Вялейка: розьніца паміж вэрсіямі

	Вялейка
	; У цэнтры места
Герб Вялейкі	Сьцяг Вялейкі
Першыя згадкі:	1460
Горад з:	1795
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Вялейскі
Плошча:	12,8 км²;
Насельніцтва:	26 836 чал. (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1771
Паштовыя індэксы:	222412, 222416, 222417
СААТА:	6213501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°29′0″ пн. ш. 26°55′0″ у. д. / 54.48333° пн. ш. 26.91667° у. д.Каардынаты: 54°29′0″ пн. ш. 26°55′0″ у. д. / 54.48333° пн. ш. 26.91667° у. д.
	Вялейка на мапе Беларусі ± Вялейка
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://vileyka.minsk-region.by/

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

← Папярэдняя зьмена Наступная зьмена →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Вэрсія ад 10:41, 5 сьнежня 2013

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Вілейка (неадназначнасьць).

Вяле́йка — места ў Беларусі, на рацэ Вяльля каля Вялейскага вадасховішча. Адміністрацыйны цэнтар Вялейскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва 26 836^[1] чал. (2009). Знаходзіцца за 103 км на паўночны захад ад Менску. Чыгуначная станцыя на лініі Маладэчна — Полацак. Вузел аўтамабільных дарог на Маладэчна, Смаргонь, Мядзел, Докшыцы, Плешчаніцы.

Назва

Тапонім «Вялейка»^[2] ўтварыўся ад назвы ракі Вяльлі (на думку беларускага географа В. Жучкевіча ад назвы невялікай рэчкі, прытока Вяльлі^[3]), якая ў гістарычных крыніцах завецца Веля, Велья або Велея, то бок «вялікая». Індаэўрапейскі корань назвы адсылае да значэньня «заходні кірунак» і культу продкаў, а значыць зьвязвае і з культам бога Вялеса^[4].

Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай і павелічэньні ўплыву польскай мовы назвы ракі і мястэчка пачалі пісацца па-польску: Вілія, або Вілья, і Вілейка, што захавалася ў афіцыйным ужытку да нашага часу, як і ў выпадку зь Менскам (Мінскам). Такім чынам мястэчка і рака страцілі свой першасны сэнс, але набылі новы (Вілія — нібыта таму, што віляе). Тым часам мясцовыя жыхары дагэтуль ужываць традыцыйную гістарычную назву места Вялейка^[4].

Гісторыя

Першы пісьмовы ўспамін пра Вялейку як вялікакняскі маёнтак Каралеўскі Куранец датуецца 16 лістапада^[5] 1460^[6]. Пад 1464 згадваецца дзяржаўца куранецкі Івашка (Ян) Кучук, маршалак гаспадарскі. У кан. XV ст. маёнтак перайшоў у вотчыну П. Я. Мантыгірдавічу, а па ягонай сьмерці — да ўдавы Г. А. Гальшанскай. Зь сяр. XVI ст. Куранец знаходзіўся ў валоданьні Мікалая Радзівіла «Чорнага», у 1558—1566 — ува ўтрыманьні М. Я. Нарушэвіча, з 1567 — у М. З. Сноўскага. У гэты час на тэрыторыі маёнтку ўтварылася аднайменнае мястэчка.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Куранец увайшоў у склад Ашмянскага павету Віленскага ваяводзтва. З 1567 у мястэчку існавала царква (пазьней вуніяцкая). У 1588 маёнтак перайшоў да Льва Сапегі. На 1599 мястэчка было цэнтрам староства^[7].

У 1617 паселішча ўпершыню згадваецца пад дзьвюма назвамі — Куранец і Вялейка. У 1635 кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза перадаў Вялейку ў валоданьне ваяводу смаленскаму А. Гасеўскаму. Цягам 1667—1676 мястэчкам валодаў скарбовы пісар Я. Эйдзятовіч. У 1676 кароль і вялікі князь Ян Сабескі перадаў яго Пацам.

У 1702 староста вялейскі М. А. Пац зрабіў фундуш на карысьць Праабражэнсай царквы. У 1727 кароль і вялікі князь Аўгуст Моцны надаў мястэчку прывілей на штотыднёвыя таргі ў нядзелі і на 3 рэгулярныя кірмашы. Станам на 1765 тут было 30 будынкаў^[6]. У 1773 мястэчка перайшло ў валоданьне Ігната Куранецкага, да таго часу ў ім яшчэ не было ніводнай камяніцы^[8]. На 1789 налічвалася 32 гаспадары-домаўладальнікі, 9 кутнікаў, 3 габрэйскія радзіны^[6].

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Вялейка апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе 3 траўня 1795 атрымала статус места і зрабілася цэнтрам павету Менскай, з 1842 Віленскай губэрні. 22 студзеня 1796 расейскія ўлады зацьвердзілі мескі герб: «у чырвоным полі срэбная рака, па ёй плыве судна зь цюком тавараў і залатым коласам пасярэдзіне»^[9]. У 1810 адбыўся вялізны пажар.

За часамі вызвольнага паўстаньня 14 красавіка 1831 Вялейку на пэўны час вызвалілі з-пад расейскай улады^[10]. У наступнае нацыянальна-вызвольнае паўстаньне ў ваколіцах места дзейнічаў аддзел В. І. Козела. Станам на сяр. XIX ст. у Вялейцы было 272 жылыя будынкі і шляхецкі палац, дзейнічалі царква (з 1860), 3 малітоўныя дамы і 3 капліцы, працавалі 14 крамаў, шпіталь і бровар. У 1904 празь места праклалі чыгунку. У Першую сусьветную вайну зь лютага да 16 сьнежня 1918 Вялейку займалі нямецкія войскі. У ліпені 1919 сюды ўвайшлі польскія войскі, пазьней — бальшавікі.

Згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921) Вялейка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе зрабілася цэнтрам павету Віленскага ваяводзтва. 13 траўня 1928 у месьце прайшоў зьезд Таварыства беларускай школы.

У 1939 Вялейка ўвайшла ў БССР, дзе 4 сьнежня 1939 зрабілася цэнтрам вобласьці. У Другую Сусьветную вайну з 26 чэрвеня 1941 да 2 ліпеня 1944 места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. З чэрвеня 1946 Вялейка зрабілася цэнтрам раёну (са студзеня 1960 у Менскай вобласьці). 13 красавіка 2001 адбылося афіцыйнае зацьверджаньне мескага гербу^[11].

Места на старых фатаздымках
У цэнтры места, леваруч касьцёл кармэлітак
Касьцёл кармэлітак па перабудове на царкву (МП)
Выгляд цэнтральнага пляца, удалечыні касьцёл і царква
Новы касьцёл

Насельніцтва

XVIII стагодзьдзе: 1765 — 126 чал.^[6]
XIX стагодзьдзе: 1860 — 2931 чал.^[12]; 1880 — 3450 чал., у тым ліку паводле веры: 1828 праваслаўных, 369 каталікоў, 3 пратэстанты, 1241 юдаіст, 9 магамэтанаў; паводле стану: 178 шляхцічаў, 24 духоўнага стану, 28 ганаровых грамадзянаў, 1855 мяшчанаў, 7 сялянаў, 351 вайсковец, 7 інш.^[12]; 1888 — 4076 чал.^[12]; 1889 — 4060 чал. (2009 муж. і 2051 жан.)^[13]; 1897 — 3560 чал.^[14]
XX стагодзьдзе: 1921 — 3,4 тыс. чал.; 1939 — 7,5 тыс. чал.^[15]; 1959 — 8,2 тыс. чал.; 1965 — 10,8 тыс. чал.; 1969 — 12,5 тыс. чал.^[16]; 1970 — 12,2 тыс. чал.; 1989 — 25 тыс. чал.; 1991 — 29,5 тыс. чал.^[17]; 1993 — 29,1 тыс. чал.^[18]
XXI стагодзьдзе: 2006 — 29,1 тыс. чал.; 2007 — 28,8 тыс. чал.; 2009 — 28,3 тыс. чал.; 2009 — 26 836^[1] чал. (перапіс)

Адукацыя

У Вялейцы працуюць 4 сярэднія, дзіцяча-юнацкая спартовая і музычная школы, школа-інтэрнат, 10 дашкольных установаў.

Мэдыцына

Мэдычныя паслугі надае больнічны комплекс.

Культура

Дом культуры, 3 бібліятэкі, народны тэатар.
Народны ансамбаль гітарыстаў «Адэліта»^[19].

Мас-мэдыя

«Рэгіянальная газета» (масавае выданьне, якое зьмястоўнасцю значна пераўзыходзіць раённую газэту)
«Шлях перамогі» («раёнка»)

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаўнічай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў, лёгкай і харчовай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Вялейкі
Філія «Вялейская мэблевая фабрыка» ЗАТ «Маладэчнамэбля» Адкрытае акцыянэрнае таварыства «Вялейскі рамонтны завод» Філія «Вялейскі хлебазавод» РУП «Барысаўхлебпрам» Адкрытае акцыянэрнае таварыства «Вялейскі мескі малочны завод» Адкрытае акцыянэрнае таварыства «Вялейскі камбікормавы завод» Дзяржаўная досьледная лесагаспадарчая ўстанова «Вялейскі досьледны лясгас» Вялейская ГЭС

У Вялейцы разьмяшчаецца 43-ці вузел сувязі ВМФ Расеі (54°27′50″ пн. ш. 26°46′40″ у. д. / 54.46389° пн. ш. 26.77778° у. д. / 54.46389; 26.77778), які забясьпечвае сувязь на звышдоўгіх частасьцях Галоўнага штабу ВМФ з атамнымі падводнымі лодкамі, што знаходзяцца на баявым дзяжурстве ў водах Атлянтычнага, Індыйскага і часткова Ціхага акіянаў.

Турыстычная інфармацыя

На беразе Вялейскага вадасховішча знаходзіцца зона адпачынку дзяржаўнага значэньня «Вялейка». У месьце — гасьцініца «Вілія».

Вялейскі краязнаўчы музэй
Выстаўная заля беларускага мастака Н. Сілівановіча

Выдатныя мясьціны

Гістарычная забудова (кан. ХІХ — пач. ХХ ст.; фрагмэнты)
Касьцёл Узвышэньня Сьв. Крыжа. Помнік архітэктуры нэаготыкі. Час будвы: 1906—1913. Архітэктар: Аўгуст Клейн
Могілкі габрэйскія
Царква Прападобнай Марыі Эгіпэцкай (1865)
Чыгуначная станцыя (1-я пал. ХХ ст.)

Страчаная спадчына

Касьцёл кармэлітак (XVIII ст.)

Галерэя

Краявіды Вялейкі
Касьцёл Узьвіжаньня Сьвятога Крыжа
Касьцёл, фрагмэнт
Касьцёл, фрагмэнт
Царква Прападобнай Марыі Эгіпецкай

Месты-сябры

Вядомыя асобы

Зьміцер Казлоўскі (нар. 1985) — беларускі бард
Валеры Пазднякоў (нар. 1963) — беларускі археоляг, гісторык
Аляксандар Уласаў (1874—1941) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, публіцыст, эканаміст
Аляксей Чубат (нар. 1979) — беларускі паэт

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Перепись населения — 2009. Минская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005. С. 23.
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 51.
^ ^а ^б Эліза Волат-Лужынская. Гісторыя мястэчка Вялейка // «Вілейскі краязнаўчы зборнік» (Ефимова Н. А., научный сотрудник Вилейского историко-краеведческого музея. История Вилейки 15—18 веков. С. 28—45)
^ Знойдзеная новая дата заснавання Вялейкі на Vialejka.org
^ ^а ^б ^в ^г Валерый Пазднякоў. Вілейка // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 408
^ Вилейка // Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
^ Гісторыя ўзнікнення і развіцця Вілейкі на Vialejka.org
^ Вілейка // Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.
^ Edmund Callier. Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831. — Poznań: Drukarnia Dziennika Ponzańskiego, 1887. S. 74. (.djvu) (пол.)
^ Геральдика на Вилейский районный исполнительный комитет
^ ^а ^б ^в Wilejka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII: Perepiatycha — Pożajście. — Warszawa, 1887. S. 464.
^ Вилейка // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Вілейка // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991.
^ Генадзь Каханоўскі. Вілейка // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 268.
^ Вилейка // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
^ Вилейка // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
^ Генадзь Каханоўскі. Вілейка // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 267.
^ На канцэрце вілейскага ансабля гітарыстаў "Адэліта" не было свабодных месц // «Рэгіянальная газета»

Літаратура

Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Wilejka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII: Perepiatycha — Pożajście. — Warszawa, 1887. S. 464—465.

Вонкавыя спасылкі

Вялейка — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[belstat-1] а ^б ^в Перепись населения — 2009. Минская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[2] Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005. С. 23.

[3] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 51.

[evl-4] а ^б Эліза Волат-Лужынская. Гісторыя мястэчка Вялейка // «Вілейскі краязнаўчы зборнік» (Ефимова Н. А., научный сотрудник Вилейского историко-краеведческого музея. История Вилейки 15—18 веков. С. 28—45)

[5] Знойдзеная новая дата заснавання Вялейкі на Vialejka.org

[evkl-6] а ^б ^в ^г Валерый Пазднякоў. Вілейка // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 408

[7] Вилейка // Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[8] Гісторыя ўзнікнення і развіцця Вілейкі на Vialejka.org

[9] Вілейка // Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.

[10] Edmund Callier. Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831. — Poznań: Drukarnia Dziennika Ponzańskiego, 1887. S. 74. (.djvu) (пол.)

[11] Геральдика на Вилейский районный исполнительный комитет

[sg-12] а ^б ^в Wilejka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII: Perepiatycha — Pożajście. — Warszawa, 1887. S. 464.

[13] Вилейка // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[14] Вілейка // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991.

[15] Генадзь Каханоўскі. Вілейка // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 268.

[16] Вилейка // Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.

[17] Вилейка // Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

[18] Генадзь Каханоўскі. Вілейка // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 267.

[19] На канцэрце вілейскага ансабля гітарыстаў "Адэліта" не было свабодных месц // «Рэгіянальная газета»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

@@ Радок 132: / Радок 132: @@
 === Культура ===
-Дзейнічае дом культуры, 3 бібліятэкі, народны тэатар.
+* Дом культуры, 3 бібліятэкі, народны тэатар.
+* Народны ансамбаль гітарыстаў «Адэліта»<ref>[http://www.rh.by/by/255/20/7955/ На канцэрце вілейскага ансабля гітарыстаў "Адэліта" не было свабодных месц] // «[[Рэгіянальная газета]]»</ref>.
 === [[Мас-мэдыя]] ===