Хаўмэя (карлікавая плянэта): розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

Лінейны

Вэрсія ад 11:42, 17 сьнежня 2017

(136108) Хаўмэя — карлікавая плянэта, плютоід, транснэптунавы аб’ект (ТНА)^[1]. Паводле дадзеных астраномаў з Палямарскай абсэрваторыі (Каліфорнія) мае памер, параўнальны з памерам Плютону, моцна выцягнутую форму й пэрыяд кручэньня вакол сваёй восі каля 4 гадзінаў. Мае 2 спадарожнікі з пэрыядамі звароту 18 і 49 сутак. Названая ў гонар гавайскай багіні ўрадлівасьці й дзетараджэньня^[2].

Гісторыя

Аб’ект быў адкрыты ў 2005 року^[3], 29 ліпеня 2005 року яму быў прысвоены папярэдні парадкавы нумар 2003 EL₆₁ («2003» азначала дату адкрыцьця гішпанскімі дасьледчыкамі^[4]). 7 верасьня 2006 року аб’ект быў занесены ў афіцыйны каталёг малых плянэтаў як (136108) 2003 EL₆₁.

На званьне першаадкрывальнікаў гэтага аб’екта прэтэндавалі дзьве групы астраномаў: з Гішпаніі і ЗША. Міжнародны астранамічны зьвяз абраў імя, прапанаванае амэрыканцамі. 17 верасьня было абвешчана аб прысваеньні аб’екту імя Хаўмэя й прысваеньні яму статусу карлікавай плянэты^[5].

Характарыстыкі

Агульная маса сыстэмы Хаўмэя вызначаная па арбітах спадарожнікаў і складае 28% масы сыстэмы Плютону.

Вельмі хуткае кручэньне Хаўмэі павінна скажаць яе форму. Сапраўды, у Хаўмэі назіраюцца ваганьні яркасьці. Хоць прычынай гэтых ваганьняў можа быць неаднароднасьць паверхні (як у Плютону, у якога адхіленьні ў яркасьці дасягаюць 35%), для Хаўмэі прычынай зьмены яркасьці зьяўляецца, хутчэй за ўсё, яе выцягнутая форма^[6]. Можна выказаць здагадку, што сярэдняя шчыльнасьць Хаўмэі вышэйшая, чым у яе суседзяў па поясе Койпэра — да 3 г/см³.

У гэтым выпадку памеры Хаўмэі — каля дыямэтра Плютону «ўздоўж» і ў два разы менш — «упоперак», і Хаўмэя займае трэцяе або чацьвертае месца сярод транснэптунавых аб’ектаў пасьля Эрыса, Плютону і, магчыма, Макемаке.

Спэктар Хаўмэі паказвае, што яе паверхня, як і паверхня Харону, пакрытая пераважна вадзяным лёдам.

Магчыма, гэты «ваўчок» поясу Койпэра нарадзіўся ў выніку сутыкненьня двух нябесных целаў. Большая частка лёгкіх кампанэнтаў (мэтан і вадзяны лёд) пасьля ўдару часткова зьнікла, часткова была выкінутая ў навакольную прастору й пасьля ўтварыла два спадарожнікі (магчыма, будуць адкрытыя яшчэ спадарожнікі). Гіпотэза сутыкненьня ўскосна пацьвярджаецца тым, што на падобных арбітах абарочваюцца яшчэ прынамсі тры ТНА меншага памеру з аналягічнымі Хаўмэі спэктрамі — магчыма, «аскепкі» Хаўмеі, зруйнаваныя пасьля ўдару аб’екта дыямэтрам каля 1600 км. Два іншыя ТНА-спадарожнікі, якія раней лічыліся «аскепкамі», маюць чырвоны колер і таму не адносяцца да ўдзельнікаў гэтага катаклізму. Пошук «аскепкаў» працягваецца.

У 2009 року доктар Пэдра Ласэрда (Pedro Lacerda) з Каралеўскага ўнівэрсытэту ў Бэлфасьце паведаміў пра тое, што на паверхні Хаўмэі каляровыя анамаліі — буйныя плямы, якія маюць чырвонае адценьне ў бачным дыяпазоне. Прырода й паходжаньне дадзенага аб’екту дакладна не ўстаноўленая. Меркавана гэта можа быць вобласьць навалы нейкіх мінэралаў ці арганічных злучэньняў^[6]. Паводле іншай гіпотэзы «чырвоная пляма» ўяўляе сабой сьлед ад сутыкненьня Хаўмэі зь іншым нябесным целам^[7].

Спадарожнікі

Дыямэтар большага спадарожніка (Хііяка) — каля 350 км, пэрыяд абарачэньня — 48,9 сутак, радыюс арбіты — 49,9 тыс. км. Другі спадарожнік (Намака) прыкладна ўдвая менш за першы, варочаецца вакол Хаўмэі па арбіце зь вялікай паўвосьсю 25,6 тыс. км з пэрыядам 18 сутак.

Гл. таксама

Крыніцы

^ News Release — IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea (анг.)
^ 136108 Haumea (2003 EL61) (анг.) // JPL Small-Body Database Browser, California Institute of Technology
^ Дакладней, Хаўмэя была адкрыта групай дасьледчыкаў Калтэха ў Паломарскай абсэрваторыі 28 сьнежня 2004, і ў ліпені 2005 року групай з гішпанскай абсэрваторыі Сьера Нэвада. Аб палеміцы з нагоды даты і прыярытэту адкрыцьця гл. en:Controversy over the discovery of Haumea.
^ IAUC 8577: 2003 EL_61, 2003 UB_313, 2005 FY_9; C/2005 N6 (анг.)
^ Хаумеа из внешней части Солнечной системы (рас.)
^ ^а ^б Представлено описание карликовой планеты Хаумеа (рас.) // Компьюлента
^ На планете Хаумеа открыто большое красное пятно (рас.) // Мембрана

[1] News Release — IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea (анг.)

[2] 136108 Haumea (2003 EL61) (анг.) // JPL Small-Body Database Browser, California Institute of Technology

[3] Дакладней, Хаўмэя была адкрыта групай дасьледчыкаў Калтэха ў Паломарскай абсэрваторыі 28 сьнежня 2004, і ў ліпені 2005 року групай з гішпанскай абсэрваторыі Сьера Нэвада. Аб палеміцы з нагоды даты і прыярытэту адкрыцьця гл. en:Controversy over the discovery of Haumea.

[4] IAUC 8577: 2003 EL_61, 2003 UB_313, 2005 FY_9; C/2005 N6 (анг.)

[5] Хаумеа из внешней части Солнечной системы (рас.)

[kompjulenta-6] а ^б Представлено описание карликовой планеты Хаумеа (рас.) // Компьюлента

[7] На планете Хаумеа открыто большое красное пятно (рас.) // Мембрана

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

@@ Радок 1: / Радок 1: @@
 [[Файл:2003EL61art.jpg|міні|Хаўмэя і спадарожнікі (малюнак)]]
-'''(136108) Хаўмэя''' — [[карлікавая плянэта]], плютоід, [[транснэптунавы аб’ект]] (ТНА)<ref>[http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0807/ News Release — IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea]{{ref-en}}</ref>. Паводле дадзеных астраномаў з [[Палямарская абсэрваторыя|Палямарскай абсэрваторыі]] ([[Каліфорнія]]), мае памер, параўнальны з памерам [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]], моцна выцягнутую форму і пэрыяд кручэньня вакол сваёй восі каля 4 гадзінаў. Мае 2 спадарожнікі з пэрыядамі звароту 18 і 49 сутак. Названая ў гонар гавайскай багіні ўрадлівасьці і дзетараджэньня<ref>[http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=136108;orb=0;cov=0;log=0;cad=0#discovery 136108 Haumea (2003 EL61)]{{ref-en}} // JPL Small-Body Database Browser, California Institute of Technology</ref>.
+'''(136108) Хаўмэя''' — [[карлікавая плянэта]], плютоід, [[транснэптунавы аб’ект]] (ТНА)<ref>[http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0807/ News Release — IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea]{{ref-en}}</ref>. Паводле дадзеных астраномаў з [[Палямарская абсэрваторыя|Палямарскай абсэрваторыі]] ([[Каліфорнія]]) мае памер, параўнальны з памерам [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]], моцна выцягнутую форму й пэрыяд кручэньня вакол сваёй восі каля 4 гадзінаў. Мае 2 спадарожнікі з пэрыядамі звароту 18 і 49 сутак. Названая ў гонар гавайскай багіні ўрадлівасьці й дзетараджэньня<ref>[http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=136108;orb=0;cov=0;log=0;cad=0#discovery 136108 Haumea (2003 EL61)]{{ref-en}} // JPL Small-Body Database Browser, California Institute of Technology</ref>.
 == Гісторыя ==
-Аб’ект быў адкрыты ў 2005 року<ref>Дакладней, Хаўмэя была адкрыта групай дасьледчыкаў Калтэха ў Паломарскай абсэрваторыі 28 сьнежня 2004, і ў ліпені 2005 року групай з гішпанскай абсэрваторыі Сьера Нэвада. Аб палеміцы з нагоды даты і прыярытэту адкрыцьця гл. [[:en:Controversy over the discovery of Haumea]].</ref>, 29 ліпеня 2005 року яму быў прысвоены папярэдні парадкавы нумар 2003 EL<sub>61</sub> («2003» азначала дату адкрыцьця гішпанскімі дасьледчыкамі<ref>[http://www.cfa.harvard.edu/iauc/08500/08577.html IAUC 8577: 2003 EL_61, 2003 UB_313, 2005 FY_9; C/2005 N6]{{ref-en}}</ref>). 7 верасьня 2006 року аб’ект быў занесены ў афіцыйны каталёг малых плянэт як (136108) 2003 EL<sub>61</sub>.
+Аб’ект быў адкрыты ў 2005 року<ref>Дакладней, Хаўмэя была адкрыта групай дасьледчыкаў Калтэха ў Паломарскай абсэрваторыі 28 сьнежня 2004, і ў ліпені 2005 року групай з гішпанскай абсэрваторыі Сьера Нэвада. Аб палеміцы з нагоды даты і прыярытэту адкрыцьця гл. [[:en:Controversy over the discovery of Haumea]].</ref>, 29 ліпеня 2005 року яму быў прысвоены папярэдні парадкавы нумар 2003 EL<sub>61</sub> («2003» азначала дату адкрыцьця гішпанскімі дасьледчыкамі<ref>[http://www.cfa.harvard.edu/iauc/08500/08577.html IAUC 8577: 2003 EL_61, 2003 UB_313, 2005 FY_9; C/2005 N6]{{ref-en}}</ref>). 7 верасьня 2006 року аб’ект быў занесены ў афіцыйны каталёг малых плянэтаў як (136108) 2003 EL<sub>61</sub>.
-На званьне першаадкрывальнікаў гэтага аб’екта прэтэндавалі дзьве групы астраномаў: з Гішпаніі і ЗША. Міжнародны астранамічны зьвяз абраў імя, прапанаванае амэрыканцамі. [[17 верасьня]] было абвешчана аб прысваеньні аб’екту імя Хаўмэя і прысваеньні яму статусу карлікавай плянэты<ref>[http://astro.uni-altai.ru/pub/article.html?id=2903 Хаумеа из внешней части Солнечной системы]{{ref-ru}}</ref>.
+На званьне першаадкрывальнікаў гэтага аб’екта прэтэндавалі дзьве групы астраномаў: з Гішпаніі і ЗША. Міжнародны астранамічны зьвяз абраў імя, прапанаванае амэрыканцамі. [[17 верасьня]] было абвешчана аб прысваеньні аб’екту імя Хаўмэя й прысваеньні яму статусу карлікавай плянэты<ref>[http://astro.uni-altai.ru/pub/article.html?id=2903 Хаумеа из внешней части Солнечной системы]{{ref-ru}}</ref>.
 == Характарыстыкі ==
-Агульная маса сыстэмы Хаўмэя вызначана па арбітах спадарожнікаў і складае 28% масы сыстэмы [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]].
+Агульная маса сыстэмы Хаўмэя вызначаная па арбітах спадарожнікаў і складае 28% масы сыстэмы [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]].
-Вельмі хуткае кручэньне Хаўмэя павінна скажаць яе форму. Сапраўды, у Хаўмэя назіраюцца ваганьні яркасьці. Хоць прычынай гэтых ваганьняў можа быць неаднароднасьць паверхні (як у Плютону, у якога адхіленьні ў яркасьці дасягаюць 35%), для Хаўмэя прычынай зьмены яркасьці зьяўляецца, хутчэй за ўсё, яе выцягнутая форма<ref name="kompjulenta">[http://science.compulenta.ru/458914/ Представлено описание карликовой планеты Хаумеа]{{ref-ru}} // Компьюлента</ref>. Можна выказаць здагадку, што сярэдняя шчыльнасьць Хаўмэя вышэй, чым у яе суседзяў па поясе Койпэра — да 3 г/см³.
+Вельмі хуткае кручэньне Хаўмэі павінна скажаць яе форму. Сапраўды, у Хаўмэі назіраюцца ваганьні яркасьці. Хоць прычынай гэтых ваганьняў можа быць неаднароднасьць паверхні (як у Плютону, у якога адхіленьні ў яркасьці дасягаюць 35%), для Хаўмэі прычынай зьмены яркасьці зьяўляецца, хутчэй за ўсё, яе выцягнутая форма<ref name="kompjulenta">[http://science.compulenta.ru/458914/ Представлено описание карликовой планеты Хаумеа]{{ref-ru}} // Компьюлента</ref>. Можна выказаць здагадку, што сярэдняя шчыльнасьць Хаўмэі вышэйшая, чым у яе суседзяў па поясе Койпэра — да 3 г/см³.
-У гэтым выпадку памеры Хаўмэя — каля дыямэтра Плютону «ўздоўж» і ў два разы менш — «папярок», і Хаўмэя займае трэцяе або чацьвертае месца сярод транснэптунавых аб’ектаў пасьля [[Эрыс (карлікавая плянэта)|Эрыса]], [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]] і, магчыма, [[Макемаке (карлікавая плянэта)|Макемаке]].
+У гэтым выпадку памеры Хаўмэі — каля дыямэтра Плютону «ўздоўж» і ў два разы менш — «упоперак», і Хаўмэя займае трэцяе або чацьвертае месца сярод транснэптунавых аб’ектаў пасьля [[Эрыс (карлікавая плянэта)|Эрыса]], [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютону]] і, магчыма, [[Макемаке (карлікавая плянэта)|Макемаке]].
-Спэктар Хаўмэя паказвае, што яе паверхня, як і паверхня [[Харон (карлікавая плянэта)|Харону]], пакрыта пераважна вадзяным лёдам.
+Спэктар Хаўмэі паказвае, што яе паверхня, як і паверхня [[Харон (карлікавая плянэта)|Харону]], пакрытая пераважна вадзяным лёдам.
-Магчыма, гэты «ваўчок» пояса Койпэра нарадзіўся ў выніку сутыкненьня двух нябесных цел. Большая частка лёгкіх кампанэнтаў (мэтан і вадзяны лёд) пасьля ўдару часткова зьнікла, часткова была выкінутая ў навакольную прастору і пасьля ўтварыла два спадарожнікі (магчыма, будуць адкрыты яшчэ спадарожнікі). Гіпотэза сутыкненьня ўскосна пацьвярджаецца тым, што на падобных арбітах абарочваюцца яшчэ як мінімум тры [[Транснэптунавы аб'ект|ТНА]] меншага памеру з аналягічнымі Хаўмэя спэктрамі — магчыма, «аскепкі» Хаўмеа і зруйнаваў пасьля ўдару аб’екта дыямэтрам каля 1600 км. Два іншыя ТНА-спадарожнікі, якія раней лічыліся «аскепкамі», маюць чырвоны колер і таму не адносяцца да ўдзельнікаў гэтага катаклізму. Пошук «аскепкаў» працягваецца.
+Магчыма, гэты «ваўчок» поясу Койпэра нарадзіўся ў выніку сутыкненьня двух нябесных целаў. Большая частка лёгкіх кампанэнтаў (мэтан і вадзяны лёд) пасьля ўдару часткова зьнікла, часткова была выкінутая ў навакольную прастору й пасьля ўтварыла два спадарожнікі (магчыма, будуць адкрытыя яшчэ спадарожнікі). Гіпотэза сутыкненьня ўскосна пацьвярджаецца тым, што на падобных арбітах абарочваюцца яшчэ прынамсі тры [[Транснэптунавы аб'ект|ТНА]] меншага памеру з аналягічнымі Хаўмэі спэктрамі — магчыма, «аскепкі» Хаўмеі, зруйнаваныя пасьля ўдару аб’екта дыямэтрам каля 1600 км. Два іншыя ТНА-спадарожнікі, якія раней лічыліся «аскепкамі», маюць чырвоны колер і таму не адносяцца да ўдзельнікаў гэтага катаклізму. Пошук «аскепкаў» працягваецца.
-У [[2009]] року доктар Пэдра Ласэрда (''Pedro Lacerda'') з Каралеўскага ўнівэрсытэту ў Бэлфасьце паведаміў пра тое, што на паверхні Хаўмэя каляровыя анамаліі — буйныя плямы, якія маюць чырвонае адценьне ў бачным дыяпазоне. Прырода і паходжаньне дадзенага аб’екта дакладна не ўстаноўлена. Меркавана гэта можа быць вобласьць навалы нейкіх мінэралаў ці арганічных злучэньняў<ref name="kompjulenta"/>. Па іншай гіпотэзе «чырвоная пляма» ўяўляе сабой сьлед ад сутыкненьня Хаўмэя зь іншым нябесным целам<ref>[http://www.membrana.ru/lenta/?9643 На планете Хаумеа открыто большое красное пятно]{{ref-ru}} // Мембрана</ref>.
+У [[2009]] року доктар Пэдра Ласэрда (''Pedro Lacerda'') з Каралеўскага ўнівэрсытэту ў Бэлфасьце паведаміў пра тое, што на паверхні Хаўмэі каляровыя анамаліі — буйныя плямы, якія маюць чырвонае адценьне ў бачным дыяпазоне. Прырода й паходжаньне дадзенага аб’екту дакладна не ўстаноўленая. Меркавана гэта можа быць вобласьць навалы нейкіх мінэралаў ці арганічных злучэньняў<ref name="kompjulenta"/>. Паводле іншай гіпотэзы «чырвоная пляма» ўяўляе сабой сьлед ад сутыкненьня Хаўмэі зь іншым нябесным целам<ref>[http://www.membrana.ru/lenta/?9643 На планете Хаумеа открыто большое красное пятно]{{ref-ru}} // Мембрана</ref>.
 == Спадарожнікі ==
-Дыямэтар большага спадарожніка ([[Хііяка (спадарожнік)|Хііяка]]) — каля 350 км, пэрыяд абарачэньня — 48,9 сутак, радыус арбіты — 49,9 тыс. км. Другі спадарожнік ([[Намака (спадарожнік)|Намака]]) прыкладна ўдвая менш першага, зьвяртаецца вакол Хаўмэя па арбіце зь вялікай паўвосьсю 25,6 тыс. км з пэрыядам 18 сутак.
+Дыямэтар большага спадарожніка ([[Хііяка (спадарожнік)|Хііяка]]) — каля 350 км, пэрыяд абарачэньня — 48,9 сутак, радыюс арбіты — 49,9 тыс. км. Другі спадарожнік ([[Намака (спадарожнік)|Намака]]) прыкладна ўдвая менш за першы, варочаецца вакол Хаўмэі па арбіце зь вялікай паўвосьсю 25,6 тыс. км з пэрыядам 18 сутак.
 == Гл. таксама ==
 * [[Карлікавая плянэта]]

п а р Сонечная сыстэма

Сонца Мэркурый Вэнэра Зямля Марс Цэрэра Юпітэр Сатурн Уран Нэптун Плютон Хаўмэя Макемаке Эрыс
Спадарожнікі Зямлі Марса Юпітэра Сатурна Урана Нэптуна Плютона Хаўмэі Эрысу Кольцы Юпітэра Сатурна Урана Нэптуна
Мэтэароіды Плянэтоіды Астэроіды Пояс астэроідаў Кентаўры Транснэптунавыя аб’екты Пояс Койпэра Расьсеяны дыск Камэты Воблака Оорта
Зьвязаныя артыкулы: астранамічны аб’ект, зорка, плянэта, карлікавая плянэта, малыя целы і плянэтная сыстэма Глядзіце таксама сьпіс астэроідаў, сьпіс пэрыядычных камэтаў