Комі-зыранская мова: розьніца паміж вэрсіямі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Chobot (гутаркі | унёсак)
д r2.7.1) (робат дадаў: ko:코미지리안어 выдаліў: io:Ziryana linguo
Радок 170: Радок 170:
[[de:Komi-Syrjänisch]]
[[de:Komi-Syrjänisch]]
[[en:Komi-Zyrian language]]
[[en:Komi-Zyrian language]]
[[ko:코미지리안어]]
[[io:Ziryana linguo]]
[[mhr:Коми-зырян йылме]]
[[mhr:Коми-зырян йылме]]
[[pms:Lenga Komi-Zyrian]]
[[pms:Lenga Komi-Zyrian]]

Вэрсія ад 11:01, 5 сакавіка 2013

Комі-зыранская мова
Коми кыв, коми зыряна кыв
Ужываецца ў Расеі
Рэгіён Рэспубліка Комі, Архангельская вобласьць, Ненецкая аўтаномная акруга, Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга, Ханты-Мансійская аўтаномная акруга, Мурманская вобласьць
Колькасьць карыстальнікаў ~161 тыс. чал.[1]
Клясыфікацыя Уральская сям’я

 Фіна-вугорская галіна
  Пермская група

Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Рэспубліцы Комі
Рэгулюецца
Статус: 6b Пад пагрозай[d][2]
Пісьмо кірыліца і Molodtsov alphabet[d]
Коды мовы
ISO 639-1 kv
ISO 639-2(Б) kom
ISO 639-2(Т) kom
ISO 639-3 kpv
SIL kpv

Комі-зыра́нская мова — асноўная размоўная мова народу комі-зыранаў, адна з трох асноўных гаворак мовы комі разам з комі-пярмяцкай і комі-язьвінскай гаворкамі. Часьцяком пад тэрмінам «Комі мова» маецца на ўвазе ня ўся сукупнасьць трох комі гаворак, а толькі комі-зыранская мова. Колькасьць носьбітаў (дадзеныя ўсерасейскага перапісу 2010 году) — 160 599 чалавек.

Носьбіты комі-зыранскае мовы распаўсюджаныя ў Рэспубліцы Комі (складаюць прыкладна 20% ад усяго насельніцтва рэспублікі), Ненецкай аўтаномнай акрузе, Архангельскай вобласьці, Мурманскай вобласьці (кольскія комі) і ў Сыбіры (прыўральскія комі).

Агульная характарыстыка

Асноўныя адрозьненьні ад комі-пярмяцкае мовы

Параўноўваючы комі-зыранскую й комі-пярмяцкую мову, становяцца бачнымі некаторыя адметнасьці комі-зыранскае мовы. Напрыклад, гэта адсутнасьць у комі-зыранскай сыстэмы зьнешнемясцовых (указаньне на тое, што працэс адбываецца на паверхні чаго-небудзь, каго-небудзь) і прыблізна-мясцовых (указаньне на тое, што працэс адбываецца побач з чым-небудзь, кім-небудзь) склонаў, наяўнасьць спрадвечных лічэбнікаў, адсутнасьць камітатыву (ускосны склон, які выражае сумеснасьць дзеяньня з чым-небудзь, частая зьява ў фіна-вугорскіх мовах), адсутнасьць клічнага склону назоўнікаў з канчаткам -ӧй, націск на першы склад слова (у комі-зыранскай мове — рознамясцовы альбо якасна-вакальны націск). Трэба адзначыць, што гэтыя рысы не перашкаджаюць даволі істотнаму ўзаемаразуменьню сярод комі-пярмякаў і комі-зыранаў.

Пісьмовасьць

У дахрысьціянскую эпоху комі-зыране, як і іншыя шматлікія фіна-вугорскія і ўвогуле эўрапейскія народы, выкарыстоўвалі рунічныя знакі — пасы (комі-зыр. Рöдвужпас). Гэтыя знакі выразаліся на прыладах паляваньня, прасьніцах ды іншых прадмэтах паўсядзённага сялянскага жыцьця.

У 14 стагодзьдзі шырока вядомым і славутым у комі асяродзьдзі місіянэрам Стэфанам Пермскім (укр.) была створана пісьмовасьць на аснове кірылічнага, грэцкага альфабэтаў ды пасаў, якая вядомая ў сучаснай лінґвістыцы ды гісторыяґрафіі як старажытнапермская пісьмовасьць, таксама вядомая як анбур ці абур.

«Азбука для зырянъ-ижемцевъ живущихъ въ Печерскомъ уѣздѣ Архангельской губерніи», 1895 г.

У часы Расейскае імпэрыі комі-зыране ўжывалі кірылічную пісьмовасьць. З 1918 па 1930 гады комі-зыране й комі-пярмякі ўжывалі агульны альфабэт — г. зв. альфабэт Маладцова. З 1930 па 1936 гады комі-зыране на хвалі ўсесавецкае лацінізацыі ўжывалі лацінскі альфабэт. З 1936 па 1938 гады зноў ужываўся альфабэт паводле Васіля Маладцова, з 1938 па сёньняшнія часы ўжываецца кірылічны комі-зыранскі альфабэт, які базуецца на стандартных 33 літарах расейскага альфабэту з даданьнем літараў ö, і і некаторых дыґрафаў.

Альфабэт Маладцова

А а Б б В в Г г Ԁ ԁ Ԃ ԃ Д д Е е
Ж ж Ԅ ԅ Ԇ ԇ И и Ј ј К к Л л Ԉ ԉ
М м Н н Ԋ ԋ О о П п Р р С с Ԍ ԍ
Т т Ԏ ԏ У у Ф ф Х х Ч ч Ш ш Щ щ
Ы ы

Сучасны комі-зыранскі альфабэт

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и І і Й й К к Л л М м Н н
О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т У у Ф ф
Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь
Э э Ю ю Я я

Дыялекты

Асноўны артыкул: Дыялекты комі-зыранскае мовы

Комі-зыранская мова падзяляецца на дзьве ґрупы дыялектаў — паўночную і паўдзёную. Таксама ў лінґвістыцы існуе іншая сыстэма падзелу комі-зыранскіх дыялектаў, па чаргаваньні гукаў в/л (чаргаваньне гэтых гукаў увогуле характэрна для ўсіх пермскіх моваў фіна-вугорскае моўнае галіны): элавыя, вэ-элавыя, нуль-элавыя і зьмяшаныя.

  • Элавыя дыялекты
    • Пячорскі
    • Ніжневычагодзкі
    • Луска-Лецкі
    • Верхнесысольскі
    • Сярэднесысольскі
  • Вэ-элавыя дыялекты
    • Удорскі
    • Прысыктыўкарскі (літаратурны комі-зыранскі стандарт)
  • Нуль-элавыя дыялекты
    • Іжэмскі
    • Вымскі
    • Верхневычагодзкі
  • Зьмяшаныя дыялекты

Гісторыя

Паводле меркаваньня вядомага і славутага фінавуграведа В. Лыткіна (комі-зыранін па паходжаньні), агульная мова комі да падзяленьня на тры гаворкі праіснавала ўсяго прыкладна 1-2 стагодзьдзі (прыкладна на мяжы першага й другога тысячагодзьдзя). Першапачаткова мова комі падзялілася на дзьве гаворкі (комі-зыранская і комі-пярмяцкая): гэта было зьвязана зь міграцыяй зыранаў на поўнач. Падзяленьне мовы комі на комі-зыранскую і комі-пярмяцкую канчаткова адбылося прыкладна ў 14-15 ст.

Грамадзка-палітычнае ўжываньне мовы

Трохмоўны знак-просьба «не турбаваць» па-расейску (уверсе), па-комі-зыранску (пасярэдзіне) і па-анґельску (унізе). Гатэль у мястэчку Ўхта, Рэспубліка Комі.

Заканадаўчы статус

Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Комі, комі-зыранская мова нароўні з расейскай зьяўляецца дзяржаўнай мовай рэспублікі (артыкул 67, глава 3)[3].

Культура

Комі-зыранская мова зьяўляецца сродкам навучаньня ў дашкольных навучальных установах, у пачатковай і сярэдняй школе вывучаецца як прадмэт. У ВНУ выкарыстоўваецца як сродак навучаньня гуманітарным прадмэтам і вывучаецца як прадмэт. На комі-зыранскай мове выдаецца навучальная, мастацкая і публіцыстычная літаратура, выходзяць ґазэты і часопісы, ажыцьцяўляецца тэле-і радыёвяшчаньне, функцыянуюць тэатры. Цэнтрамі навуковага вывучэньня мовы зьяўляюцца Інстытут мовы, літаратуры і гісторыі Комі навуковага цэнтра Уральскага адзьдзяленьня РАН, Фіна-вугорскі факультэт Сыктыўкарскага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, Комі дзяржаўны пэдаґаґічны інстытут, Сэктар фіна-вугорскіх моваў Інстытута мовазнаўства РАН[4].

Друкаваныя сродкі СМІ

  • Коми му (бел. «Зямля Комі») — рэспубліканская ґазэта
  • Чужан кыв (бел. «Родная мова») — філяляґічны часопіс
  • Войвыв кодзув (бел. «Палярная зорка») — друкаваны орган Зьвяза пісьменьнікаў Рэспублікі Комі, выходзіць штомесяц тыражом у 1000 экзэмпляраў
  • Арт (бел. «Лад») — ґазэта на комі-зыранскай і расейскай мове, выходзіць штоквартал тыражом прыкладна ў 1500 экзэмпляраў
  • Выль туйӧд — (бел. «Па новым шляху») — раённая ґазэта Ўдорскага раёну. Выходзіць тры разы на тыдзень тыражом прыкладна ў 1000 экзэмпляраў
  • Парма гор (бел. «Гучаньне тайгі») — раённая ґазэта Ўсьць-Куломскага раёну. Выходзіць тры разы на тыдзень тыражом прыкладна ў 1000 экзэмпляраў

Глядзіце таксама

Крыніцы