Лупалаўскае прадмесьце | Московское предместье | XIX стагодзьдзе | |
Рынак пляц | Губернаторская площадь | XIX стагодзьдзе | |
Фарны завулак | Семинарский переулок | XIX стагодзьдзе | |
Шклоўская вуліца | Днепровский проспект | XIX стагодзьдзе | |
Шклоўскі завулак | Суворовская улица | XIX стагодзьдзе | |
Мазыр | Сьвідоўская вуліца | Покровская улица | XIX стагодзьдзе |
Езуіцкая вуліца | Александровская улица | 1866 год[50]. | |
Менск | Валоцкая вуліца | Крещенская улица | 1866 год |
Вялікая Барысаўская вуліца | Александровская улица | XIX стагодзьдзе | |
Вялікая Бэрнардынская вуліца | Монастырская улица | 1866 год | |
Высокі Рынак пляц | Соборная площадь | 1866 год | |
Дамініканская вуліца | Петропавловская улица | 1866 год | |
Зборавая вуліца | Тюремная улица Преображенская улица |
1866 год 1883 год | |
Зыбіцкая вуліца | Торговая улица | 1866 год | |
Каралеўскі шлях | Новомосковская улица | XIX стагодзьдзе | |
Кашарская вуліца | Батальонная улица Скобелевская улица |
1866 год 1882 год | |
Лошыцкая вуліца | Серпуховская улица[e] | 1866 год | |
Плябанская вуліца | Широкая улица | 1866 год | |
Рэзьніцкая вуліца | Мясницкая улица | 1866 год | |
Старосьцінская Слабада вуліца | Старослободская улица | 1866 год | |
Францішканская вуліца | Губернаторская улица | 1866 год | |
Фэліцыянаўская вуліца | Богодельная улица | 1866 год | |
Хлусаў мост | Александровский мост | XIX стагодзьдзе | |
Наваградак | Кавальская вуліца | Семёновская улица | XIX стагодзьдзе |
Базылянскі завулак | Борисоглебский переулок | 1866 год | |
Невель | Нізвальная вуліца | Льва Толстого улица | пачатак XX стагодзьдзя |
Пінск | Альбрэхтаўская вуліца | Купеческая улица | XIX стагодзьдзе |
Бэнэдыктынская вуліца | Кожевная улица | 1866 год[50] | |
Бэрнардынская вуліца | Тюремная улица | 1866 год | |
Вялікая вуліца | Большая Киевская улица | XIX стагодзьдзе | |
Дамініканская вуліца | Соборная улица | 1866 год | |
Лагішынская вуліца | Петербургская улица | XIX стагодзьдзе | |
Францішканская вуліца | Инженерная улица | 1866 год | |
Полацак | Вакзальная вуліца | Гоголевская улица | 1909 год |
Віцебская вуліца | Александровская улица | 1912 год | |
Вялікая вуліца | Нижне-Покровская улица | 1848 год | |
Ільлінская вуліца | Верхне-Покровская улица | 1848 год | |
Прабойная вуліца | Льва Толстого улица | 1911 год | |
Рагачоў | Лугавая вуліца | Николаевская улица[f] | XIX стагодзьдзе |
Папярочная вуліца | Георгиевская улица | XIX стагодзьдзе | |
Пружаны | Сялецкая вуліца | Александровская улица | XIX стагодзьдзе |
Рэчыца | Прабойная вуліца | Успенская улица | XIX стагодзьдзе |
Сенна | Магілёўская вуліца | Офицерская улица | XIX стагодзьдзе |
Менская вуліца | Трактирная улица | XIX стагодзьдзе | |
Себеж | Вялікая вуліца | Петра Великого улица | пачатак XX стагодзьдзя |
Слонім | Панасоўская вуліца | Романовская улица | XIX стагодзьдзе |
Слуцак | Востраўская вуліца | Воскресенский переулок | XIX стагодзьдзе |
Завальская вуліца | Тюремная улица | XIX стагодзьдзе | |
Фарская вуліца | Богадельная улица | 1866 год[50] | |
Навамеская вуліца | Мостовая улица | XIX стагодзьдзе | |
Сэнатарская вуліца | Широкая улица Гоголевская улица |
XIX стагодзьдзе пачатак XX стагодзьдзя | |
Усьцінаўская вуліца | Козачья улица | 1832 год |
Некаторыя мясцовыя назвы перакладалі на расейскую мову і потым навязвалі да зваротнага перакладу на іншыя мовы: напрыклад, Шляхецкія вуліцы станавіліся «Дворянскими», Вялікія — «Большими», Рынкі — «Базарными площадями». Апроч таго, некаторыя новыя аб’екты атрымлівалі палітызаваныя або падкрэсьлена каляніяльныя назвы: напрыклад, Каломенская[g] вуліца ў Менску, Мураўёўская вуліца ў Бабруйску, Мураўёўскі сад, Мураўёўскі завулак і Сувораўскі спуск у Магілёве.
СССР
Моўная палітыка
У адпаведнасьці з савецкай камуністычнай тэорыяй працэс зьліцьця ўсіх народаў Савецкага Саюзу ў адну нацыю мусіў адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. Насамрэч гэты працэс праводзіўся толькі на падставе расейскай нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму[31].
Кампанія супраць беларускай мовы была ўзьнятая ў СССР у пачатку 1930-х гадоў. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара Інстытуту Філязофіі Беларускай Акадэміі Навук акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», якая датычыла ня толькі правапісу, але і фанэтычных і марфалягічных асаблівасьцяў беларускай мовы.
У 1950 годзе Сталін пісаў[51]:
Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а із сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў. Арыгінальны тэкст (рас.)
Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков |
||
Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы.
Цягам усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах Савецкага Саюзу, адбываўся прыблізна адначасна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — беларускую і ўкраінскую — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — цюркскіх, моваў народаў Каўказу, мовы балцкіх народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі.
Рэалізацыя моўнай палітыкі ў БССР праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы:
- Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай;
- Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы.
Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам са зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1%, 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў[52].
Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%[53].
Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў Ташкенце, дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «другой роднай мовай» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў М. Хрушчоў, першы сакратар ЦК КПБ К. Мазураў выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана:
Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм. Арыгінальны тэкст (рас.)
Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм. |
||
Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ П. Машэрава ў 1965 годзе[54].
26 траўня 1983 году была прынятая пастанова ЦК КПСС і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала са студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў[52].
Адукацыя
У 1945—1955 гадох у Беларускай ССР ажыцьцявілі абавязковую пачатковую асьвету і перайшлі да ўсеагульнай 7-гадовай асьветы. У паваенны час на нізкім прафэсійным узроўні вялося выкладаньне многіх прадметаў, дрэнна ўлічваліся нацыянальныя асаблівасьці ў навучальна-выхаваўчай рабоце. Гэтаму спрыялі ўмовы, зьвязаныя з выпраўленьнем у БССР многіх кадраў, якія не валодалі мовай карэннага насельніцтва і не жадалі, каб яе вывучалі іх дзеці. Абыякава ставіўся да беларускай мовы партыйна-дзяржаўны апарат. У 1953 годзе толькі 62,2% кіроўных кадраў рэспубліканскай партыйнай арганізацыі складалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасьці. Гэтыя абставіны спрыялі таму, што рэзка скарацілася колькасьць беларускіх школаў у буйных прамысловых цэнтрах. У Менску ў 1945/46 навучальным годзе з 28 школаў 14 былі беларускамоўнымі, а ўжо ў 1952/53 навучальным годзе з 46 школаў беларускіх налічвалася толькі 9. Набірала моц тэндэнцыя скарачэньня беларускамоўных школаў у раёнах і ў сельскай мясцовасьці[55].
4 студзеня 1959 году сяброўка Прэзыдыюму Цэнтральнага камітэту КПСС Кацярына Фурцава даслала з Масквы тэлеграму ўва ўрад БССР з патрабаваньнем пераводу навучаньня на расейскую мову[56]. У выніку, да 1961 году ўсе беларускамоўныя школы ў раённых цэнтрах Беларускай ССР гвалтам русіфікавалі. Да паступовай русіфікацыі агульнаадукацыйнай школы таксама прывяло наданьне дзецям іншаземцаў права адмовы ад адукацыі на мове краіны пражываньня. Да 1979 году ў БССР перайшлі да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі, у 1984 годзе — усеагульнай 11-гадовай (4 + 5 + 2) усеагульнай сярэдняй адукацыі. У 1989 годзе ў расейскамоўных школах было 80% вучняў, у беларускамоўных — 20%[57].
Масавыя рэпрэсіі
- Асноўны артыкул: Рэпрэсіі ў БССР
На думку беларускага дасьледніка Л. Маракова, у 1930-я на Сталіна працавалі сакрэтныя інстытуты НКВД, якія пралічылі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы Беларусі. Для таго, каб беларусы ніколі не атрымалі незалежнасьці ад Расеі, яны сыстэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі. Як адзначае Л. Маракоў: «Зьмянілася ўжо некалькі пакаленьняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі»[58].
Ад рэпрэсіяў 1930-х гадоў пацярпелі 26 акадэмікаў і 6 чальцоў-карэспандэнтаў Беларускай акадэміі навук. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934 годзе, засталося толькі шэсьць чалавек. Дасьледаваньні ў галіне гуманітарных навук практычна спыніліся[59]. У 1930-я гады савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа[60].
З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Беларусі ў 20—30-я гады XX стагодзьдзя, было рэпрэсавана ня менш за 440—460 (80%), у тым ліку Тодар Кляшторны, Андрэй Мрый ды мноства іншых вядомых аўтараў. Калі ўлічваць аўтараў, вымушаных зьехаць з радзімы, то рэпрэсіям падвергліся ня менш за 500 (90%), чвэртка ўсёй колькасьці літаратараў (2000), рэпрэсаваных у СССР[61]. Тым часам, паводле падлікаў Л. Маракова, ува Ўкраіне колькасьць рэпрэсаваных літаратараў склала каля 35—40%, у Расеі — ня больш за 15%[58].
Культура
За савецкім часам працягнуўся распачаты ўладамі Расейскай імпэрыі вываз зь Беларусі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1950 годзе савецкія ўлады падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі[62]. Рэлігійная і духоўная сьвятыня беларусаў — Крыж Эўфрасіньні Полацкай — таксама, відаць, сьпярша трапіў у расейскія музэйныя сховішчы[63], а далей, магчыма, — у прыватную калекцыю Морганаў у ЗША[64].
У выніку гэтых спусташэньняў на пачатак 1990-х гадоў на тэрыторыі Беларусі не засталося ніводнага выданьня III Статуту Вялікага Княства Літоўскага на старабеларускай мове. Асобнікі найбольш масавага выданьня 1594—1595 гадоў разьмеркаваліся наступным чынам: Расея (11), Польшча (6), Летува (6), Украіна (5), Вялікабрытанія (1)[65][66]. Апроч таго, у розных музэях Беларусі засталося ня больш як 20 слуцкіх паясоў, пераважна ў фрагмэнтах.
Архітэктура
Радыкальныя ідэі бальшавікоў пра сацыяльнае пераўтварэньне і ўрбаністычны прагрэс прывялі да руйнаваньня цэлых архітэктурных ансамбляў. Паводле савецкіх генэральных плянаў зьнішчаліся гістарычныя трасы вуліцаў, узводзілася тыповая шматпавярховая забудова без уліку гістарычных кампазыцыйных дамінантаў, відавых пэрспэктываў і сылюэту. Прагматызм і вульгарная ідэалягізацыя прывялі да ўтварэньня татальна абязьлічанага мескага асяродзьдзя[67].
У 1930-я гады ў СССР пад заклікам барацьбы супраць рэлігіі пачалося масавае зьнішчэньне сакральных будынкаў усіх канфэсіяў, многія зь якіх былі ўнікальнымі помнікамі гісторыі і архітэктуры. У выніку гэтага акту вандалізму савецкія ўлады зьнішчылі архітэктурных ансамблі старажытных манастыроў ў Віцебску, Воршы, Полацку, Амсьціславе і інш. У Магілёве з мэтай «сацыялістычнай рэканструкцыі» места за адну ноч узарвалі 9 помнікаў сакральнай архітэктуры. У паваенны час зьнішчэньне помнікаў архітэктуры працягвалася пад прыкрыцьцём генэральных плянаў аднаўленьня і рэканструкцыі местаў. Найбольшыя страты сярод архітэктурынай спадчыны беларусы панесьлі ў 1960—1970-я гады.
Мастак М. Купава паказвае на тое, што ў часы савецкага панаваньня бальшавікі часьцей руйнавалі ня цэрквы-мураўёўкі, а старажытныя беларускія сьвятыні[68]. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, пры гэтым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія зьяўляліся помнікамі архітэктуры барока часоў Вялікага Княства Літоўскага; у Шклове таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры магілёўскага барока і клясыцызму; у Магілёве захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, пры гэтым места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў Лагойску, Койданаве, Дзісьне, Горадні і інш.
Калі на пачатак XIX стагодзьдзя Віцебск упрыгожвала 10 унікальных твораў віленскага барока (другое месца пасьля Вільні), то па расейскім і савецкім панаваньні зь іх захаваўся толькі адзін у перабудаваным выглядзе.
Помнікі і памятныя знакі
Савецкія ўлады масава ўсталёўвалі ў Беларусі помнікі і памятныя знакі расейскім камуністычным дзеячам, у першую чаргу Леніну, Сталіну, Дзяржынскаму і Калініну. Усе гэтыя помнікі і памятныя знакі, апроч дэмантаваных у час «хрушчоўскай адлігі» помнікаў Сталіну, дагэтуль займаюць найбольш значныя месцы на цэнтральных вуліцах і пляцах беларускіх местаў і мястэчак.
Поруч зь Леніным, Сталінам і Берыяй у СССР заўзята шанавалі расейскага вайсковага дзеяча Суворава, які атрымаў ад расейскай імпэратрыцы Кацярыны ІІ Кобрынскую воласьць з 13 279 сялянамі-мужчынамі ў падарунак за здушэньне паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі. У 1948 годзе Кобрынскаму мескаму парку, заснаванаму падскарбіем Вялікага Княства Літоўскага Антоніем Тызэнгаўзам, надалі афіцыйную назву «Парк культуры і адпачынку імя А. В. Суворава». У 1950 годзе, у 150-тую гадавіну сьмерці, у парку паставілі бюст Суворава. Нягледзячы на атрыманьне Беларусьсю незалежнасьці, аб'екты, названыя ў гонар Суворава дагэтуль засталіся ў краіне. Яго імя носяць вуліцы ў 35 местах і 24 мястэчках Беларусі. Дзейнічае Кобрынскі музэй, прысьвечаны Сувораву, Менская сувораўская вайсковая вучэльня. Імём Суворава названыя 23 калгасы[69].
Перайменаваньні
Наўмыснае сьціраньне гістарычнай памяці беларусаў выявілася ў зьнішчэньні спрадвечнай тапанімікі. За савецкім часам адзначаліся масавыя перайменаваньні беларускіх паселішчаў. Савецкія ўлады зьмянілі афіцыйныя назвы наступных местаў: у 1923 годзе — Ігумен на Чэрвень, у 1932 годзе — Койданаў на Дзяржынск, у 1939 годзе — Менск на Мінск, у 1945 годзе — Прапойск на Слаўгарад, у 1954 годзе — Рудобелка на Акцябарскі, у 1961 годзе — Шацілкі на Сьветлагорск, у 1962 годзе — Дрыса на Верхнядзьвінск. Найбольш шырокія перайменаваньні адбываліся ў 1938—1939 гадох, калі зьмянілі назвы 67 паселішчаў, і ў 1964 годзе, калі перайменавалі больш як 300 населеных пунктаў[70].
Перайменаваньні ажыцьцяўляліся з розных прычынаў, аднак часьцей за ўсё гэта быў пошук больш мілагучных формаў (нярэдка з пункту гледжаньня расейскай мовы) або зьнішчэньне тапонімаў, што не адпавядалі камуністычнай ідэалёгіі. Новыя назвы населеных пунктаў звычайна ўтвараліся штучна[71] бязь зьвязку зь мясцовай гісторыяй і тапанімікай паводле прынцыпаў расейскай мовы[72]. Трэба зазначыць, што ў афіцыйных савецкіх сьпісах тапонімаў ня быў прастаўлены націск, праз што тапонімы нярэдка прачытваліся памылкова і нават траплялі ў лік абразьлівых (напрыклад, Ма́ртышкі, Холуй, Язва́ і інш.)[73].
Гістарычная назва паселішча | Савецкая афіцыйная назва | Беларуская форма савецкай назвы | Час перайменаваньня |
Асмаленік | Ударное | Ударнае | 1964 год |
Аўгустава | Звезда | Зьвязда | 1939 год |
Бабыніха | Серегино | Сярогіна | 1969 год |
Башкі | Первое Мая | Першае Мая | 1939 год |
Бяднішкі | Зерновая | Зернавая | 1964 год |
Брылёва | Мичуринская | Мічурынская | 1964 год |
Бязьдзелічы | Раздольная | Раздольная | 1964 год |
Блеўка | Восток | Васток | 1964 год |
Брахлы | Новая Жизнь | Новая Жызьнь | 1939 год |
Буй | Будённого | Будзённага | 1939 год |
Воўкавічы | Урицкое | Урыцкае | 1927 год |
Вызна | Красная Слобода | Чырвоная Слабада | 1923 год |
Гібайлавічы | Знаменская | Знаменская | 1964 год |
Глод | Мирная | Мірная | 1964 год |
Гута | Возрождение | Вазраждзеньне | |
Драхча Паненская | Кутузовка | Кутузаўка | 1964 год |
Жаробнае | Чкалово | Чкалава | 1939 год |
Жываглодавічы | Первомайский | Первамайскі | 1964 год |
Загаліха | Новая Жизнь | Новая Жызьнь | 1939 год |
Замагільле | Рассвет | Расьсьвет | 1964 год |
Ігнатычы | Калинино | Калініна | 1960-я гады |
Ізабэліна | Свободная Жизнь | Свабодная Жызьнь | 1939 год |
Кабыльнікі | Победа | Пабеда | 1939 год |
Кабыльнікі | Октябрь | Акцябар | 1939 год |
Кабылянка | Рассвет | Расьсьвет | |
Камень Шляхецкі | Октябрь | Акцябар | 1939 год |
Каралі | Большевик | Бальшавік | 1939 год |
Карсаршчына | Счастливая Жизнь | Счастлівая Жызьнь | 1939 год |
Княжая Магіла | Чапаево | Чапаева | |
Куляшова | Красное Знамя | Краснае Знамя | 1939 год |
Курані | Рассвет | Расьсьвет | |
Маёнтак | Коммунар | Камунар | 1939 год |
Міхалёў | Нариманов | Нарыманаў | |
Мыцькова | Победа | Пабеда | 1939 год |
Пагосьцішча | Красный Посёлок | Чырвоны Пасёлак | 1939 |
Пляшкі | Рассвет | Расьсьвет | 1939 год |
Пустынькі | Ясная Роща | Ясная Рошча | |
Радзівілавічы | Дзержинск | Дзяржынск | 1931 год |
Радзівілімонты | Красная Звезда | Красная Зьвязда | 1960 год |
Раманава | Борьба | Барба | 1928 год |
Рылавічы | Никоново | Ніканава | 1965 год |
Рылаўшчына | Дружба | Дружба | 1964 год |
Старцавічы | Знамя | Знамя | 1964 год |
Стары Фальварак | Победное | Пабеднае | 1964 год |
Сьвятоцак | Дзержинского | Дзяржынскага | 1939 год |
Сьвяты Дух | Будёновка | Будзёнаўка | 1949 год |
Узілаўка | Звезда | Зьвязда | 1939 год |
Угольцы | Надеждино | Надзеждзіна | 1937 год |
Усы | Будённого | Будзённага | 1939 год |
Хатаевічы | Октябрь | Акцябар | 1939 год |
Хлусы | Некрасово | Някрасава | 1938 год |
Царкоўе | Совхозная | Саўхозная | 1964 год |
Чорная Лаза | Красный Восход | Красны Васход | 1939 год |
Шчацінка | Красная Заря | Красная Зара | 1939 год |
Юркава Сьцяна | Чапаево | Чапаева | 1939 год |
Яўтушкавічы | Просвет | Прасьвет | 1926 год |
Сучаснасьць
Моўная палітыка
Па прыходзе да ўлады ў 1994 годзе Аляксандар Лукашэнка ўзяў курс на аднаўленьне русіфікацыйнай палітыкі ў Беларусі. У 1995 годзе ён правёў рэфэрэндум, які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству[74][75][76][77]. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў бел-чырвона-белы сьцяг разам з гербам «Пагоня» статусу афіцыйных дзяржаўных сымбаляў і надаў дзяржаўны статус расейскай мове.
У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. Апроч таго, адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў.
Прыкладна з 2010 году адзначаецца частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое атрымала назву «мяккай беларусізацыі». Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначаюць зацьверджаньне і шырокае ўжываньне беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў, пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш Менскім мэтрапалітэнам і Беларускай чыгункай), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — Лідзкага, Мірскага і Нясьвіскага замкаў, палацаў у Жылічах, Косаве, Красным Беразе і Ружанах, брамы Картускага кляштару ў Бярозе і інш.
Адукацыя
У 1994/1995 навучальным годзе ў беларускамоўныя клясы паступілі 76% вучняў, што было найвышэйшым паказьнікам ад часу здабыцьця незалежнасьці Беларусяй. Аднак па прыходзе да ўлады Лукашэнкі адбылося аднаўленьне русіфікатарскай палітыкі савецкай і расейскай імпэрскай эпохі. У 1996/1997 навучальным годзе ў беларускамоўных школах навучаліся 19,4% вучняў. Пры гэтым беларускамоўныя школы адсутнічалі ў Менску. У Менскай вобласьці ў першых беларускамоўных клясах навучаліся 61% вучняў[78]. У 1994/1995 навучальным годзе ў Менску 58% школьнікаў у першых клясах навучаліся на беларускай мове. У 1995/1996 навучальным годзе іх засталося толькі 20%, у 1996/1997 — 12%, у 1997/1998 — 7,3%, у 1998/1999 — 5,3%. У 1999 годзе ў сталіцы Беларусі было толькі 152 беларускамоўныя выпускнікі школаў (1%)[79].
У 1999/2000 навучальным годзе набор вучняў у 1-я клясы з навучаньнем на беларускай мове вырас у 4 з 6 вобласьцяў параўнальна з 1998/1999 навучальным годам: Берасьцейская — з 24,8% да 29%, Віцебская — з 21,4% да 26%, Гомельская — з 16,6% да 20,4%, Магілёўская — з 19,9% да 22,4%. На люты 2001 году ў Беларусі было 1 496 417 школьнікаў, зь іх звыш 435 000 (29%) навучаліся па-беларуску. 70,9% навучаліся па-расейску, тады як у 2000 годзе іх было 70%[80]. У 2006/2007 навучальным годзе па-беларуску навучалася 245 900 вучняў (21,5% ад агульнай колькасьці). У 2016/2017 навучальным годзе па-беларуску навучалася 128 600 вучняў (толькі 13,3% ад агульнай колькасьці)[81]. На 2004 год толькі 2,3% студэнтаў дзённага навучаньня атрымлівалі асьвету ў дзяржаўных ВНУ на беларускай мове[82].
У 2006 годзе выкладаньне гісторыі і геаграфіі Беларусі перавялі на расейскую мову ў школах з расейскай мовай навучаньня[83], раней гэтыя дысцыпліны выкладаліся толькі па-беларуску.
Літаратура
У 6-томную энцыкляпэдыю «Культура Беларусі» (Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2010—2015 гады) з усіх літаратараў Віцебскай вобласьці ўлучылі толькі двух: Б. Беляжэнку і Т. Краснову-Гусачэнку. Абодва зьяўляюцца сябрамі праўладнага Саюзу пісьменьнікаў Беларусі. Першы — расейска-беларускі літаратар, другая — цалкам расейскамоўная. Праігнараваныя літаратары Франц Сіўко, Герман Кірылаў, Лера Сом, Ірына Жарнасек, Сяргей Рублеўскі, Уладзімер Папковіч, Алег Салтук, Марыя Баравік, Вольга Русілка, пачынальнік літаратурнага жыцьця ў Віцебску Давід Сімановіч і іншыя[84].
У 2017 годзе на Днях беларускага пісьменства ў Полацку «Нацыянальную літаратурную прэмію Беларусі» ўручылі расейскамоўнаму паэту Анатолю Аўруціну, кіраўніку прадстаўніцтва расейскіх пісьменьнікаў Беларусі пры Санкт-Пецярбурскім мескім аддзеле Саюзу пісьменьнікаў Расеі, сябру расейскага шавіністычнага рэсурсу «Западная Русь», аднаму з заснавальнікаў «Евразийского народного союза» і рэдактару часопіса «Новая Немига литературная» (выдаецца ў Менску, далучыўся да руху «Интернациональная Россия», друкуе толькі расейскіх пісьменьнікаў). Аўруцін атрымаў вядомасьць сваімі выказваньнямі пра тое, што беларуская мова «разьядноўвае» ў той час як расейская — «аб'ядноўвае», а таксама зьневажальным вершам на адрас удзельнікаў нацянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў[85]. У 2016 годзе гэтую прэмію атрымала расейскамоўная літаратарка Краснова-Гусачэнка.
Кнігавыданьне
На 2014 год у Беларусі на беларускай мове выдавалася толькі 10—11 % кнігаў, пра што 3 лютага 2015 году заявіла міністар інфармацыі Лілія Ананіч. Разам у 2014 годзе выйшла 11 613 найменьняў кнігаў агульным накладам 31,2 мільёна асобнікаў, зь іх паводле прыкладных падлікаў толькі 3,4 мільёны на беларускай мове. Міністар адзначыла, што гэтыя лічбы адлюстроўваюць рэальны моўны стан кнігавыданьня ў краіне[86].
Архітэктура
- Асноўны артыкул: Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам
Па актывізацыі рэлігійнага жыцьця ў 1990-я гады масавы характар набылі перабудовы помнікаў сакральнай архітэктуры, якія знаходзяцца ў валоданьні Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату. Гэтыя перабудовы выконваюцца з парушэньнем дзейнага заканадаўства ў сфэры аховы помнікаў і характарызуюцца мэтанакіраваным насаджэньнем пазалочаных купалоў-цыбулінаў, зьмяненьнем аўтэнтычнага выгляду асобных архітэктурных элемэнтаў, выкарыстаньнем недапушчальных пры рэстаўрацыі будаўнічых матэрыялаў і мэтодык.
З нагоды зьнішчэньня помнікаў архітэктуры ў 2008 годзе філёзафы Алесь Анціпенка і Валянцін Акудовіч, архітэктарка Ірэна Лаўроўская, мастацтвазнаўцы Сяргей Харэўскі і Максім Жбанкоў скіравалі ў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату і Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь зварот, у якім патрабавалі спыніць разбурэньне беларускай гістарычна-культурнай спадчыны[87]:
Лічым сваім маральным абавязкам апэляваць да грамадзянскай і культурніцкай супольнасьці краіны з мэтаў выказаць рашучы пратэст супраць антыкультурнай, антыбеларускай дзейнасьці РПЦ. Зьвяртаем таксама ўвагу на тое, што разбурэньне аўтахтоннай культуры і беларускіх гістарычных помнікаў — адна з праяваў тыповай каляніяльнай палітыкі, што расейскія ўлады ажыцьцяўлялі цягам некалькіх мінулых стагодзьдзяў у акупаванай і далучанай да імпэрыі Беларусі. Цяпер гэтую палітыку працягвае РПЦ. Мы патрабуем спыніць разбурэньне нашай спадчыны! | ||
З 2010-х гадоў антырэстаўрацыйная актыўнасьць Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату набыла беспрэцэдэнтныя маштабы[88], параўнальныя зь дзейнасьцю Мураўёўва-вешальніка ў справе маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага. У выніку праведзеных рэканструкцыяў аўтэнтычны выгляд страцілі цэрквы ў Амсьціславе, Безьдзежы, Валавелі, Велямічах, Войскай, Гошчаве, Дамашанах, Малых Лядах, Наваградку, Новым Сьвержані, Опалі, Пацавічах, Покрах, Слуцку, Талачыне, Трабах, Чарнаўчыцах, Чашніках, Шумаках, манастыр у Горадні, манастырская брама ў Магілёве, колішнія касьцёлы ў Астроўне, Клецку, Малых Шчытніках, Сёмкавым Гарадку і Слоніме. Нягледзячы на звароты ў праваахоўныя органы, усе памянёныя выпадкі засталіся беспакараннымі.
Зь іншага боку пры выбары архітэктурных праектаў новых цэркваў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату ігнаруе традыцыі готыкі і барока — стыляў, у якіх тутэйшае праваслаўнае дойлідзтва дасягнула высокага ўзроўню архітэктурна-мастацкіх разьвязкаў і нацыянальнай самабытнасьці. Таксама адзначаецца нешматлікае і фрагмэнтарнае выкарыстоўваньне спадчыны народнага дойлідзтва з прыярытэтнай арыентацыяй на сярэднявечную архітэктуру Маскоўскай дзяржавы, што разьвівае архітэктурныя традыцыі, не ўласьцівыя беларускаму сакральнаму дойлідзтву[89].
Супрацоўнікі Інстытуту мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру Беларускай Акадэміі навук крытыкуюць Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату за прыярытэтнае будаваньне цэркваў у стылістыцы, уласьцівай не беларускай, а расейскай архітэктуры[90]:
<...> небясьпеку выклікаюць сёньняшнія памкненьні праваслаўнага духавенства прарасейскай арыентацыі прыўнесьці ў беларускі ляндшафт драўляныя царкоўныя формы новаерусалімскіх храмаў, помнікаў Архангельску ці Валагодзкага краю. Ігнараваньне выпрацаваных стагодзьдзямі мясцовых традыцыяў і навязваньне аб'ёмаў і формаў, не ўласцівых тутэйшаму дойлідзтву, разбурае тую натуральную гармонію, што склалася на працягу стагодзьдзяў народнага жыцьця | ||
Беларускі мастак і этнакультуроляг Тодар Кашкурэвіч праводзіць паралель паміж «мураўёўкамі» і сучаснай царкоўнай архітэктурай Маскоўскага патрыярхату на Беларусі:
<…> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «мураўёўкі». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам. | ||
—Тодар Кашкурэвіч, Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады // «Наше мнение», 12 чэрвеня 2007. |
Помнікі і памятныя знакі
У 2005 годзе на 28-м кілямэтры шашы Менск — Маладэчна афіцыйна адкрылі вайскова-забаўляльны комплекс пад назвай «Лінія Сталіна». У 2006 годзе на тэрыторыі комплексу паставілі бюст Сталіна, непадалёк ад якога ў 2009 годзе з бласлаўленьня кіраўніка Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату Філярэта (Вахрамеева) пачалі будаваць капліцу ў гонар Аляксандра Неўскага[91]. Шэраг беларускіх гісторыкаў напярэдадні адкрыцьця комплексу ацэньвалі рэанімацыю «Лініі Сталіна» як чарговы крок да апраўданьня на дзяржаўным узроўні злачынстваў сталінскай эпохі[92]. 26 траўня 2006 году ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрылі помнік Фэліксу Дзяржынскаму, аднаму з заснавальнікаў і кіраўнікоў рэпрэсіўнай савецкай машыны[93][94].
У 2008 годзе ў вёсцы Крайску Лагойскага раёну Менскай вобласьці побач з царквой Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату паставілі бюст расейскаму цару Мікалаю II. Паводле мясцовых жыхароў, у Крайск пачалі прыязджаць людзі, якія вераць ня столькі ў Бога, колькі «ў Мікалая»[95]. 4 красавіка 2013 годзе ў Віцебску, на Прачысьценскай гары адкрылі помнік кіраўніку Маскоўскага патрыярхату Аляксію II (Рыдыгеру)[96]. 20 чэрвеня 2016 году ў Віцебску паставілі помнік князю Аляксандру Неўскаму, якога ў 2008 годзе назвалі «Іменем Расеі». Гісторык Аляксандар Краўцэвіч паказвае на тое, што Аляксандар Неўскі ня меў ніякага дачыненьня да гісторыі Беларусі: ён быў прыхільнікам ардынскага панаваньня, а цяпер зьяўляецца знакавай фігурай гэтак званага «русского мира»[97]. Раней свой пратэст супраць усталяваньня помніка выказвала Нацыянальная акадэмія навук Беларусі[98].
7 лістапада 2016 году каля Менскага трактарнага заводу паставілі новы помнік Леніну[99]. 2 сакавіка 2017 году ў Менску на вуліцы Гарадзкім Вале міністар унутраных справаў Ігар Шуневіч адкрыў скульптуру царскага паліцыянта («гарадавога») часоў Расейскай імпэрыі. Удзел у цырымоніі таксама ўзялі міністар культуры Барыс Сьвятлоў і старшыня Мінгарвыканкаму Андрэй Шорац[100]. Усталяваньне скульптуры прымеркавалі да афіцыйнага юбілею беларускай міліцыі, якая вядзе сваю гісторыю ад 4 сакавіка 1917 году, калі расейскі рэвалюцыянэр Міхаіл Фрунзэ атрымаў прызначэньне на часовага кіраўніка міліцыі «Ўсерасейскага земскага саюзу па ахове парадку» ў Менску[101]. Варта зазначыць, што стаўленьне савецкай міліцыі (ад якой афіцыйна вядзе сваю гісторыю беларуская міліцыя) да царскіх гарадавых знайшло адлюстраваньне на карціне «Арышт гарадавога ў Менску. 1917 год» пэндзля беларускага савецкага мастака А. Волкава, сына народнага мастака БССР В. Волкава[102]. На думку мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскага сама ідэя паставіць помнік расейскаму царскаму гарадавому ў гонар савецкай міліцыі з аднаго боку зьяўляецца камічнай і дэманструе ідэалягічны хаос у галовах прадстаўнікоў улады, зь іншага боку царскія жандары адзначыліся расстрэлам мірнай дэманстрацыі менчукоў у 1905 годзе, а таксама рэпрэсіямі ў дачыненьні да дзеячоў беларускай культуры — Якуба Коласа, Алеся Гаруна, Каруся Каганца і іншых.
9 чэрвеня 2017 году ў вёсцы Лыскаўшчыне Круглянскага раёну Магілёўскай вобласьці паставілі помнік расейскаму генэралу Міхаілу Чарняеву, рэдактару пецярбурскай газэты «Русскій мір». Паводле поглядаў ён быў вядомым імпэрцам і адэптам ідэі, што Расея мае «сабраць» вакол сябе землі ўсіх славянаў і падпарадкаваць славянскія народы. Расейскі генэрал заклікаў да здушэньня нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Помнік расейскаму асадніку на дзяржаўныя сродкі паставіла арганізацыя «Круглянская перасоўная мэханізаваная калёна №266»[103].
23 чэрвеня 2017 году на Доме Абрампольскага, што выходзіць фасадам на пляц Незалежнасьці, зьявілася памятная шыльда. Яна сьведчыць, што ў гэтым доме ў 1922 годзе знаходзіўся Аддзел аховы рэвалюцыйнай законнасьці народнага камісарыяту юстыцыі БССР (ОГПУ, папярэднік НКВД). Адначасна з гэтым улады праігнаравалі той факт, што ў гэтым доме жыла беларуская мэцэнатка Магдалена Радзівіл, якая фінансава дапамагала выдаваць першыя кнігі Максіма Багдановіча, Максіма Гарэцкага і адкрывала беларускія школы. Памятная шыльда, прысьвечаная Магдалене Радзівіл, на доме адсутнічае. Акурат па тым, як у Доме Абрампольскага разьмясьцілі першую ў БССР пракурорскую ўстанову, у краіне пачалася першая хваля рэпрэсіяў. Паводле клясыфікацыі гісторыка Ўладзімера Адамушкі, прыведзенай у кнізе «Палітычныя рэпрэсіі 20-50-х гадоў у Беларусі», яна працягвалася з 1923 да 1928 году. У тагачаснай Беларусі, тэрыторыя якой на 1923 год была меншай за сучасную ў чатыры разы, а на 1928 год — амаль удвая, арыштавалі прыкладна столькі ж людзей, колькі і ўва ўсёй Расеі. Згодна з падлікамі гісторыкаў, маштабы рэпрэсіяў у Беларусі ў першай палове 1920-х гадоў значна перавышалі тыя, якія адбываліся на іншых тэрыторыях СССР. У сярэднім жыхар Беларусі меў у 20 разоў больш шанцаў быць рэпрэсаваным, чым жыхар РСФСР. Першымі пракурорамі БССР, якія ня толькі працавалі ў Доме Абрампольскага, але і жылі там, былі Адольф Гентнер (займаў пасаду ў 1925—1928 гадох), Маісей Сегаль (1925—1928), Максім Ляўкоў (1929—1931). Усе яны пазьней таксама сталі ахвярамі рэпрэсіяў. Усталяваньне шыльдаў карнаму акупацыйнаму органу сьведчыць пра працяг маскалізацыі Беларусі і навязваньне беларусам расейскацэнтрычнага сьветапогляду[104].
Тэлебачаньне і радыё
Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі беларуская мова мэтанакіравана выціскаецца з тэлебачаньня і радыё. На дзяржаўных тэлеканалах Беларусь 1, Беларусь 2, Беларусь 24, Беларусь 5, АНТ, СТБ дамінуе расейская мова. Беларускамоўныя праграмы выходзяць адзінкамі, напрыклад «Тэлебарометр» і «Навіны рэгіёнаў» на Беларусь 1. Тэлепраграма «Панарама», якая нават за савецкім часам выходзіла на беларускай мове, таксама пачала выходзіць на расейскай. Практычна адсутнічаюць беларускамоўныя фільмы і сэрыялы. Дзеля параўнаньня, у суб’екце Расейскай Фэдэрацыі Якутыі здымаюцца якутамоўныя сэрыялы, а ў суб’екце Чувашыі чыноўнікі размаўляюць у тэлеэтэры на чуваскай мове[105][106]. Адзіны дзяржаўны канал з частым выхадам беларускамоўных праграмаў — Беларусь 3. У 2008 годзе новапрызначаны дырэктар тэлерадыёкампаніі «Гродна» Мікалай Мельячэнка ў інтэрвію газэце «Вячэрні Гродна» заявіў, што пад яго кіраўніцтвам этэр будзе пераважна расейскамоўным. Сваю пазыцыю ён патлумачыў тым, што такая сытуацыя на сёньняшні дзень склалася на большасьці беларускіх тэлерадыёстанцыяў. Апроч актыўнай русіфікацыі, памянёныя тэлеканалы ажыцьцяўляюць навязваньне беларусам прарасейскага сьветапогляду.
Увосень 2006 году пачаў працу адзіны беларускамоўны тэлеканал у сьвеце — Белсат. Ён фінансуецца польскім урадам, трансьлюецца праз спапарожнік і інтэрнэт і рыхтуе праграмы па-за межамі Беларусі. У 2007 годзе кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка назваў праект трасьляцыі незалежнага тэлеканалу Белсат «дурным, бязглуздым і несяброўскім»[107].
У Беларусі трансьлююцца таксама супольныя з Расеяй тэлеканалы РТР-Беларусь і НТВ-Беларусь, праз якія ажыцьцяўляецца расейская шавіністычная і імпэрская прапаганда. Таксама расейскую праграму «Время» і расейскія ток-шоў трансьлюе беларускі тэлеканал АНТ. Расейскія тэлеканалы адыгралі вялікую ролю ў распальваньні нянавісьці да Ўкраіны ў час расейскай вайсковай інтэрвэнцыі ўва Ўкраіну. Нягледзячы на тое, што зьмест праграмаў расейскіх тэлеканалаў трапляе пад дзеяньне артыкула 130 Крымінальнага кодэкса Беларусі «Распальваньне расавай, нацыянальнай ці рэлігійнай варажнечы», яны працягваюць трансьлявацца ў Беларусі. Трансьляцыя расейскіх тэлеканаў уплывае на пазыцыю беларусаў да падзеяў ува Ўкраіне. Паводле вынікаў сакавіцкага (2014 год) апытаньня НІСЭПД адзначаўся прыкметны рост прарасейскіх настрояў у краіне. У сакавіку 2014 году толькі 27.7% рэспандэнтаў палічылі адхіленьне ад улады прэзыдэнта В. Януковіча «справядлівай карай за крывапраліцьце», а 54.7% — «дзяржаўным пераваротам і захопам улады». Паводле зьвестак апытаньня, большасьць беларусаў рэгулярна (32.6%) або часам (53.8%) глядзяць расейскія навінавыя тэлепраграмы. На пытаньне «Як Вы ацэньваеце далучэньне Крыма да Расеі?» 26.9% рэспандэнтаў адзначылі, што гэта імпэрыялістычны захоп тэрыторыі, а 62.2% адказалі, што гэта вяртаньне Расеі расейскіх земляў. На пытаньне «Як вы ацэньваеце падзеі, якія вясной гэтага году адбываліся на ўсходзе Украіны, у першую чаргу ў Данецкай і Луганскай вобласьцях?» 23.2% рэспандэнтаў адказалі, што гэта мяцеж, арганізаваны Расеяй, а 65.5% адказалі, што гэта народны пратэст[108].
5 верасьня 2017 году кіраўнік Камуністычнай партыі Расеі Генадзь Зюганаў у час сустрэчы ў Менску падзякаваў кіраўніку Беларусі Аляксандру Лукашэнку за трансьляцыю расейскіх тэлеканалаў. Аляксандр Лукашэнка адказаў, што ў краіне прытрымліваюцца менавіта такой палітыкі ў інфармацыйнай сфэры. Кіраўнік дзяржавы растлумачаў, што «мы нічога не баімся, мы паказваем, як жыве наш „старэйшы брат“, якія ідэі розныя групы людзей і партыі прапаведуюць»[109].
У лютым 2017 году Адміністрацыя прэзыдэнта адказала на зварот апазыцыйных беларускіх палітыкаў з патрабаваньнем спыніць трансьляцыі расейскіх тэлеканалаў і надаць дзяржаўную падтрымку тэлеканалу Белсат. У адказе адзначалася, што «Згодна з артыкулам 7 Закона [аб СМІ] не дапускаецца незаконнае абмежаваньне свабоды масавай інфармацыі ў выглядзе ўмяшальніцтва ў сфэру прафэсійнай самастойнасьці юрыдычнай асобы, якая выконвае функцыі рэдакцыі СМІ»[110].
Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі імкліва русіфікуюцца радыёстанцыі Беларусі. 30 жніўня 1996 году ўлады ліквідавалі беларускамоўную незалежную радыёстанцыю Радыё 101,2 FM. Сярод дваццаці радыёстанцыяў, што трансьляваліся ў Менску ў 2017 годзе, беларускамоўныя толькі тры: Рыдыё Сталіца 105.1 FM, Радыё Культура 102.9 FM і Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё. Незалежныя недзяржаўныя радыёстанцыі (Радыё Рацыя, Эўрарадыё, Радыё Свабода) мусяць весьці трансьляцыі ў інтэрнэце або з тэрыторыяў памежных дзяржаваў з прычыны адмовы ўладаў Беларусі ў наданьні FM-частасьцяў.
Бізнэс і прамысловасьць
Выкарыстаньне беларускай мовы ў гандлі было абмежавана Тэхнічным рэглямэнтам Мытнага зьвязу Беларусі, Казахстана і Расеі 022—2011, згодна зь якім (п. 1 арт. 4.1) усе тавары павінны абавязкова маркіравацца на расейскай мове. Згаданы Тэхнічны рэглямэнт супярэчыць Канстытуцыі Беларусі, існаму заканадаўству Беларусі. Зафіксаваны выпадак забароны прадпрымальніку зь Віцебску выпусьціць прадукцыю з этыкеткамі на беларускай мове[111].
Цікавосткі
- Барон Мікалай Урангель, бацька Пятра, засьведчыў у сваіх успамінах[112] некалькі камічных фактаў з русіфікацыі Літвы (Беларусі) па панаваньні Мураўёва. Сьпярша ён будучы ў Вільні стаў сьведкам таго, як мясцовы жыд у расейскім строі з балалайкай выдаваў зь сябе расейскага селяніна (выявілася, што праз адсутнасьць расейцаў на загад паліцыі тутэйшых жыхароў абавязалі ў людных месцах паводле чаргі паказваць карэнных расейскіх сялянаў). Іншы выпадак датычыцца супольнай паездкі з расейскімі генэрал-губэрнатарам Патапавым і губэрнатарам Крапоткіным па візыце ў Горадню, калі іхная карэта павярнулася на роўнай шашы. Як высьветлілася, фурман насамрэч быў кухарам і ўпершыню трымаў у руках лейцы. Кіраваць карэтай яму загадаў Крапоткін, які патлучаў свае дзеяньні тым, што ў цэлым месьце не атрымалася знайсьці праваслаўнага фурмана, а запрасіць фурмана-каталіка для генэрал-губэрнатара ён збаяўся.
Глядзіце таксама
Заўвагі
- ^ Напрыклад, прыбыткова–расходная кніга магістрату Магілёва за 1709 год вядзецца па-польску, аднак з 1710 году зноў па-беларуску (кірыліцай); на пісьме пачынае адлюстроўвацца яскравая рыса беларускае мовы, як «дзеканьне» («у Госпадзе», «для чэлядзі»)[13].
- ^ ад прозьвішча расейскага генэрала Скобелева
- ^ ад назвы расейскай дынастыі Раманавых
- ^ ад імя расейскага імпэратара Аляксандра II
- ^ ад назвы расейскага палку зь Серпухава, які ўдзельнічаў у здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня
- ^ ад імя расейскага імпэратара Мікалая I
- ^ ад назвы расейскага палку з Каломны, які ўдзельнічаў у здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня
Крыніцы
- ^ Агіевіч У. Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — У друку. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13).
- ^ Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.
- ^ Валеры Буйвал, Інфармацыйная камісія Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ. Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.
- ^ Савік Л. Рыцарам Айчыны прысвячаецца... // «Народная Воля» № 17—18, 3 лютага 2009.
- ^ Баршчэўская Н. Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2 // «Беларуская рэдакцыя Польскага радыё», 13 траўня 2009.
- ^ Пацюпа Ю. Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай // «Arche» № 6 (29), 2003.
- ^ Бекус Н. Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш // «Arche» № 2 (31), 2004.
- ^ Клімчук Ф. Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі // «Беларускя лінгвістыка». Вып. 50., 2001. С. 19—24.
- ^ Лыч Л. Русіфікацыя // Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995. С. 630.
- ^ Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 88.
- ^ Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. — Буэнос-Айрес, 1966. — Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. С. 116.
- ^ Гнідець Р. Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні // Греко-Католицька Традиція №9 (193), вересень 2013 р.
- ^ Катлярчук А. З гісторыі перакладу Бібліі на старабеларускую мову // Запіскі Культурна-гістарычнай Калегіі імя Канстанціна Астрожскага / Рэд. М. Белямук. — Берасьце: АТТ «Брэсцкая друкарня», 2002. С. 43—47.
- ^ Тумаш В. Дыпляматычная кантравэрсыя 1646 году за беларускую мову // Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. — 1974. — № 12.
- ^ Древнерусский язык / ред. П. З. Савочкин. — Мн.: Издат. БГУ, 1970. — 87−90 с.
- ^ а б в г д Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Менск, 1997.
- ^ Как белорусов приучали к русским именам – в одной картинке, CityDog.by, 19 лютага 2017 г.
- ^ Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.
- ^ а б в г Швед В. Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.) // Гістарычны Альманах. Том 7, 2002.
- ^ а б в г Крыжаноўскі М. Жывая крыніца ты, родная мова // «Народная Воля» № 65—66, 1 траўня 2008.
- ^ Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.
- ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 257.
- ^ Белазаровіч В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік; Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я.Купалы». — Гродна : ГрДУ, 2006. С. 133.
- ^ а б в г д е 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
- ^ Паноў С. В. Матэрыялы па гісторыі Беларусі; пад навук. рэд. М. С. Сташкевіча, Г. Я. Галенчанкі. — Мн.: «Аверсэв», 2003. С. 140.
- ^ Арлоў У. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862―1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. ― Вільня: „Наша Будучыня“, 1999. С. 172-173
- ^ а б Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 237.
- ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 289.
- ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 290.
- ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 291.
- ^ а б ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 136.
- ^ Соркіна І. Гістарычная палітыка ў Гродне ў другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. паводле матэрыялаў архіўных фондаў мясцовай адміністрацыі // Гарадзенскі палімпсест. 2011. Асоба, грамадства, дзяржава. XV—ХХ стст. / Пад рэд. А. Ф. Смаленчука, Н. У. Сліж. — Менск, 2012.
- ^ Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. Кн. 1. — Мн., 2001. С. 421.
- ^ Алесь Суша: мова аўтарскіх тэкстаў Францыска Скарыны — старабеларуская, Sputnik Беларусь
- ^ Пазднякоў В. Нясвіж // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 342.
- ^ Скобла М. Мястэчка Дзярэчын // «Наша Вера» № 3 (9), 1999.
- ^ Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 35.
- ^ а б Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 18.
- ^ Беларусы: У 13 т. Т. 2. — Менск, 1997. С. 177.
- ^ Лаврецкий Г. Назад в будущее // «Архитектура и строительство», 12 ноября 2004.
- ^ 5 кастрычніка ў Беларусі адзначаецца Дзень настаўніка, «Радыё Свабода», 6 кастрычніка 2005.
- ^ Паноў С. В. Матэрыялы па гісторыі Беларусі; пад навук. рэд. М. С. Сташкевіча, Г. Я. Галенчанкі. — Мн.: «Аверсэв», 2003. С. 186.
- ^ Кацер М.С. Белорусская архитектура. Исторический очерк / Ин-т литературы и искусства АН БССР. — Мн.: Гос. изд-во БССР, 1956. С. 114, 115.
- ^ Габрусь Т. Зруйнаваныя святыні // Страчаная спадчына. — Менск, 2003.
- ^ Чарановіч С. Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа // «Наша Вера» № 3 (21), 2002.
- ^ Харэўскі С. Два стагоддзі руйнавання Горадні // Горад святога Губерта. Краязнаўчы альманах. Выпуск трэці. — Варшава, 2007
- ^ Цітоў А. Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. — Менск: РІВШ БДУ, 1999. С. 106, 114.
- ^ Цітоў А. Наш сімвал — Пагоня: Шлях праз стагоддзі. — Менск: Полымя, 1993. С. 36.
- ^ Соркіна І. Палітыка царызму адносна гарадоў Беларусі ў кантэксце гістарычнай памяці і ідэнтычнасці гараджанаў // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Том 3. 2014. С. 377.
- ^ а б в Мезенко А. М. К культурно-историческому аспекту анализа урбанонимии: судьба церковных названий в Беларуси // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. — 1998. — № 3. С. 65.
- ^ Сталин И. Марксизм и вопросы языкознания. — Москва, 1950.
- ^ а б Беларуская Атлянтыда: без бар’ераў. Русыфікацыя, «Радыё Свабода», 13 сьнежня 2007.
- ^ Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. С. 96.
- ^ Коряков Ю. Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Научный руководитель — доктор филологических наук, профессор В. М. Алпатов. — Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет. С. 39—40.
- ^ Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. / АН Беларусі, Ін-т гісторыі; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. Ч. 2. — Менск: Беларусь, 1995. С. 362.
- ^ Канюта В. Клясыкі гавораць // Зьвязда : газэта. — 21 лютага 2014. — № 33 (27643). — С. 6. — ISSN 1990-763x.
- ^ Снапкоўская С. Асьвета // Беларуская энцыкляпэдыя ў 18 тамах / гал.рэд. Генадзь Пашкоў. — Менск: Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 1999. — Т. 2. — С. 24-25. — 480 с. — 10 000 ас. — ISBN 985-11-0061-7
- ^ а б Кастусь Лашкевич, Леонид Моряков (21.10.2010) Как в БССР уничтожали врачей и избавлялись от больных (рас.). TUT.BY. Праверана 22 кастрычніка 2010 г.
- ^ Кушнер В. Культурнае і духоўнае жыццё савецкай Беларусі. // Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 402.
- ^ Катлярчук А. Прадмова да «літоўскага» нумару // Arche №9, 2009.
- ^ Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 1. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
- ^ Кірпа С. Скарбы Нясвіжа: гісторыя стварэння і рабавання // «Туризм и отдых» № 39 (724), 8 кастрычніка 2009.
- ^ Арлоў У. Ад Полацка пачаўся Свет. — Менск: «Рыфтур», 2005. С. 43.
- ^ Арлоў У. Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны / Рэд. Г. Штыхаў — Менск: «Асар», 1998. С. 162.
- ^ Магчымасць вярнуць у краіну арыгінальнае выданне Статута ВКЛ з’явілася ў беларусаў. Наша Ніва (16 траўня 2012).
- ^ Возможность вернуть в страну оригинальное издание Статута ВКЛ появилась у белорусов. БелТА (16 траўня 2012).
- ^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003.
- ^ Купава М. Аршанская бажніца Апекі Маці Божай // «Наша Вера» № 3 (9), 1999.
- ^ Тарасаў К. Які след у гісторыі Беларусі пакінуў А. Сувораў? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, Зм. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. С. 50.
- ^ Антон Трафімовіч. Акцябрскі, Дзяржынск… Навошта пераймяноўвалі беларускія гарады // Газэта «Аргумэнты і факты ў Беларусі», 27 сьнежня 2012 г. Праверана 13 лютага 2012 г.
- ^ Kapylou I., Lipnitskaya S. Current status and related problems of national toponyms standardization in the Republic of Belarus // Studia Białorutenistyczne. Nr. 8, 2014.
- ^ Багамольнікава Н.А. Тапанімія Гомельшчыны: структурна-семантычная характарыстыка / Гомель: ГДУ імя Ф.Скарыны, 2008.
- ^ Лемцюгова В. Як нам вярнуць беларускія назвы? // «Наша Ніва», 2 верасьня 2013 г.
- ^ Пастухоў М. Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове? // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.
- ^ Запрудзкі С. Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.
- ^ Запрудзкі С. Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады // Архэ Пачатак № 1 (21) — 2002.
- ^ Навумчык С. Парушэньні ў часе рэфэрэндуму — 1995 // Радыё Свабода, 14 траўня 2009 г.
- ^ Кудзеяр Ц. Беларуская мова ў школах: што стаіць за статыстыкай // Зьвязда : газэта. — 25 лютага 1997. — № 38 (23139). — С. 4. — ISSN 1990-763x.
- ^ Антонава Т. Моўныя пытаньні ў Беларусі // Зьвязда : газэта. — 10 красавіка 1999. — № 59 (23660). — С. 4-5. — ISSN 1990-763x.
- ^ Хількевіч У. Алесь Лозка: «Саромеемся прызнацца, што роднай мове патрэбна абарона з боку дзяржавы» // Зьвязда : газэта. — 7 сакавіка 2001. — № 49-50 (24165-24166). — С. 5. — ISSN 1990-763x.
- ^ Марціновіч Я. Моўная катастрофа: за 10 гадоў колькасць беларускамоўных школьнікаў скарацілася ўдвая // Наша Ніва, 31 траўня 2017 г.
- ^ Нікалаева Н. Хто ты, сёньняшні «эўрастудэнт» // Чырвонка. — 27 лютага 2014. — № 4 (15739). — С. 1-2.
- ^ Гісторыю Беларусі збіраюцца выкладаць на рускай мове, TUT.BY, 7 жніўня 2006 г.
- ^ Сіўко Ф. Допіс з Віцебска: У энцыклапедыю «Культура Беларусі» ўключылі звесткі толькі пра рускамоўных пісьменнікаў з саюза Чаргінца // Наша Ніва, 10 жніўня 2017 г.
- ^ Панкавец З. Адэпт «рускага свету» атрымаў беларускую Нацыянальную літаратурную прэмію // Наша Ніва, 4 верасьня 2017 г.
- ^ Лічба дня: 11 % кніг, якія выходзяць у краіне, выдаюцца на беларускай мове, Эўрарадыё, 3 лютага 2015 г.
- ^ Інтэлектуалы: Не дапусціце варварства з царквой у Навагрудку!, Наша Ніва, 10 лістапада 2008
- ^ Глеб Лабадзенка. Хроніка знішчэння беларускай архітэктуры Рускай Праваслаўнай Царквой, 20 жніўня 2015.
- ^ Арабей В. Вобразна-стылістычныя рашэнні сучасных прыходскіх храмаў Беларускай праваслаўнай царквы (вопыт 1991—2013 гадоў) // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия F. 2013.
- ^ Беларусы: У 13 т. Т. 2. — Менск, 1997. С. 193
- ^ Бюст Сталина убрали от православной часовни на «Линии Сталина», TUT.BY, 7 ліпеня 2015 г.
- ^ У прысутнасьці Лукашэнкі адкрылі «лінію Сталіна», Радыё Свабода, 30 чэрвень 2005 г.
- ^ 26 траўня ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрыты помнік Феліксу Дзяржынскаму, Вясна
- ^ Ці патрэбны ў Менску помнік Дзяржынскаму?, Радыё Свабода, 26 траўня 2006 г.
- ^ Бартосік З. Нашто ў Крайску бюст расейскаму цару?, Радыё Свабода, 31 ліпень 2014 г.
- ^ У Віцебску адкрылі помнік патрыярху Маскоўскаму Алексію ІІ, Наша Ніва, 7 красавіка 2013 г.
- ^ Краўцэвіч: Помнік Аляксандру Неўскаму ў Віцебску — гэта экспансія «русского мира», Радыё Свабода, 20 чэрвень 2016 г.
- ^ Валошын Я. Акадэмія навук супраць помніка Неўскаму ў Віцебску, TUT.BY, 15 чэрвеня 2010 г.
- ^ Недаверкаў М. Група моладзі сарвала адкрыццё помніка Леніну каля МТЗ ФОТА, ВІДЭА // Наша Ніва, 7 лістапада 2016 г.
- ^ Шуневіч адкрыў у Мінску помнік царскаму паліцэйскаму з сабачкам, Наша Ніва, 2 сакавіка 2017 г.
- ^ Трафімовіч А. «Ня наш гарадавы» — першае «міністэрства ўнутраных спраў» зьявілася ў беларусаў у ХVIII стагодзьдзі, Радыё Свабода, 4 сакавіка 2017 г.
- ^ Соколова О. М. Культуроним Минска в произведениях художественной культуры Новейшего времени // Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў. — №1 (25). — 2016. — С. 46.
- ^ Пад Магілёвам паставілі помнік расейскаму генэралу-славянафілу, рэдактару «Русского міра», Наша Ніва, 12 чэрвеня 2017 г.
- ^ На дом, дзе жыла Магдалена Радзівіл, павесілі шыльду пра супрацоўнікаў ОГПУ, Радыё Свабода, 23 чэрвень 2017 г.
- ^ Маханькоў М. Якуція: народ, якому ўдалося зноў стаць большасцю на ўласнай зямлі // Наша Ніва, 2 верасьня 2017 г.
- ^ Маханькоў М. Як паспяхова супрацьстаяць русіфікацыі: прыклад Чувашыі // Наша Ніва, 5 жніўня 2017 г.
- ^ Лукашенко: Независимый телеканал — «глупый, бестолковый и недружественный» проект (рас.) // TUT.BY, 25 красавіка 2007 г.
- ^ ВСЕСИЛЬНА ЛИ ПРОПАГАНДА? // iiseps.org (рас.)
- ^ Зюганаў падзякаваў Лукашэнку за трансляцыю ў Беларусі расійскіх тэлеканалаў // Наша Ніва, 5 верасьня 2017 г.
- ^ «Нельзя ограничивать свободу СМИ». Власти не хотят прекращать вещание российского ТВ (рас.) // TUT.BY, 17 лютага 2017 г.
- ^ У Беларусі забароненыя этыкеткі на беларускай мове? // Наша Ніва, 6 студзеня 2015 г.
- ^ Врангель Н. Е. Воспоминания: От крепостного права до большевиков. — М.: Новое литературное обозрение, 2003.
Літаратура
- Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995.— 799 с. ISBN 985-11-0026-9.
- Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с.
- Станкевіч С. Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994. — 79 с.
- Станкевіч Я. Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с.
- Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. ISBN 978-80-7414-324-3. [1]
Вонкавыя спасылкі
Русіфікацыя Беларусі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
- Генадзь Лыч, Леанід Лыч (11.01.2008) Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі. Мы - нацыя!. Праверана 27 студзеня 2012 г.
- Ніна Баршчэўская. Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус». Kamunikat.org. Праверана 25 кастрычніка 2010 г.