Лепель

Лепель
У цэнтры места
Герб Лепеля Сьцяг Лепеля
Першыя згадкі:	1439
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Лепельскі
Насельніцтва:	17 400 (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2132
Геаграфічныя каардынаты:	54°52′30″ пн. ш. 28°41′40″ у. д.
Лепель на мапе Беларусі Лепель
Галерэя здымкаў у Wikimedia Commons

Ле́пель — места ў Беларусі, на беразе Лепельскага возера. Адміністрацыйны цэнтар Лепельскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва 17,4 тыс. чал. (2010). Знаходзіцца за 115 км ад Віцебску. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі Ворша — Лепель. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з Полацкам, Менскам, Віцебскам, Воршай.

Назва

Існуе некалькі вэрсіяў паходжаньня тапоніму «Лепель». Беларускі географ В. Жучкевіч лічыў, што ў яго аснове беларускія словы «лепей», «лепы» (у сэнсе лепшы, прыгожы) або «ляпіць» (зьвязаны з ганчарным рамяством). На думку расейскага гісторыка А. Качубінскага, назва ўтварылася ад латыскага слова «Ііара» — «ліпа» (у сэнсе «возера сярод ліпавых лясоў»). Працаўнікі Рыскага музэю гісторыі, літаратуры i мастацтва імя Я. Райніса зьвязваюць назву места з латыскім «лепе» ці летувіскім «лепеле», што ў абодвух выпадках абазначае «жоўтыя гарлачыкі». Беларускі тапаніміст Р. Аўчыньнікава мяркуе, што тапонім мае фіна-вугорскае паходжаньне («леп») i перакладаецца, як «альховы».

Таксама існуе народнае паданьне пра знакамітага падарожніка, што завітаў на Лепельшчыну. Спачатку ён падзівіўся: «О, як тут пышна!» (гэтак узьнікла назва вёскі Пышна). Калі ж паехаў далей, то вельмі ўзрушыўся прыгажосьцю мясьціны: «Ого, а тут яшчэ лепей!» Адсюль, згодна з паданьнем, і пайшла назва Лепель.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Лепеля

Першы пісьмовы ўспамін пра паселішча датуецца 1439. У гэты час на высьпе Лепельскага возера існавалі вёска і маёнтак Стары Лепель, якія Міхал Жыгімонтавіч падараваў Віцебскаму рымска-каталіцкаму касьцёлу. У 1503 вялікі князь Аляксандар зацьвердзіў за Віцебскім касьцёлам дарунак Міхала Жыгімонтавіча, дадаўшы да яго Баравенскае войтаўства і вёскі Машчоны ды Соржыцу. У 1541 са згоды Папы Рымскага вялікі князь Жыгімонт Стары далучыў Лепельскі маёнтак да Віленскай катэдры. У Інфлянцкую вайну на тэрыторыі маёнтку збудавалі драўляны замак. У 1563 побач з замкам на высьпе заснавалі места Лепель, пры якім працаваў гандлёвы порт. Таго ж року Віленская капітула, ня будучы ў стане бараніць маёмасьць ад несупынных нападаў суседняй Маскоўскага дзяржавы, аддала мясьціну ў валоданьне вялікаму князю Жыгімонту Аўгусту з умовай, што калі ён захоча назаўсёды пакінуць гэтую маёмасьць сабе, то мусіць даць капітуле іншую маёмасьць той самай вартасьці. Аднак насуперак дамоўленасьці ў 1568 Жыгімонт Аўгуст аддаў маёнтак у пажыцьцёвае карыстаньне кашталяну смаленскаму Юрыю Зяновічу, а па ягонай сьмерці — ваяводу полацкаму Мікалаю Дарагастайскаму. У 1579 кароль і вялікі князь Стэфан Баторы вярнуў лепельскую маёмасьць Віленскай рымска-каталіцкай катэдры.

Герб Лепеля, 1850

Станам на 1580 у месьце Лепель было 300 будынкаў, якія стаялі на высьпе і на заходнім беразе возера (цяпер гэта вёска Стары Лепель). 19 траўня 1586 маёнтак Лепле набыў Леў Сапега. За 3 км ад Старога Лепеля, у вёсцы Белае, ён заснаваў мястэчка Белы Лепель або Новы Лепель, куды неўзабаве перамясьціўся гандлёвы цэнтар. Апроч таго, у мястэчку збудавалі замак, царкву і касьцёл. У 1609 Леў Сапега перадаў Стары Лепель і Новы Лепель Віленскаму кляштару бэрнардынак, які дзейнічаў пры касьцёле Сьвятога Міхала.

Цягам 1772—1776 у зьвязку зь першым падзелам Рэчы Паспалітай Лепель зрабіўся сталіцай Полацкага ваяводзтва. У месьце адбываліся паседжаньні земскага і гродзкага судоў.

Царква і касьцёл (удалечыні), XIX ст.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Лепель апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе зрабіўся цэнтрам павету Полацкай, з 1802 — Віцебскай губэрні. Цягам 1797—1805 вялася будова Бярэзінскай воднай сыстэмы, дырэкцыя якой разьмясьцілася ў Лепелі (у 1833—1839 тут працаваў калега і сябар Адама Міцкевіча Ян Чачот). У 1804 адбылося зацьвярджэньне першага пляну забудовы места. У вайну 1812 году Лепель панёс вялікія страты: войскі, што праходзілі празь места, спалілі яго. У 1821 у Лепелі адкрылася аптэка, у 1830 — 4-клясная вучэльня. У 1835 адбылося складаньне генэральнага пляну места, паводле якога Лепель падзяляўся на цэнтар і 26 кварталаў (у 1860 гэты плян скарэктавалі, падзяліўшы места на 30 кварталаў і 4 плошчы). Цягам 1841—1844 у Лепелі збудавалі мураваны праваслаўны сабор, цягам 1857—1876 — касьцёл Сьв. Казімера. 9 верасьня 1852 места атрымала герб: «у чырвоным полі Пагоня». Станам на 1864 у месьце было 38 мураваных і 562 драўляныя дамы (паводле зьвестак на 1897, 10 мураваных і 800 драўляных будынкаў); дзейнічалі 3 царквы, касьцёл, капліца, 4 сынагогі; працавалі піваварны і гарбарны заводы, 2 цагельні.

У 1893 у Лепелі адкрылася мэтэастанцыя, у 1902 — настаўніцкая бібліятэка. У пач. ХХ ст. у месьце было 772 будынкі, дзейнічалі 12 дробных прадпрыемстваў, друкарня, 7 навучальных установаў, у тым ліку жаночая Марыінскач вучэльня; шторок праводзіліся 4 кірмашы.

У Першую сусьветную вайну 15 сакавіка — 28 верасьня 1918 Лепель займалі нямецкія войскі. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Лепель увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. З кастрычніку 1919 да 14 траўня 1920 мясьціна знаходзілася пад польскай уладай.

У 1924 Лепель вярнуўся ў БССР, дзе зрабіўся цэнтрам раёну (цягам 1935—1938 — цэнтар акругі). У 1925 тут адкрылася аднайменная чыгуначная станцыя. У Другую сусьветную вайну з 3 ліпеня 1941 да 26 жніўня 1944 Лепель знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

11 верасьня 2010 у цэнтры Лепеля ўрачыста адкрылі помнік дзяржаўнаму дзеячу Вялікага Княства Літоўскага — Льву Сапегу (нягледзячы на пратэсты Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату).

• Места на старых здымках
• 
  Краявіды
• 
  Касьцёл Сьв. Казімера
• 
  Касьцёл, інтэр'еры
• 
  Царква, зьнішчаная бальшавікамі

Насельніцтва

• ХIХ стагодзьдзе: 1 студзеня 1880 — 5284 чал. (2609 муж. і 2675 жан.), у тым ліку 2281 праваслаўны, 536 каталікоў, 6 эвангелістаў, 2458 юдэяў, 6 магамэтанаў; 1897 — 6284 чал.
• ХХ стагодзьдзе: 1939 — 13,8 тыс. чал.; 1959 — 9,7 тыс. чал.; 1970 — 13,1 тыс. чал.; 1972 — 13,6 тыс. чал.; 1991 — 19,6 тыс. чал.; 1997 — 19,4 тыс. чал.
• ХХI стагодзьдзе: 2006 — 18,8 тыс. чал.; 2007 — 18,7 тыс. чал.; 2010 — 17,4 тыс. чал.

Адукацыя

У Лепеле працуюць агратэхнічны каледж (у мiнулым — гідрамэліярацыйны тэхнікум), ліцэй, 4 сярэднія школы, школа мастацтваў, ПТВ 175.

Культура

Дзейнічаюць дом рамёстваў, дом культуры, пры якім існуе народны тэатар «Пошук», краязнаўчы музэй, 2 бібліятэкі.

Мас-мэдыя

У месьце выдаецца раённая газэта «Лепельскі край» (да 1992 — «Ленінскі сцяг»).

Забудова

У сучасным Лепеле захавалася рэгулярнае плянаваньне ХІХ ст. У 1964 і 1976 складаліся генэральныя пляны места. Цэнтар і паўднёва-ўсходнюю частку займаюць 2-5-павярховыя будынкі. Паводле плянаваньня 1980 перавага аддаецца невысокай забудове, на галоўнай магістралі места невялікія групы 5-павярховых будынкаў з установамі культурна-побытавага прызначэньня на першых паверхах. У 1989 зьявіўся праект рэканструкцыі паркавай зоны і іншых частак места.

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі, дрэваапрацоўчай і харчовай прамысловасьці. У 2003 аднавілася праца Лепельскай ГЭС.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Лепеля
ААТ «Лепельпрамшвеймэбля» КУП «Лепельскі камбікормавы завод» ААТ «Лепельскі льнозавод» ААТ «Лепельскі малочнакансэрвавы камбінат» ААТ «Лепельскі рамонтна-мэханічны завод» Філія РУПП Віцебскхлебпрам «Лепельскі хлебазавод» РУПДП «Лепельскі электрамэханічны завод»

Апроч таго, працуе мэтэастанцыя.

Транспарт

Аўтамабільны транспарт

Лепель — аўтамабільны транспартны вузел. Усходняй мяжой места праходзіць магістраль М3. Апроч гэтага, Лепель злучаецца сеткай аўтамабільных дарог зь іншымі местамі Беларусі: Р15 (Крычаў — Ворша — Лепель), Р46 (Лепель — Полацак — граніца Расеі), Р86 (Багушэўск (ад M8) — Сянно — Лепель — Мядзел), Р116 (Вушачы — Лепель).

Аўтавакзал Лепелю абслугоўвае аўтобусныя маршруты больш чым 15 кірункаў, у тым ліку на Менск, Віцебск, Полацак, Наваполацак, Санкт-Пецярбург, Бабруйск, Горадню, Барысаў, Дрысу (Верхнядзьвінск), Докшыцы.

Чыгуначны транспарт

У Лепелі дзейнічае чыгуначны вакзал. Чыгунка злучае места з буйным чыгуначным вузлом Ворша. Двойчы на содні ў будні і тройчы ў выходныя і сьвяточныя дні паміж імі курсуе пасажырскі дызэль-цягнік.

Мескі транспарт

Мескі грамадзкі транспарт улучае аўтобусныя маршруты.

Турыстычная інфармацыя

Места ўваходзіць у турыстычны маршрут «Спадчына Віцебшчыны гасьцям фэстывалю». Працуе Лепельскі краязнаўчы музэй. Сярод асабліва цікавых экспанатаў трэба адзначыць зброю XIX—XX стст., фатаздымкі і паштоўкі лепельскага фатографа Р. Фідэльмана, пячаткі павятовых і валасных органаў улады XIX ст. і іншыя.

Спыніцца можна ў гасьцініцы «Лепель» па адрасе вуліца Дзяржынскага, 21. Дзейнічаюць дзіцячы санаторы (вуліца Віцебская, 23) і дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтар «Жамчужына» ў Бароўцы. На беразе Лепельскага возера знаходзiцца санаторы «Лодэ».

Помнікі: Льву Сапегу.

Выдатныя мясьціны

• Гарадзішча (III—IV стст.)
• Гістарычная забудова места (кан. ХІХ — пач. ХХ стст.; фрагмэнты)
• Капліца Сьвятога Георгія (1900, Маскоўскі патрыярхат)
• Касьцёл Сьвятога Казiмера (1857—1876)
• Могілкі: габрэйскія; каталіцкія, брама і каплічкі (ХІХ ст.)
• Сынагога (ХІХ ст.)
• Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (1841—1844)

Страчаная спадчына

• Замак (XVI ст.)
• Сабор Праабражэньня Гасподняга (1841—1844)

Галерэя

• Краявіды места
• 
  Касьцёл Сьв. Казiмера
• 
  «Першы ўспамін пра Лепель»
• 
  На цэнтральным пляцы
• 
  Старая камяніца

Вядомыя асобы

• Уладзімер Матыль (нар. 1927) — расейскі кінарэжысэр, сцэнарыст
• Францішак Пяткевіч (1899—1980) — лекар і беларускі нацыянальны дзяяч
• Карл Саленік (1811—1851) — украінскі актор, адзін з заснавальнікаў украінскага рэалістычнага тэатру

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Лепельскага р-на. — Мн.: Беларусь, 1999. — 639, [1] с. ISBN 985-01-0291-8.
• Святы Казімір у Паазер’і: 400 гадоў каталіцызма ў Лепельскім краі. — Лепель: Выдавецкая ініцыятыва LEPLE, 2004.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Lepel // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. S. 149—151.
• Шлык Ф. Лепель: историко-экономический очерк / Ф. Е. Шлык. — Мн., 1976. — 110 с. — (Города Белоруссии).

Вонкавыя спасылкі

• Лепель — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
• м. Лепель на Radzima.org
• Лепель на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
• Лепель і Лепельскае возера
• Лепельскі дэканат на Catholic.by