Партугалія: розьніца паміж вэрсіямі
д Removing Link FA template (handled by wikidata) - The interwiki article is not featured |
артаграфія |
||
| Радок 16: | Радок 16: | ||
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 110 |
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 110 |
||
|АдсотакВады = 0,5% |
|АдсотакВады = 0,5% |
||
|ГодАцэнкіНасельніцтва = |
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2014 |
||
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 83 |
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 83 |
||
|Насельніцтва = |
|Насельніцтва = {{лік|10374822}}<ref>{{спасылка|url=https://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_main|загаловак=Portal do Instituto Nacional de Estatística|выдавец=|камэнтар=Афіцыйная ацэнка насельніцтва}}{{ref-pt}}</ref> |
||
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 114 |
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 114 |
||
|ГодАцэнкіСУП = 2009 |
|ГодАцэнкіСУП = 2009 |
||
| Радок 38: | Радок 38: | ||
|Дадаткі = |
|Дадаткі = |
||
}} |
}} |
||
'''Партуга́лія''' ({{мова-pt|República Portuguesa}}) — дзяржава, разьмешчаная на паўднёвым захадзе [[Эўропа|Эўропы]], на [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскім паўвостраве]]. Партугалія самая заходняя краіна Эўропы, якая да таго ж мяжуе з [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіянам]] на захадзе й поўдні й [[Гішпанія]]й на поўначы й усходзе. Атлянтычныя архіпэлягі [[Азорскія астравы|Азорскіх астравоў]] і [[Мадэйра|Мадэйры]] зьяўляюцца часткай Партугаліі. Краіна названая ў гонар ейнага другога па велічыні гораду, [[Порту]]<ref> |
'''Партуга́лія''' ({{мова-pt|República Portuguesa}}) — дзяржава, разьмешчаная на паўднёвым захадзе [[Эўропа|Эўропы]], на [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскім паўвостраве]]. Партугалія самая заходняя краіна Эўропы, якая да таго ж мяжуе з [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіянам]] на захадзе й поўдні й [[Гішпанія]]й на поўначы й усходзе. Атлянтычныя архіпэлягі [[Азорскія астравы|Азорскіх астравоў]] і [[Мадэйра|Мадэйры]] зьяўляюцца часткай Партугаліі. Краіна названая ў гонар ейнага другога па велічыні гораду, [[Порту]]<ref>{{спасылка|url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf|загаловак=Leite de Vasconcelos, José. Cale e Portucale. Opúsculos Vol. V – Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938|копія=http://web.archive.org/web/20070930222553/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf}}{{ref-pt}}</ref>. |
||
Землі сучаснай Партугаліі стала былі заселеныя з дагістарычных часоў, тут пражывалі [[Кельты|кельцкія плямёны]], якія пазьней былі інтэграваныя ў [[Старажытны Рым|Рымскую рэспубліку]], а затым землі сталіся месцам пасяленьня [[германцы|германскіх народаў]], як то [[свэвы|свэваў]], [[швабы|швабаў]], [[вандалы|вандалаў]] і [[вэстготы|вэстготаў]]. У [[VIII стагодзьдзе|VIII стагодзьдзі]] большая частка Пірэнэйскага паўвострава была заваяваная [[маўры]]танскімі захопнікамі, якія вызнавалі [[іслам]], а пасьля былі выгнаныя [[тампліеры|тампліерамі]]. Падчас [[хрысьціянства|хрысьціянскай]] [[Рэканкіста|Рэканкісты]], Партугалія зацьвердзілася як незалежная каралеўства ад [[Каралеўства Леон|Леону]] ў [[1139]] годзе, зьяўляючыся, такім чынам, адной з найстарэйшых эўрапейскіх нацыянальных дзяржаваў<ref>Brian Jenkins, Spyros A. Sofos |
Землі сучаснай Партугаліі стала былі заселеныя з дагістарычных часоў, тут пражывалі [[Кельты|кельцкія плямёны]], якія пазьней былі інтэграваныя ў [[Старажытны Рым|Рымскую рэспубліку]], а затым землі сталіся месцам пасяленьня [[германцы|германскіх народаў]], як то [[свэвы|свэваў]], [[швабы|швабаў]], [[вандалы|вандалаў]] і [[вэстготы|вэстготаў]]. У [[VIII стагодзьдзе|VIII стагодзьдзі]] большая частка Пірэнэйскага паўвострава была заваяваная [[маўры]]танскімі захопнікамі, якія вызнавалі [[іслам]], а пасьля былі выгнаныя [[тампліеры|тампліерамі]]. Падчас [[хрысьціянства|хрысьціянскай]] [[Рэканкіста|Рэканкісты]], Партугалія зацьвердзілася як незалежная каралеўства ад [[Каралеўства Леон|Леону]] ў [[1139]] годзе, зьяўляючыся, такім чынам, адной з найстарэйшых эўрапейскіх нацыянальных дзяржаваў<ref>{{кніга|аўтар=Brian Jenkins, Spyros A. Sofos|загаловак=Nation and identity in contemporary Europe|pages=145|выдавецтва=Routledge|год=1996|isbn=0-415-12313-5}}</ref>. |
||
У [[XV стагодзьдзе|XV]] і [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]], у выніку мясцовым піянэрам эпохі [[Вялікія геаграфічныя адкрыцьці|Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў]], Партугалія пашырыла ўплыў у сьвеце й стварыла глябальную імпэрыю, якая ўключала ўладаньні ў [[Афрыка|Афрыцы]], [[Азія|Азіі]], [[Акіянія|Акіяніі]] й [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]], стаўшы буйным эканамічным, палітычным і ваенным цэнтрамі ў сьвеце. Партугальская імпэрыя была першай глябальнай імпэрыяй у гісторыі<ref>Melvin Eugene Page, Penny M. Sonnenburg, p. 481</ref>, а таксама самым доўгай эўрапейскай каляніяльнай імпэрыяй, якая праіснавала амаль 600 гадоў, пачынаючы з захопу [[Сэўта|Сэўты]] ў [[1415]] годзе, да перадачы [[Макао]] да [[Кітай|Кітаю]] ў [[1999]] годзе. Тым ня менш, міжнародны статус краіны, быў значна зьніжаны ў [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]], асабліва пасьля абвяшчэньня незалежнасьці [[Бразылія|Бразыліі]] й іншых найбуйнейшых калёніяў. |
У [[XV стагодзьдзе|XV]] і [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]], у выніку мясцовым піянэрам эпохі [[Вялікія геаграфічныя адкрыцьці|Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў]], Партугалія пашырыла ўплыў у сьвеце й стварыла глябальную імпэрыю, якая ўключала ўладаньні ў [[Афрыка|Афрыцы]], [[Азія|Азіі]], [[Акіянія|Акіяніі]] й [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]], стаўшы буйным эканамічным, палітычным і ваенным цэнтрамі ў сьвеце. Партугальская імпэрыя была першай глябальнай імпэрыяй у гісторыі<ref>Melvin Eugene Page, Penny M. Sonnenburg, p. 481</ref>, а таксама самым доўгай эўрапейскай каляніяльнай імпэрыяй, якая праіснавала амаль 600 гадоў, пачынаючы з захопу [[Сэўта|Сэўты]] ў [[1415]] годзе, да перадачы [[Макао]] да [[Кітай|Кітаю]] ў [[1999]] годзе. Тым ня менш, міжнародны статус краіны, быў значна зьніжаны ў [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]], асабліва пасьля абвяшчэньня незалежнасьці [[Бразылія|Бразыліі]] й іншых найбуйнейшых калёніяў. |
||
Пасьля рэвалюцыі ў [[1910]] годзе [[манархія]] была зрынута, але няўстойлівая дэмакратычная партугальская Першая Рэспубліка была замененая ў хуткім часе [[аўтарытарны рэжым|аўтарытарным рэжымам]]. Дэмакратыя была адноўлена пасьля партугальскіх каляніяльных войнаў і рэвалюцыі |
Пасьля рэвалюцыі ў [[1910]] годзе [[манархія]] была зрынута, але няўстойлівая дэмакратычная партугальская Першая Рэспубліка была замененая ў хуткім часе [[аўтарытарны рэжым|аўтарытарным рэжымам]]. Дэмакратыя была адноўлена пасьля партугальскіх каляніяльных войнаў і рэвалюцыі гвазьдзікоў у [[1974]] годзе, пасьля чаго Партугалія страціла свае заморскія правінцыі, як то [[Ангола|Анголу]], [[Мазамбік]] і іншыя. Апошняя заморская тэрыторыя, [[Макао]], была перададзена [[Кітай|Кітаю]] ў [[1999]] годзе. |
||
Партугалія зьяўляецца разьвітой краінай зь вельмі высокім [[індэкс разьвіцьця чалавечага патэнцыялу|індэксам разьвіцьця чалавечага патэнцыялу]]. Краіна месьціцца на 19 месцы ў сьвеце паводле паказчыку якасьці жыцьця, а таксама дзякуючы моцнай сыстэме аховы [[здароўе|здароўя]]. Партугалія зьяўляецца адной з найбольш глябалізаваных і мірных |
Партугалія зьяўляецца разьвітой краінай зь вельмі высокім [[індэкс разьвіцьця чалавечага патэнцыялу|індэксам разьвіцьця чалавечага патэнцыялу]]. Краіна месьціцца на 19 месцы ў сьвеце паводле паказчыку якасьці жыцьця, а таксама дзякуючы моцнай сыстэме аховы [[здароўе|здароўя]]. Партугалія зьяўляецца адной з найбольш глябалізаваных і мірных краінаў сьвету, чальцом [[Эўрапейскі зьвяз|Эўрапейскага зьвязу]] й [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў]], а таксама чальцом-заснавальнікам [[Лацінскі зьвяз|Лацінскага зьвязу]], [[Арганізацыя Ібэра-амэрыканскіх дзяржаваў|Арганізацыі Ібэра-амэрыканскіх дзяржаваў]], [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСіР]], [[НАТО]], [[Супольнасьць партугаламоўных краінаў|Супольнасьці партугаламоўных краінаў]], [[эўразона|Эўразоны]] й [[Шэнгенскае пагадненьне|Шэнгенскага пагадненьня]]. |
||
== Гісторыя == |
== Гісторыя == |
||
| Радок 52: | Радок 52: | ||
=== Раньняя гісторыя === |
=== Раньняя гісторыя === |
||
[[Файл:Evora-RomanTemple edit.jpg|міні|240пкс|Старажытны рымскі храм у [[Эвора|Эворы]]]] |
[[Файл:Evora-RomanTemple edit.jpg|міні|240пкс|Старажытны рымскі храм у [[Эвора|Эворы]]]] |
||
Раньняя гісторыя Партугаліі сумесна зьвязана з астатняй часткай [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскага паўвострава]]. Назва Партугалія паходзіць ад рымскай назвы ''Порт Кале'' ({{мова-la|Portus Cale|скарочана}}). Рэгіён быў заселены папярэдне дакельцкімі й [[кельцкія плямёны|кельцкімі плямёнамі]], які надалі паходжаньне народам, як то [[галекі]], [[люзітаны]], [[кельтыкі]] й [[кінэты]]. Тэрыторыя сучаснай Партугаліі зьведала прыход [[фінікійцы|фінікійцаў]] і [[картаген]]янаў, а потым увайшла ў склад [[Старажытны Рым|Рымскай рэспубліцы]] як вобласьць [[Люзытанія]] й частка вобласьці [[Галецыя]]. Пасьля падзеньня Рыму з [[409]] году ў рэгіёне пасяліліся [[германцы|германцкія плямёны]], як то [[свэвы]], [[буры (германцкае племя)|буры]] й [[вэстготы]], але з [[VIII стагодзьдзе|VIII стагодзьдзя]] тэрыторыю захапілі [[маўры]]. Таксама на тэрыторыі сучаснай |
Раньняя гісторыя Партугаліі сумесна зьвязана з астатняй часткай [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскага паўвострава]]. Назва Партугалія паходзіць ад рымскай назвы ''Порт Кале'' ({{мова-la|Portus Cale|скарочана}}). Рэгіён быў заселены папярэдне дакельцкімі й [[кельцкія плямёны|кельцкімі плямёнамі]], які надалі паходжаньне народам, як то [[галекі]], [[люзітаны]], [[кельтыкі]] й [[кінэты]]. Тэрыторыя сучаснай Партугаліі зьведала прыход [[фінікійцы|фінікійцаў]] і [[картаген]]янаў, а потым увайшла ў склад [[Старажытны Рым|Рымскай рэспубліцы]] як вобласьць [[Люзытанія]] й частка вобласьці [[Галецыя]]. Пасьля падзеньня Рыму з [[409]] году ў рэгіёне пасяліліся [[германцы|германцкія плямёны]], як то [[свэвы]], [[буры (германцкае племя)|буры]] й [[вэстготы]], але з [[VIII стагодзьдзе|VIII стагодзьдзя]] тэрыторыю захапілі [[маўры]]. Таксама на тэрыторыі сучаснай Партугаліі ў [[V стагодзьдзе|V стагодзьдзі]] пражывалі іранамоўныя [[аланы]], якія прыйшлі сюды з [[Паўночны Каўказ|Паўночнага Каўказа]], рэшткі іхных паселішчаў былі знойдзены ў [[Аленкер]]ы, [[Каімбра|Каімбры]], і нават у [[Лісабон]]е<ref>{{спасылка|аўтар=Milhazes, José|url=http://www.rtp.pt/noticias/pais/os-antepassados-caucasianos-dos-portugueses_n38404|загаловак=Os antepassados caucasianos dos portugueses|выдавец=Rádio e Televisão de Portugal|дата публікацыі=30 сьнежня 2006}}</ref>. |
||
=== Рэканкіста === |
=== Рэканкіста === |
||
[[Файл:Castelo de Guimaraes.jpg|міні|300пкс|зьлева|Замак у [[Гімарайнш]], вядомага як калыска партугальскай дзяржаўнасьці]] |
[[Файл:Castelo de Guimaraes.jpg|міні|300пкс|зьлева|Замак у [[Гімарайнш]], вядомага як калыска партугальскай дзяржаўнасьці]] |
||
У пэрыяд [[Рэканкіста|Рэканкісты]] [[хрысьціяне]] адваявалі Пірэнэйскі паўвостраў ад мусульманскага й маўрытанскага валадарства. У [[868]] годзе паўстала першае княства Партугалія. Партугальскія графы прымалі актыўны ўдзел у Рэканкісьце й у |
У пэрыяд [[Рэканкіста|Рэканкісты]] [[хрысьціяне]] адваявалі Пірэнэйскі паўвостраў ад мусульманскага й маўрытанскага валадарства. У [[868]] годзе паўстала першае княства Партугалія. Партугальскія графы прымалі актыўны ўдзел у Рэканкісьце й у мяцяжах супраць каралеўскай улады. Найвышэйшага ўплыву графства дасягнула пры [[Мэнду II Гансалвэш]]у, які стаў рэгентам пры каралю [[Альфонса V Высакародны|Альфонса V]], але пазьней графства прыйшло ў заняпад і было перададзена [[Галісія|Галісіі]]. |
||
У [[1093]] годзе графства было адноўлена й перададзена ў валоданьне [[Генрых Бургундзкі|Генрыху Бургундзкаму]] [[Альфонса VI Адважны|Альфонсам VI]] за ягоную ролю ў Рэканкісьце, цэнтрам зноўку створанай дзяржавы стаўся горад [[Брага]]. [[24 чэрвеня]] [[1128]] году ў [[бітва пры Сан Мамадэ|бітве пры Сан Мамадэ]] [[Афансу Энрыкеш]], граф Партугаліі сын Генрыха Бургундзкага, перамог сваю маці [[Тэрэза Партугальская|графіню Тэрэзу]] й ейнага палюбоўніка [[Фэрнан Пэрэш дэ Трава|Фэрнана Пэрэша дэ Траву]], тым самым стаўшы аднаасобным лідэрам. Афансу Энрыкеш афіцыйна абвесьціў пра незалежнасьць Партугаліі, [[25 ліпеня]] [[1139]] году пасьля бітвы пры Оўрыкі. Перамогу над мусульманамі ў [[бітва пры Оўрыке|бітве пры Оўрыке]] ў [[1139]] годзе традыцыйна прынята лічыць момантам, калі графства Партугалія, якое на той момант зьяўлялася ленам [[Каралеўства Леон]]у, было ператворана ў незалежнае [[Каралеўства Партугалія|Каралеўства Партугаліі]]. Незалежнасьць была прызнана ў [[1143]] годзе [[Альфонса VII Імпэратар|Альфонса VII]], каралём [[Кастылія і Леон|Леона й Кастыліі]], а ў [[1179]] годзе папам [[Аляксандар III (папа рымскі)|Аляксандрам III]]. |
У [[1093]] годзе графства было адноўлена й перададзена ў валоданьне [[Генрых Бургундзкі|Генрыху Бургундзкаму]] [[Альфонса VI Адважны|Альфонсам VI]] за ягоную ролю ў Рэканкісьце, цэнтрам зноўку створанай дзяржавы стаўся горад [[Брага]]. [[24 чэрвеня]] [[1128]] году ў [[бітва пры Сан Мамадэ|бітве пры Сан Мамадэ]] [[Афансу Энрыкеш]], граф Партугаліі сын Генрыха Бургундзкага, перамог сваю маці [[Тэрэза Партугальская|графіню Тэрэзу]] й ейнага палюбоўніка [[Фэрнан Пэрэш дэ Трава|Фэрнана Пэрэша дэ Траву]], тым самым стаўшы аднаасобным лідэрам. Афансу Энрыкеш афіцыйна абвесьціў пра незалежнасьць Партугаліі, [[25 ліпеня]] [[1139]] году пасьля бітвы пры Оўрыкі. Перамогу над мусульманамі ў [[бітва пры Оўрыке|бітве пры Оўрыке]] ў [[1139]] годзе традыцыйна прынята лічыць момантам, калі графства Партугалія, якое на той момант зьяўлялася ленам [[Каралеўства Леон]]у, было ператворана ў незалежнае [[Каралеўства Партугалія|Каралеўства Партугаліі]]. Незалежнасьць была прызнана ў [[1143]] годзе [[Альфонса VII Імпэратар|Альфонса VII]], каралём [[Кастылія і Леон|Леона й Кастыліі]], а ў [[1179]] годзе папам [[Аляксандар III (папа рымскі)|Аляксандрам III]]. |
||
Афансу Энрыкеш і ягоныя пераемнікі, абапіраючыся на ваенную моц [[манаскі ордэн|манаскіх ордэнаў]], працягваў войны з маўрамі, але памёр калі тэрыторыя ягонага каралеўства складала палову ад тэрыторыі сучаснай Партугаліі. У [[1249]] годзе Рэканкіста для Партугаліі завяршылася ўзяцьцем каралеўствам тэрыторыі [[Альгарвэ]]. У [[1348]] і [[1349]] гадох, як і ў астатняй [[Эўропа|Эўропе]], у Партугаліі прайшла эпідэмія [[Чорная сьмерць|Чорнай сьмерці]]<ref> |
Афансу Энрыкеш і ягоныя пераемнікі, абапіраючыся на ваенную моц [[манаскі ордэн|манаскіх ордэнаў]], працягваў войны з маўрамі, але памёр калі тэрыторыя ягонага каралеўства складала палову ад тэрыторыі сучаснай Партугаліі. У [[1249]] годзе Рэканкіста для Партугаліі завяршылася ўзяцьцем каралеўствам тэрыторыі [[Альгарвэ]]. У [[1348]] і [[1349]] гадох, як і ў астатняй [[Эўропа|Эўропе]], у Партугаліі прайшла эпідэмія [[Чорная сьмерць|Чорнай сьмерці]]<ref>{{Спасылка|url=http://www.abc.net.au/science/articles/2007/09/13/2031252.htm?site=science/greatmomentsinscience|загаловак=Black Death|назва праекту=Great Moments in Science|выдавец=ABC Science|дата публікацыі=13 верасьня 2007}}{{ref-en}}</ref>. У [[1373]] годзе Партугалія склала зьвяз з [[Ангельшчына]]й, які зьяўляецца самым працяглым альянсам у сьвеце. |
||
У [[1383]] годзе, кароль [[Кастылія|Кастыліі]] [[Хуан I Кастыльскі|Хуан I]], які быў мужам дачкі партугальскага караля, які памёр без нашчадкаў мужчынскага полу, захапіў партугальскі трон. Наступнае народнае паўстаньне прывяло да |
У [[1383]] годзе, кароль [[Кастылія|Кастыліі]] [[Хуан I Кастыльскі|Хуан I]], які быў мужам дачкі партугальскага караля, які памёр без нашчадкаў мужчынскага полу, захапіў партугальскі трон. Наступнае народнае паўстаньне прывяло да крызысу [[1383]]—[[1385]] гадоў. Фракцыя дробнай шляхты й простых людзей на чале з [[Жуан I|Жуанам Авіскім]], якая была падтрымана генэралам [[Нуну Пэрэйра Альварэш]]ам, нанесла паразу Кастыліі ў [[бітва пры Альжубаротэ|бітве пры Альжубаротэ]]. Гэтая знакамітая бітва ўсё яшчэ зьяўляецца сымбалем славы й змаганьня за незалежнасьць Партугаліі ад суседняй [[Гішпанія|Гішпаніі]]. |
||
=== Калянізацыя й міжнародны гандаль === |
=== Калянізацыя й міжнародны гандаль === |
||
| Радок 71: | Радок 71: | ||
На працягу [[XV стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]], партугальскія дасьледчыкі адплывалі ад берага [[Афрыка|Афрыкі]], усталёўвалі гандлёвыя пасты для некалькіх распаўсюджаных тыпаў тавараў у той час, пачынаючы ад рабоў і сканчваючы спэцыямі, якія яны шукалі ў [[Індыя|Індыі]]. [[Тардэсыльляская дамова]], якая была прызначана для вырашэньня спрэчкі, якая была створана пасьля вяртаньня [[Хрыстафор Калюмб|Хрыстафора Калюмба]], была падпісана [[7 чэрвеня]] [[1494]] году, падзяляла зноў адкрытыя землі за межамі [[Эўропа|Эўропы]] паміж Партугаліяй і [[Гішпанія]]й па мэрыдыяне 370 лігаў на захад ад [[Каба-Вэрдэ]], ля заходняга ўзьбярэжжа Афрыкі. У [[1498]] годзе [[Васка да Гама]], нарэшце, дасягнуў Індыі й прынёс эканамічны росквіт Партугаліі й ейнаму насельніцтву, якое на той час складала 1,7 млн жыхароў. |
На працягу [[XV стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]], партугальскія дасьледчыкі адплывалі ад берага [[Афрыка|Афрыкі]], усталёўвалі гандлёвыя пасты для некалькіх распаўсюджаных тыпаў тавараў у той час, пачынаючы ад рабоў і сканчваючы спэцыямі, якія яны шукалі ў [[Індыя|Індыі]]. [[Тардэсыльляская дамова]], якая была прызначана для вырашэньня спрэчкі, якая была створана пасьля вяртаньня [[Хрыстафор Калюмб|Хрыстафора Калюмба]], была падпісана [[7 чэрвеня]] [[1494]] году, падзяляла зноў адкрытыя землі за межамі [[Эўропа|Эўропы]] паміж Партугаліяй і [[Гішпанія]]й па мэрыдыяне 370 лігаў на захад ад [[Каба-Вэрдэ]], ля заходняга ўзьбярэжжа Афрыкі. У [[1498]] годзе [[Васка да Гама]], нарэшце, дасягнуў Індыі й прынёс эканамічны росквіт Партугаліі й ейнаму насельніцтву, якое на той час складала 1,7 млн жыхароў. |
||
У [[1500]] годзе [[Пэдру Кабраль]] дасягнуў узьбярэжжа [[Бразылія|Бразыліі]] й |
У [[1500]] годзе [[Пэдру Кабраль]] дасягнуў узьбярэжжа [[Бразылія|Бразыліі]] й абвесьціў адкрытыя землі тэрыторыяй Партугальскага каралеўства. Празь дзесяць гадоў [[Афансу дэ Альбукерке]] заваяваў востраў [[Гоа]] ў Індыі, востраў [[Армуз]] у [[Пэрсыдзкі заліў|Пэрсыдзкім заліве]] й [[Малака|Малаку]], якая ў цяперашні час належыць [[Малайзія|Малайзіі]]. Такім чынам, Партугальская імпэрыя атрымала ўладу над гандлем у [[Індыйскі акіян|Індыйскім акіяне]] й паўднёвай частцы Атлянтычнага акіяна. Партугальскія маракі мелі намер дасягнуць [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]], плаваючы на ўсход ад Эўропы ў такіх месцы, як то [[Тайвань]], [[Японія]], востраў [[Тымор]], яны былі першымі эўрапейцамі, якія выявілі [[Аўстралія|Аўстралію]] й нават [[Новая Зэляндыя|Новую Зэляндыю]]<ref>{{спасылка|аўтар=Michael Perry|url=http://www.reuters.com/article/topNews/idUSSYD3449720070321|загаловак=Map proves Portuguese discovered Australia: new book|выдавец=Reuters|дата публікацыі=21 сакавіка 2007}}</ref>. |
||
[[22 красавіка]] [[1529]] году была складзена [[Сарагоская дамова]] паміж Партугаліяй і Гішпаніяй, якая дапаўняла папярэднюю дамову [[антымэрыдыян]]ам адносна лініі дамовы Тардэсыльляс. Усё гэта зрабіла Партугалію сур’ёзным эканамічным, ваенным і палітычным цэнтрам у сьвеце з [[XV стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]] да пачатку [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]]. |
[[22 красавіка]] [[1529]] году была складзена [[Сарагоская дамова]] паміж Партугаліяй і Гішпаніяй, якая дапаўняла папярэднюю дамову [[антымэрыдыян]]ам адносна лініі дамовы Тардэсыльляс. Усё гэта зрабіла Партугалію сур’ёзным эканамічным, ваенным і палітычным цэнтрам у сьвеце з [[XV стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]] да пачатку [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]]. |
||
| Радок 77: | Радок 77: | ||
== Палітыка == |
== Палітыка == |
||
[[Файл:Flickr - europeanpeoplesparty - EPP Summit June 2010 (82).jpg|міні|150пкс|Дзейны прэм’ер-міністар Партугаліі [[Пэдра Пасуш Каэльлю]]]] |
[[Файл:Flickr - europeanpeoplesparty - EPP Summit June 2010 (82).jpg|міні|150пкс|Дзейны прэм’ер-міністар Партугаліі [[Пэдра Пасуш Каэльлю]]]] |
||
Партугалія зьяўляецца [[дэмакратыя|дэмакратычнай]] [[рэспубліка]]й пасьля ратыфікацыі Канстытуцыі ад [[1976]] году й мае сталіцу ў [[Лісабон]]е. Канстытуцыя дае падзел паўнамоцтваў паміж [[заканадаўчая ўлада|заканадаўчай]], [[выканаўчая ўлада|выканаўчай]] і [[судовая ўлада|судовай]] галінаў улады. Чатыры асноўныя інстытуты паводле канстытуцыі ёсьць прэзыдэнт рэспублікі, [[парлямэнт]], вядомы як Рэспубліканская асамблея ({{мова-pt|Assembleia da República|скарочана}}), [[урад]], які |
Партугалія зьяўляецца [[дэмакратыя|дэмакратычнай]] [[рэспубліка]]й пасьля ратыфікацыі Канстытуцыі ад [[1976]] году й мае сталіцу ў [[Лісабон]]е. Канстытуцыя дае падзел паўнамоцтваў паміж [[заканадаўчая ўлада|заканадаўчай]], [[выканаўчая ўлада|выканаўчай]] і [[судовая ўлада|судовай]] галінаў улады. Чатыры асноўныя інстытуты паводле канстытуцыі ёсьць прэзыдэнт рэспублікі, [[парлямэнт]], вядомы як Рэспубліканская асамблея ({{мова-pt|Assembleia da República|скарочана}}), [[урад]], які ачольвае [[прэм’ер-міністар]] і сыстэма судоў. |
||
Прэзыдэнт, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін, мае невыканаўчыя наглядныя функцыі, цяперашнім прэзыдэнтам зьяўляецца [[Анібал Каваку Сылва]]. Парлямэнт складаецца з 230 дэпутатаў, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Урад, кіраўніком якога зьяўляецца прэм’ер-міністар, у цяперашні час гэта [[Пэдра Пасуш Каэльлю]], абірае Савет міністраў, якія ўключаюць у сабе дзяржаўныя сакратарыяты. Суды арганізаваныя ў некалькіх ўзроўнях: судовай, адміністрацыйнай і фінансавай галінах. Вярхоўныя суды зьяўляюцца судамі апошняй інстанцыі. Трынаццаць чальцоў [[Канстытуцыйны суд|Канстытуцыйнага суда]] ажыцьцяўляюць нагляд за канстытуцыйнасьцю законаў. |
Прэзыдэнт, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін, мае невыканаўчыя наглядныя функцыі, цяперашнім прэзыдэнтам зьяўляецца [[Анібал Каваку Сылва]]. Парлямэнт складаецца з 230 дэпутатаў, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Урад, кіраўніком якога зьяўляецца прэм’ер-міністар, у цяперашні час гэта [[Пэдра Пасуш Каэльлю]], абірае Савет міністраў, якія ўключаюць у сабе дзяржаўныя сакратарыяты. Суды арганізаваныя ў некалькіх ўзроўнях: судовай, адміністрацыйнай і фінансавай галінах. Вярхоўныя суды зьяўляюцца судамі апошняй інстанцыі. Трынаццаць чальцоў [[Канстытуцыйны суд|Канстытуцыйнага суда]] ажыцьцяўляюць нагляд за канстытуцыйнасьцю законаў. |
||
У Партугаліі маецца [[шматпартыйная сыстэма]], дзе партыі канкуруюць паміж сабой на нацыянальным, рэгіянальным і мясцовым узроўнях. Аднак асноўная палітычная барацьба адбываецца паміж двума партыямі: [[Сацыялістычная партыя Партугаліі|Сацыялістычнай]] (левацэнтрысцкай) і [[Сацыял-дэмакратычная партыя Партугаліі|Сацыял-дэмакратычнай]] (насуперак назьве, правацэнтрысцкай). Хаўрусьнікам да апошняй выступае [[Народная партыя (Партугалія)|Сацыяльна-дэмакратычны цэнтар]]. Прыкметная прысутнасьць левых палітычных сілаў, прадстаўленых у парлямэнце — [[Партугальская камуністычная партыя|Партугальскай камуністычнай партыі]], якая ўваходзіць у выбарчую кааліцыю з [[Партыя зялёных Партугаліі|Партыяй Зялёных]] і левым блёкам, які быў створаны ў выніку аб’яднаньня трацкісцкай Рэвалюцыйнай сацыялістычнай партыі й экс-мааісцкага Народнага дэмакратычнага |
У Партугаліі маецца [[шматпартыйная сыстэма]], дзе партыі канкуруюць паміж сабой на нацыянальным, рэгіянальным і мясцовым узроўнях. Аднак асноўная палітычная барацьба адбываецца паміж двума партыямі: [[Сацыялістычная партыя Партугаліі|Сацыялістычнай]] (левацэнтрысцкай) і [[Сацыял-дэмакратычная партыя Партугаліі|Сацыял-дэмакратычнай]] (насуперак назьве, правацэнтрысцкай). Хаўрусьнікам да апошняй выступае [[Народная партыя (Партугалія)|Сацыяльна-дэмакратычны цэнтар]]. Прыкметная прысутнасьць левых палітычных сілаў, прадстаўленых у парлямэнце — [[Партугальская камуністычная партыя|Партугальскай камуністычнай партыі]], якая ўваходзіць у выбарчую кааліцыю з [[Партыя зялёных Партугаліі|Партыяй Зялёных]] і левым блёкам, які быў створаны ў выніку аб’яднаньня трацкісцкай Рэвалюцыйнай сацыялістычнай партыі й экс-мааісцкага Народнага дэмакратычнага зьвязу. |
||
== Геаграфія == |
== Геаграфія == |
||
| Радок 87: | Радок 87: | ||
[[Файл:Alentejo oak on wheat field.jpg|міні|220пкс|[[Коркавы дуб]] на пшанічным полі ёсьць знакавым сымбалем [[Алентэжу]]]] |
[[Файл:Alentejo oak on wheat field.jpg|міні|220пкс|[[Коркавы дуб]] на пшанічным полі ёсьць знакавым сымбалем [[Алентэжу]]]] |
||
[[Файл:Dona Ana beach, Lagos.jpg|міні|220пкс|Тыповыя для [[Альгарвэ]] камяністыя пляжы]] |
[[Файл:Dona Ana beach, Lagos.jpg|міні|220пкс|Тыповыя для [[Альгарвэ]] камяністыя пляжы]] |
||
Тэрыторыя Партугаліі ўключае ў свой склад акрамя мацерыковай частцы яшчэ й два [[архіпэляг]]і ў Атлянтычным акіяне, як то [[Мадэйра]] й [[Азорскія астравы]]. Мацерыковая частка Партугаліі |
Тэрыторыя Партугаліі ўключае ў свой склад акрамя мацерыковай частцы яшчэ й два [[архіпэляг]]і ў Атлянтычным акіяне, як то [[Мадэйра]] й [[Азорскія астравы]]. Мацерыковая частка Партугаліі падзяляецца на дзьве частцы сваёй галоўнай ракой [[Тэжу]], якая цячэ з [[Гішпанія|Гішпаніі]] й упадае ў [[Атлянтычны акіян]] паблізу [[Лісабон]]а. Паўночная частка краіны гарыстая й парэзаная далінамі рэк, у той час як поўдзень краіны, як то [[Альгарвэ]] й [[Алентэжу]], характарызуецца раўнінным тыпам мясцовасьці. |
||
Самай высокай вяршыняй у Партугаліі зьяўляецца [[Піко (гара)|аднайменная гара]] на востраве [[Піко (востраў)|Піко]] на Азорскіх астравах. Гэты старажытны [[Вулькан (геалёгія)|вулькан]], які мае вышыню ў 2 351 мэтраў зьяўляецца вельмі знакавым сымбалем Азорскіх астравоў. На мацерыковай частцы самай высокай зьяўляецца гара [[Сэра-да-Эштрэла]], якая мае вышыню ў 1 991 мэтраў над узроўнем мора й зьяўляецца важным цэнтрам прыцягненьня для лыжнікаў і аматараў зімовых відаў спорту. |
Самай высокай вяршыняй у Партугаліі зьяўляецца [[Піко (гара)|аднайменная гара]] на востраве [[Піко (востраў)|Піко]] на Азорскіх астравах. Гэты старажытны [[Вулькан (геалёгія)|вулькан]], які мае вышыню ў 2 351 мэтраў зьяўляецца вельмі знакавым сымбалем Азорскіх астравоў. На мацерыковай частцы самай высокай зьяўляецца гара [[Сэра-да-Эштрэла]], якая мае вышыню ў 1 991 мэтраў над узроўнем мора й зьяўляецца важным цэнтрам прыцягненьня для лыжнікаў і аматараў зімовых відаў спорту. |
||
| Радок 94: | Радок 94: | ||
=== Клімат === |
=== Клімат === |
||
Партугалія мае [[міжземнаморскі клімат]] у адпаведнасьці з кліматычнай клясыфікацыяй Кёпэна й зьяўляецца адной з самых цёплых краінаў Эўропы, бо сярэдняя гадавая [[тэмпэратура]] ў мацерыковай Партугаліі вагаецца ад 12 °C у горнай поўначы й больш за 18 °C на поўдні краіны. Рэгіён [[Альгарвэ]] мае клімат падобны на клімат паўднёвых прыбярэжных раёнаў [[Гішпанія|Гішпаніі]] ці [[Паўднёвая Каліфорнія|Паўднёвай Каліфорніі]]. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў на мацерыку вагаецца ад ледзь больш за 3000 мм у паўночнай частцы да менш чым 300 мм у раёне ўздоўж ракі [[Дуэра|Дару]]. Горы [[Піко (горы)|Піко]] атрымліваюць найбольшую колькасьць ападкаў, то бок больш за 6250 мм у год, у адпаведнасьці з дадзенымі |
Партугалія мае [[міжземнаморскі клімат]] у адпаведнасьці з кліматычнай клясыфікацыяй Кёпэна й зьяўляецца адной з самых цёплых краінаў Эўропы, бо сярэдняя гадавая [[тэмпэратура]] ў мацерыковай Партугаліі вагаецца ад 12 °C у горнай поўначы й больш за 18 °C на поўдні краіны. Рэгіён [[Альгарвэ]] мае клімат падобны на клімат паўднёвых прыбярэжных раёнаў [[Гішпанія|Гішпаніі]] ці [[Паўднёвая Каліфорнія|Паўднёвай Каліфорніі]]. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў на мацерыку вагаецца ад ледзь больш за 3000 мм у паўночнай частцы да менш чым 300 мм у раёне ўздоўж ракі [[Дуэра|Дару]]. Горы [[Піко (горы)|Піко]] атрымліваюць найбольшую колькасьць ападкаў, то бок больш за 6250 мм у год, у адпаведнасьці з дадзенымі Партугальскага інстытуту мора ды атмасфэры<ref>{{спасылка|url=http://www.ipma.pt/pt/index.html|загаловак=Instituto Português do Mar e da Atmosfera}}</ref>. |
||
У некаторых раёнах краіны сярэднегадавая тэмпэратура можа дасягаць 20 °C, а летам тэмпэратура можа дасягаць 45 °C. Рэкордна высокі ўзровень тэмпэратуры склаў 47,4 °C, ён быў зафіксаваны ў [[Амарэлежа|Амарэлежы]], аднак гэты раён ня ёсьць самым гарачым месцам у летні час, паводле дадзеных спадарожнікавых вымярэньняў. Сьнегапады адбываюцца рэгулярна на поўначы й у цэнтральнай частцы краіны, у прыватнасьці, у раёнах [[Віла-Рэал]], [[Браганса]], [[Візэў]] і [[Гуарда]]. Узімку тэмпэратура можа апускацца ніжэй за -10 °C. У |
У некаторых раёнах краіны сярэднегадавая тэмпэратура можа дасягаць 20 °C, а летам тэмпэратура можа дасягаць 45 °C. Рэкордна высокі ўзровень тэмпэратуры склаў 47,4 °C, ён быў зафіксаваны ў [[Амарэлежа|Амарэлежы]], аднак гэты раён ня ёсьць самым гарачым месцам у летні час, паводле дадзеных спадарожнікавых вымярэньняў. Сьнегапады адбываюцца рэгулярна на поўначы й у цэнтральнай частцы краіны, у прыватнасьці, у раёнах [[Віла-Рэал]], [[Браганса]], [[Візэў]] і [[Гуарда]]. Узімку тэмпэратура можа апускацца ніжэй за -10 °C. У паўднёвай частцы Партугаліі [[сьнег]] можа назірацца ў любы час з [[кастрычнік]]а па [[травень]], але ён ёсьць даволі рэдкай зьявай, асабліва на раўнінных участках. |
||
== Эканоміка == |
== Эканоміка == |
||
[[Файл:Régua Douro 4.JPG|міні|220пкс|Вінаградныя плянтацыі]] |
[[Файл:Régua Douro 4.JPG|міні|220пкс|Вінаградныя плянтацыі]] |
||
Пасьля [[рэвалюцыя |
Пасьля [[рэвалюцыя гвазьдзікоў|рэвалюцыі гвазьдзікоў]] у [[1974]] годзе, якая завяршылася заканчэньнем аднаго з самых прыкметных фазаў эканамічнага ўздыму, які пачаўся ў [[1960-я|1960-х]] гадоў<ref>{{спасылка|url=http://www.sedes.pt/conteudo.aspx?args=1,2|загаловак=Fundação da Sedes - As primeiras motivações}}{{ref-pt}}</ref>, адбыліся істотныя зьмены ў штогадовым эканамічным росьце краіны. Партугалія спрабавала адаптавацца да зьменлівай сучаснай глябальнай эканомікі. З [[1990]] году мадэль эканамічнага разьвіцьця Партугаліі павольна адышла ад асновы народнага спажываньня й стала накіравана на [[экспарт]], прыватныя [[інвэстыцыі]] й разьвіцьцё сэктара [[высокія тэхналёгіі|высокіх тэхналёгій]]. [[Бізнэс]]-паслугі абагналі больш традыцыйныя галіны, як то [[тэкстыльная вытворчасьць|тэкстыльную вытворчасьць]], вытворчасьць [[адзеньне|адзеньня]], [[абутак|абутку]] й [[корка|коркі]]<ref>Grande Enciclopédia Universal, p. 10543, «Portugal», para. 4</ref>, а таксама вырабаў з [[дрэва]] й напоі<ref>{{спасылка|url=http://www.ft.com/reports/portugal-2012|загаловак=Doing Business in Portugal 2012|выдавец=Financial Times}}</ref>. |
||
Таксама ў Партугаліі пашыраны [[чорная мэталюргія|чорная]] й [[каляровая мэталюргія]], [[машынабудаваньне]], разьвіваецца [[хімічная прамысловасьць|хімічная]], [[нафтаперапрацоўчая прамысловасьць|нафтаперапрацоўчая]] й [[нафтахімічная прамысловасьць|нафтахімічная]], цэмэнтная, шкло-керамічная прамысловасьці. У [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]] пераважае [[земляробства]]. Каля паловы апрацоўваемых зямель занята [[ральля| |
Таксама ў Партугаліі пашыраны [[чорная мэталюргія|чорная]] й [[каляровая мэталюргія]], [[машынабудаваньне]], разьвіваецца [[хімічная прамысловасьць|хімічная]], [[нафтаперапрацоўчая прамысловасьць|нафтаперапрацоўчая]] й [[нафтахімічная прамысловасьць|нафтахімічная]], цэмэнтная, шкло-керамічная прамысловасьці. У [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]] пераважае [[земляробства]]. Каля паловы апрацоўваемых зямель занята [[ральля|ральлёй]], [[вінаградарства]]м, [[пладаводзтва]]м, аліўкавымі насаджэньнямі. У жывёлагадоўлі пераважае разьвядзеньне буйной рагатай жывёлы, [[авечкагадоўля]], [[сьвінагадоўля]]. Асноўнымі зьнешнегандлёвыя партнэрамі зьяўляюцца краіны [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскай супольнасьці]]. |
||
Большасьць прамысловых прадпрыемстваў, [[бізнэс]] і [[фінансы]] сканцэнтраваны ў [[Лісабон]]е й [[Порту]], |
Большасьць прамысловых прадпрыемстваў, [[бізнэс]] і [[фінансы]] сканцэнтраваны ў [[Лісабон]]е й [[Порту]], найбуйнейшых мэгаполісах Партугаліі. Раёны [[Авэйру]], [[Брага]], [[Каімбра|Каімбры]], [[Лейрыя|Лейрыі]] зьяўляюцца найбуйнейшымі эканамічнымі цэнтрамі па-за межамі гэтых двух галоўных сталічных абласьцей. |
||
Партугалія карыстаецца [[эўра]], як нацыянальнай валютай, эканоміка краіны знаходзіцца ў галіне эўразоны з моманту ейнага запуску. Цэнтральны банк Партугаліі зьяўляецца неад’емнай часткай эўрапейскай сыстэмы цэнтральных банкаў. |
Партугалія карыстаецца [[эўра]], як нацыянальнай валютай, эканоміка краіны знаходзіцца ў галіне эўразоны з моманту ейнага запуску. Цэнтральны банк Партугаліі зьяўляецца неад’емнай часткай эўрапейскай сыстэмы цэнтральных банкаў. |
||
| Радок 125: | Радок 125: | ||
== Вонкавыя спасылкі == |
== Вонкавыя спасылкі == |
||
{{Commons|Category: |
{{Commons|Category:Portugal}} |
||
* |
* {{спасылка|url=http://www.portugal.gov.pt/pt/o-governo/ministros.aspx|загаловак=Os Ministros|выдавец=Governo de Portugal|камэнтар=Сайт партугальскага ўраду}}{{ref-pt}} |
||
* {{спасылка|url=http://www.portugal.gov.pt/en.aspx|загаловак=Governo de Portugal}}{{ref-en}} |
|||
* |
* {{спасылка|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/po.html|камэнтар=Партугалія|загаловак=сайт The World Factbook}}{{ref-en}} |
||
* |
* {{спасылка|url=http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/portugal.htm|камэнтар=Партугалія|выдавец=UCB Libraries|назва праекту=GovInfo|загаловак=Portugal}}{{ref-en}} |
||
* [http://worldphotobase.com/europe/portugal.php?s=thumb Фотаздымкі Партугаліі] |
|||
* {{спасылка|url=http://fotolizbona.pl/|загаловак=Lizbona w Fotografii - Polski Przewodnik|камэнтар=Фотаздымкі Партугаліі}}{{ref-pl}} |
|||
* |
* {{спасылка|url=https://www.visitportugal.com/en|загаловак=www.visitportugal.com|камэнтар=Афіцыйны турыстычны сайт}}{{ref-en}} |
||
{{Краіны Эўропы}} |
{{Краіны Эўропы}} |
||
Вэрсія ад 02:43, 14 жніўня 2015
| Партугалія República Portuguesa | |||||
| |||||
| Дзяржаўны гімн: «A Portuguesa» | |||||
| |||||
| Афіцыйная мова | партугальская | ||||
| Сталіца | Лісабон | ||||
| Найбуйнейшы горад | Лісабон | ||||
| Форма кіраваньня | Парлямэнцкая дэмакратыя Анібал Каваку Сылва Пэдру Пасуш Каэльлю | ||||
| Плошча • агульная • адсотак вады |
110 месца ў сьвеце 92 090 км² 0,5% | ||||
| Насельніцтва • агульнае (2014) • шчыльнасьць |
83 месца ў сьвеце 10 374 822[1] 114/км² | ||||
| СУП • агульны (2009) • на душу насельніцтва |
41 месца ў сьвеце $232,656 млрд $21 858 | ||||
| Валюта | Эўра (EUR) | ||||
| Часавы пас • улетку |
WET WEST (UTC+1) | ||||
| Незалежнасьць | 24 чэрвеня 1128 | ||||
| Аўтамабільны знак | P | ||||
| Дамэн верхняга ўзроўню | .pt | ||||
| Тэлефонны код | +351 | ||||
Партуга́лія (па-партугальску: República Portuguesa) — дзяржава, разьмешчаная на паўднёвым захадзе Эўропы, на Пірэнэйскім паўвостраве. Партугалія самая заходняя краіна Эўропы, якая да таго ж мяжуе з Атлянтычным акіянам на захадзе й поўдні й Гішпаніяй на поўначы й усходзе. Атлянтычныя архіпэлягі Азорскіх астравоў і Мадэйры зьяўляюцца часткай Партугаліі. Краіна названая ў гонар ейнага другога па велічыні гораду, Порту[2].
Землі сучаснай Партугаліі стала былі заселеныя з дагістарычных часоў, тут пражывалі кельцкія плямёны, якія пазьней былі інтэграваныя ў Рымскую рэспубліку, а затым землі сталіся месцам пасяленьня германскіх народаў, як то свэваў, швабаў, вандалаў і вэстготаў. У VIII стагодзьдзі большая частка Пірэнэйскага паўвострава была заваяваная маўрытанскімі захопнікамі, якія вызнавалі іслам, а пасьля былі выгнаныя тампліерамі. Падчас хрысьціянскай Рэканкісты, Партугалія зацьвердзілася як незалежная каралеўства ад Леону ў 1139 годзе, зьяўляючыся, такім чынам, адной з найстарэйшых эўрапейскіх нацыянальных дзяржаваў[3].
У XV і XVI стагодзьдзі, у выніку мясцовым піянэрам эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў, Партугалія пашырыла ўплыў у сьвеце й стварыла глябальную імпэрыю, якая ўключала ўладаньні ў Афрыцы, Азіі, Акіяніі й Паўднёвай Амэрыцы, стаўшы буйным эканамічным, палітычным і ваенным цэнтрамі ў сьвеце. Партугальская імпэрыя была першай глябальнай імпэрыяй у гісторыі[4], а таксама самым доўгай эўрапейскай каляніяльнай імпэрыяй, якая праіснавала амаль 600 гадоў, пачынаючы з захопу Сэўты ў 1415 годзе, да перадачы Макао да Кітаю ў 1999 годзе. Тым ня менш, міжнародны статус краіны, быў значна зьніжаны ў XIX стагодзьдзі, асабліва пасьля абвяшчэньня незалежнасьці Бразыліі й іншых найбуйнейшых калёніяў.
Пасьля рэвалюцыі ў 1910 годзе манархія была зрынута, але няўстойлівая дэмакратычная партугальская Першая Рэспубліка была замененая ў хуткім часе аўтарытарным рэжымам. Дэмакратыя была адноўлена пасьля партугальскіх каляніяльных войнаў і рэвалюцыі гвазьдзікоў у 1974 годзе, пасьля чаго Партугалія страціла свае заморскія правінцыі, як то Анголу, Мазамбік і іншыя. Апошняя заморская тэрыторыя, Макао, была перададзена Кітаю ў 1999 годзе.
Партугалія зьяўляецца разьвітой краінай зь вельмі высокім індэксам разьвіцьця чалавечага патэнцыялу. Краіна месьціцца на 19 месцы ў сьвеце паводле паказчыку якасьці жыцьця, а таксама дзякуючы моцнай сыстэме аховы здароўя. Партугалія зьяўляецца адной з найбольш глябалізаваных і мірных краінаў сьвету, чальцом Эўрапейскага зьвязу й Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў, а таксама чальцом-заснавальнікам Лацінскага зьвязу, Арганізацыі Ібэра-амэрыканскіх дзяржаваў, АЭСіР, НАТО, Супольнасьці партугаламоўных краінаў, Эўразоны й Шэнгенскага пагадненьня.
Гісторыя
- Асноўны артыкул: Гісторыя Партугаліі
Раньняя гісторыя
Раньняя гісторыя Партугаліі сумесна зьвязана з астатняй часткай Пірэнэйскага паўвострава. Назва Партугалія паходзіць ад рымскай назвы Порт Кале (лац. Portus Cale). Рэгіён быў заселены папярэдне дакельцкімі й кельцкімі плямёнамі, які надалі паходжаньне народам, як то галекі, люзітаны, кельтыкі й кінэты. Тэрыторыя сучаснай Партугаліі зьведала прыход фінікійцаў і картагенянаў, а потым увайшла ў склад Рымскай рэспубліцы як вобласьць Люзытанія й частка вобласьці Галецыя. Пасьля падзеньня Рыму з 409 году ў рэгіёне пасяліліся германцкія плямёны, як то свэвы, буры й вэстготы, але з VIII стагодзьдзя тэрыторыю захапілі маўры. Таксама на тэрыторыі сучаснай Партугаліі ў V стагодзьдзі пражывалі іранамоўныя аланы, якія прыйшлі сюды з Паўночнага Каўказа, рэшткі іхных паселішчаў былі знойдзены ў Аленкеры, Каімбры, і нават у Лісабоне[5].
Рэканкіста
У пэрыяд Рэканкісты хрысьціяне адваявалі Пірэнэйскі паўвостраў ад мусульманскага й маўрытанскага валадарства. У 868 годзе паўстала першае княства Партугалія. Партугальскія графы прымалі актыўны ўдзел у Рэканкісьце й у мяцяжах супраць каралеўскай улады. Найвышэйшага ўплыву графства дасягнула пры Мэнду II Гансалвэшу, які стаў рэгентам пры каралю Альфонса V, але пазьней графства прыйшло ў заняпад і было перададзена Галісіі.
У 1093 годзе графства было адноўлена й перададзена ў валоданьне Генрыху Бургундзкаму Альфонсам VI за ягоную ролю ў Рэканкісьце, цэнтрам зноўку створанай дзяржавы стаўся горад Брага. 24 чэрвеня 1128 году ў бітве пры Сан Мамадэ Афансу Энрыкеш, граф Партугаліі сын Генрыха Бургундзкага, перамог сваю маці графіню Тэрэзу й ейнага палюбоўніка Фэрнана Пэрэша дэ Траву, тым самым стаўшы аднаасобным лідэрам. Афансу Энрыкеш афіцыйна абвесьціў пра незалежнасьць Партугаліі, 25 ліпеня 1139 году пасьля бітвы пры Оўрыкі. Перамогу над мусульманамі ў бітве пры Оўрыке ў 1139 годзе традыцыйна прынята лічыць момантам, калі графства Партугалія, якое на той момант зьяўлялася ленам Каралеўства Леону, было ператворана ў незалежнае Каралеўства Партугаліі. Незалежнасьць была прызнана ў 1143 годзе Альфонса VII, каралём Леона й Кастыліі, а ў 1179 годзе папам Аляксандрам III.
Афансу Энрыкеш і ягоныя пераемнікі, абапіраючыся на ваенную моц манаскіх ордэнаў, працягваў войны з маўрамі, але памёр калі тэрыторыя ягонага каралеўства складала палову ад тэрыторыі сучаснай Партугаліі. У 1249 годзе Рэканкіста для Партугаліі завяршылася ўзяцьцем каралеўствам тэрыторыі Альгарвэ. У 1348 і 1349 гадох, як і ў астатняй Эўропе, у Партугаліі прайшла эпідэмія Чорнай сьмерці[6]. У 1373 годзе Партугалія склала зьвяз з Ангельшчынай, які зьяўляецца самым працяглым альянсам у сьвеце.
У 1383 годзе, кароль Кастыліі Хуан I, які быў мужам дачкі партугальскага караля, які памёр без нашчадкаў мужчынскага полу, захапіў партугальскі трон. Наступнае народнае паўстаньне прывяло да крызысу 1383—1385 гадоў. Фракцыя дробнай шляхты й простых людзей на чале з Жуанам Авіскім, якая была падтрымана генэралам Нуну Пэрэйра Альварэшам, нанесла паразу Кастыліі ў бітве пры Альжубаротэ. Гэтая знакамітая бітва ўсё яшчэ зьяўляецца сымбалем славы й змаганьня за незалежнасьць Партугаліі ад суседняй Гішпаніі.
Калянізацыя й міжнародны гандаль
У наступныя дзесяцігодзьдзі Партугалія ўзначаліла дасьледаваньне сьвету й узяла на сябе ролю лідэра эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў. Інфант Дон Генрых Мараплавец, сын караля Жуана I, стаў галоўным спонсарам і заступнікам гэтай працы. У 1415 годзе Партугалія атрымала першую сваю заморскую калёнію шляхам заваёвы мусульманскай Сэўты. Гэта быў квітнеючы ісламскі цэнтар гандлю ў Паўночнай Афрыцы. Пасьля гэтага рушылі адкрыцьці ў Атлянтычным акіяне: востраў Мадэйра й Азорскія астравы, што прывяло да першых рухаў калянізацыі.
На працягу XV стагодзьдзя, партугальскія дасьледчыкі адплывалі ад берага Афрыкі, усталёўвалі гандлёвыя пасты для некалькіх распаўсюджаных тыпаў тавараў у той час, пачынаючы ад рабоў і сканчваючы спэцыямі, якія яны шукалі ў Індыі. Тардэсыльляская дамова, якая была прызначана для вырашэньня спрэчкі, якая была створана пасьля вяртаньня Хрыстафора Калюмба, была падпісана 7 чэрвеня 1494 году, падзяляла зноў адкрытыя землі за межамі Эўропы паміж Партугаліяй і Гішпаніяй па мэрыдыяне 370 лігаў на захад ад Каба-Вэрдэ, ля заходняга ўзьбярэжжа Афрыкі. У 1498 годзе Васка да Гама, нарэшце, дасягнуў Індыі й прынёс эканамічны росквіт Партугаліі й ейнаму насельніцтву, якое на той час складала 1,7 млн жыхароў.
У 1500 годзе Пэдру Кабраль дасягнуў узьбярэжжа Бразыліі й абвесьціў адкрытыя землі тэрыторыяй Партугальскага каралеўства. Празь дзесяць гадоў Афансу дэ Альбукерке заваяваў востраў Гоа ў Індыі, востраў Армуз у Пэрсыдзкім заліве й Малаку, якая ў цяперашні час належыць Малайзіі. Такім чынам, Партугальская імпэрыя атрымала ўладу над гандлем у Індыйскім акіяне й паўднёвай частцы Атлянтычнага акіяна. Партугальскія маракі мелі намер дасягнуць Усходняй Азіі, плаваючы на ўсход ад Эўропы ў такіх месцы, як то Тайвань, Японія, востраў Тымор, яны былі першымі эўрапейцамі, якія выявілі Аўстралію й нават Новую Зэляндыю[7].
22 красавіка 1529 году была складзена Сарагоская дамова паміж Партугаліяй і Гішпаніяй, якая дапаўняла папярэднюю дамову антымэрыдыянам адносна лініі дамовы Тардэсыльляс. Усё гэта зрабіла Партугалію сур’ёзным эканамічным, ваенным і палітычным цэнтрам у сьвеце з XV стагодзьдзя да пачатку XVI стагодзьдзя.
Палітыка
.jpg)
Партугалія зьяўляецца дэмакратычнай рэспублікай пасьля ратыфікацыі Канстытуцыі ад 1976 году й мае сталіцу ў Лісабоне. Канстытуцыя дае падзел паўнамоцтваў паміж заканадаўчай, выканаўчай і судовай галінаў улады. Чатыры асноўныя інстытуты паводле канстытуцыі ёсьць прэзыдэнт рэспублікі, парлямэнт, вядомы як Рэспубліканская асамблея (парт. Assembleia da República), урад, які ачольвае прэм’ер-міністар і сыстэма судоў.
Прэзыдэнт, які абіраецца на пяцігадовы тэрмін, мае невыканаўчыя наглядныя функцыі, цяперашнім прэзыдэнтам зьяўляецца Анібал Каваку Сылва. Парлямэнт складаецца з 230 дэпутатаў, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Урад, кіраўніком якога зьяўляецца прэм’ер-міністар, у цяперашні час гэта Пэдра Пасуш Каэльлю, абірае Савет міністраў, якія ўключаюць у сабе дзяржаўныя сакратарыяты. Суды арганізаваныя ў некалькіх ўзроўнях: судовай, адміністрацыйнай і фінансавай галінах. Вярхоўныя суды зьяўляюцца судамі апошняй інстанцыі. Трынаццаць чальцоў Канстытуцыйнага суда ажыцьцяўляюць нагляд за канстытуцыйнасьцю законаў.
У Партугаліі маецца шматпартыйная сыстэма, дзе партыі канкуруюць паміж сабой на нацыянальным, рэгіянальным і мясцовым узроўнях. Аднак асноўная палітычная барацьба адбываецца паміж двума партыямі: Сацыялістычнай (левацэнтрысцкай) і Сацыял-дэмакратычнай (насуперак назьве, правацэнтрысцкай). Хаўрусьнікам да апошняй выступае Сацыяльна-дэмакратычны цэнтар. Прыкметная прысутнасьць левых палітычных сілаў, прадстаўленых у парлямэнце — Партугальскай камуністычнай партыі, якая ўваходзіць у выбарчую кааліцыю з Партыяй Зялёных і левым блёкам, які быў створаны ў выніку аб’яднаньня трацкісцкай Рэвалюцыйнай сацыялістычнай партыі й экс-мааісцкага Народнага дэмакратычнага зьвязу.
Геаграфія
Тэрыторыя Партугаліі ўключае ў свой склад акрамя мацерыковай частцы яшчэ й два архіпэлягі ў Атлянтычным акіяне, як то Мадэйра й Азорскія астравы. Мацерыковая частка Партугаліі падзяляецца на дзьве частцы сваёй галоўнай ракой Тэжу, якая цячэ з Гішпаніі й упадае ў Атлянтычны акіян паблізу Лісабона. Паўночная частка краіны гарыстая й парэзаная далінамі рэк, у той час як поўдзень краіны, як то Альгарвэ й Алентэжу, характарызуецца раўнінным тыпам мясцовасьці.
Самай высокай вяршыняй у Партугаліі зьяўляецца аднайменная гара на востраве Піко на Азорскіх астравах. Гэты старажытны вулькан, які мае вышыню ў 2 351 мэтраў зьяўляецца вельмі знакавым сымбалем Азорскіх астравоў. На мацерыковай частцы самай высокай зьяўляецца гара Сэра-да-Эштрэла, якая мае вышыню ў 1 991 мэтраў над узроўнем мора й зьяўляецца важным цэнтрам прыцягненьня для лыжнікаў і аматараў зімовых відаў спорту.
На тэрыторыі Партугаліі выразна вылучаюцца даліны рэк Дару й Тэжу. У верхніх плынях яны вузкія й глыбока ўрэзаныя, ніжэй па плыні пашыраюцца й каля берага Атлянтычнага акіяна пераходзяць у плоскія нізіны. Па гэтых рэках праходзяць натуральныя межы пяці з шасьці геаграфічных абласьцей краіны. Сярод іншых рэк варта адзначыць раку Авэ.
Клімат
Партугалія мае міжземнаморскі клімат у адпаведнасьці з кліматычнай клясыфікацыяй Кёпэна й зьяўляецца адной з самых цёплых краінаў Эўропы, бо сярэдняя гадавая тэмпэратура ў мацерыковай Партугаліі вагаецца ад 12 °C у горнай поўначы й больш за 18 °C на поўдні краіны. Рэгіён Альгарвэ мае клімат падобны на клімат паўднёвых прыбярэжных раёнаў Гішпаніі ці Паўднёвай Каліфорніі. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў на мацерыку вагаецца ад ледзь больш за 3000 мм у паўночнай частцы да менш чым 300 мм у раёне ўздоўж ракі Дару. Горы Піко атрымліваюць найбольшую колькасьць ападкаў, то бок больш за 6250 мм у год, у адпаведнасьці з дадзенымі Партугальскага інстытуту мора ды атмасфэры[8].
У некаторых раёнах краіны сярэднегадавая тэмпэратура можа дасягаць 20 °C, а летам тэмпэратура можа дасягаць 45 °C. Рэкордна высокі ўзровень тэмпэратуры склаў 47,4 °C, ён быў зафіксаваны ў Амарэлежы, аднак гэты раён ня ёсьць самым гарачым месцам у летні час, паводле дадзеных спадарожнікавых вымярэньняў. Сьнегапады адбываюцца рэгулярна на поўначы й у цэнтральнай частцы краіны, у прыватнасьці, у раёнах Віла-Рэал, Браганса, Візэў і Гуарда. Узімку тэмпэратура можа апускацца ніжэй за -10 °C. У паўднёвай частцы Партугаліі сьнег можа назірацца ў любы час з кастрычніка па травень, але ён ёсьць даволі рэдкай зьявай, асабліва на раўнінных участках.
Эканоміка
Пасьля рэвалюцыі гвазьдзікоў у 1974 годзе, якая завяршылася заканчэньнем аднаго з самых прыкметных фазаў эканамічнага ўздыму, які пачаўся ў 1960-х гадоў[9], адбыліся істотныя зьмены ў штогадовым эканамічным росьце краіны. Партугалія спрабавала адаптавацца да зьменлівай сучаснай глябальнай эканомікі. З 1990 году мадэль эканамічнага разьвіцьця Партугаліі павольна адышла ад асновы народнага спажываньня й стала накіравана на экспарт, прыватныя інвэстыцыі й разьвіцьцё сэктара высокіх тэхналёгій. Бізнэс-паслугі абагналі больш традыцыйныя галіны, як то тэкстыльную вытворчасьць, вытворчасьць адзеньня, абутку й коркі[10], а таксама вырабаў з дрэва й напоі[11].
Таксама ў Партугаліі пашыраны чорная й каляровая мэталюргія, машынабудаваньне, разьвіваецца хімічная, нафтаперапрацоўчая й нафтахімічная, цэмэнтная, шкло-керамічная прамысловасьці. У сельскай гаспадарцы пераважае земляробства. Каля паловы апрацоўваемых зямель занята ральлёй, вінаградарствам, пладаводзтвам, аліўкавымі насаджэньнямі. У жывёлагадоўлі пераважае разьвядзеньне буйной рагатай жывёлы, авечкагадоўля, сьвінагадоўля. Асноўнымі зьнешнегандлёвыя партнэрамі зьяўляюцца краіны Эўрапейскай супольнасьці.
Большасьць прамысловых прадпрыемстваў, бізнэс і фінансы сканцэнтраваны ў Лісабоне й Порту, найбуйнейшых мэгаполісах Партугаліі. Раёны Авэйру, Брага, Каімбры, Лейрыі зьяўляюцца найбуйнейшымі эканамічнымі цэнтрамі па-за межамі гэтых двух галоўных сталічных абласьцей.
Партугалія карыстаецца эўра, як нацыянальнай валютай, эканоміка краіны знаходзіцца ў галіне эўразоны з моманту ейнага запуску. Цэнтральны банк Партугаліі зьяўляецца неад’емнай часткай эўрапейскай сыстэмы цэнтральных банкаў.
Культура
Партугалія славута сваімі музычнымі кірункамі. Сярод іх найбольш знакаміты — фаду (ад партуг. fado — лёс). Клясычнай зоркай партугальскага фаду зьяўляецца Амалія Радрыгеш.
Літаратура
- Асноўны артыкул: Літаратура Партугаліі
У партугальскай літаратуры паэзія заўсёды мела значна большы ўплыў чым проза. У эпоху Сярэднявечча — калі ўтварылася партугальская нацыя — на паўднёвым усходзе Ібэрыйскага паўвострава паэзія была вельмі распаўсюджанай, у гэты час узьніклі адметныя эпічныя й лірычныя творы. Самымі вядомымі клясычнымі паэтамі Партугаліі зьяўляюцца Луіш дэ Камоэш і Фэрнанду Пэсоа, таксама існуе цэлы шэраг іншых, менш вядомых літаратурных мастакоў, якія таксама аказалі значны ўплыў на станаўленьне сучаснай партугальскай літаратуры.
Рэлігія
Каталіцкім цэнтрам паломніцтва зьяўляецца мястэчка Фатыма.
Глядзіце таксама
Крыніцы
- ^ Portal do Instituto Nacional de Estatística — Афіцыйная ацэнка насельніцтва. (парт.)
- ^ Leite de Vasconcelos, José. Cale e Portucale. Opúsculos Vol. V – Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 Архіўная копія (парт.)
- ^ Brian Jenkins, Spyros A. Sofos Nation and identity in contemporary Europe. — Routledge, 1996. — P. 145. — ISBN 0-415-12313-5
- ^ Melvin Eugene Page, Penny M. Sonnenburg, p. 481
- ^ Milhazes, José (30 сьнежня 2006) Os antepassados caucasianos dos portugueses. Rádio e Televisão de Portugal.
- ^ Black Death Great Moments in Science. ABC Science (13 верасьня 2007). (анг.)
- ^ Michael Perry (21 сакавіка 2007) Map proves Portuguese discovered Australia: new book. Reuters.
- ^ Instituto Português do Mar e da Atmosfera
- ^ Fundação da Sedes - As primeiras motivações (парт.)
- ^ Grande Enciclopédia Universal, p. 10543, «Portugal», para. 4
- ^ Doing Business in Portugal 2012. Financial Times.
Вонкавыя спасылкі
Партугалія — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
- Os Ministros. Governo de Portugal. — Сайт партугальскага ўраду. (парт.)
- Governo de Portugal (анг.)
- сайт The World Factbook — Партугалія. (анг.)
- Portugal GovInfo. UCB Libraries. — Партугалія. (анг.)
- Lizbona w Fotografii - Polski Przewodnik — Фотаздымкі Партугаліі. (пол.)
- www.visitportugal.com — Афіцыйны турыстычны сайт. (анг.)
|  | |
| Часткова прызнаныя | ||
| Залежныя тэрыторыі | ||
¹ — часткова або цалкам знаходзіцца ў Азіі | ||
 Краіны Эўрапейскага Зьвязу | |
|---|---|
| Краіны-кандыдаты | |
| Удзельнікі |  | |
|---|---|---|
| Кандыдаты | ||
| Патэнцыйныя кандыдаты | ||