Лагойск

Лагойск
Палац Тышкевічаў. Н. Орда, XIX ст.
Герб Лагойску
Першыя згадкі:	1078
Былыя назвы:	Лагожск, Лагожаск
Вобласьць:	Менская
Раён:	Лагойскі
Насельніцтва:	11 000 (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1774
Паштовы індэкс:	223110
Геаграфічныя каардынаты:	54°12′ пн. ш. 27°51′ у. д.
Лагойск на мапе Беларусі Лагойск
Галерэя здымкаў у Wikimedia Commons
Афіцыйны сайт (рас.) (анг.)

Лаго́йск — места ў Беларусі, на рацэ Гайна. Адміністрацыйны цэнтар Лагойскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва 11 тыс. чал. (2009). Знаходзіцца за 40 км ад Менску, за 31 км ад чыгуначнай станцыі Смалявічы (лінія Менск — Ворша). Аўтамабільныя дарогі на Менск, Лепель, Смалявічы, Барысаў, Маладэчна.

Лагойск — даўняя рэзыдэнцыя роду Тышкевічаў, колішняя сталіца графства на гістарычнай Меншчыне, раней — сталіца ўдзельнага княства.

Назва

Тапонім «Лагойск» утварыўся паводле традыцыйнай схемы праз суфікс -ск. У час заснаваньня места такія назвы атрымалі шырокі распаўсюд. Праўда, практычна няма выпадкаў, калі б за аснову бралася нейкая асаблівасьць ляндшафту, таму пашыраная думка пра ўтварэньне тапоніму ад слова «лог» выглядае сумнеўна. Часьцей за ўсё імёны местаў паходзілі ад назваў рэчак. Існуе меркаваньне, што назву «Лагожаск» магло атрымаць паселішча, якое першапачаткова існавала недзе ля сутокаў Лагазіцы і Гайны (за 8 км ад сучаснага места). Пазьней яго маглі перанесьці на новае, больш зручнае месца, захаваўшы пры гэтым старую назву (такая практыка пераносу местаў была даволі звыклай у той час).

У гістарычных крыніцах таксама згадваецца як Лагожск, Лагожаск.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Лагойску

Першы пісьмовы ўспамін пра Лагойск зьмяшчаецца ў «Павучаньні» Ўладзімера Манамаха і датуецца 1078: «Пожог землю и, повоевав до Лукомля и до Логожьска, та на Дръютъск воюя». У кан. XI ст. паселішча далучылася да Полацкага княства. У 1127 князь кіеўскі Мсьціслаў Ўладзімеравіч у часе выправы на Полацак разрабаваў Лагойск, узяў у палон жыхароў і перадаў яго Ізяславу Мсьціславічу. У 1180 горад зрабіўся сталіцай удзельнага княства.

Касьцёл Сьв. Казімера, XIX ст.

У 1-й чвэрці XIV ст. Лагойск далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У 1387 вялікі князь Ягайла надаў яго ў валоданьне свайму брату Скіргайлу, з 1392 — уладаньне вялікага князя Вітаўта. У «Сьпісе гарадоў далёкіх і блізкіх» (кан. XIV ст.) Лагойск значыцца сярод «літоўскіх» замкаў. У 1413 мясьціна ўвайшла ў склад Віленскага ваяводзтва. З часоў княжаньня Казімера Лагойскам валодалі Чартарыйскія. У 1505 крымскія татары спалілі і разрабавалі мястэчка.

У пач. XVI ст. дзякуючы шлюбу Лагойск перайшоў да Тышкевічаў, якія ўладкавалі тут сваю рэзыдэнцыю. З гэтага часу мястэчка зрабілася цэнтрам графства. У 1532 тут адбудавалі спаленую татарамі замкавую Богаяўленскую царкву, пры царкве існаваў манастыр. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Лагойск увайшоў у склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. За часамі войнаў Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім (1512—1522, 1534—1537), і ў Трынаццацігадовую вайну (1654—1667) мястэчка пэўны час (у 1519, 1535, 1654) знаходзілася пад маскоўскай акупацыяй.

У 1609 вядомы навуковец Аляксандар Тышкевіч фундаваў у Лагойску першы парафіяльны касьцёл, у якім праводзілася пахаваньне тутэйшай лініі роду. У 1673 кароль і вялікі князь Міхал Вішнявецкі надаў мястэчку прывілей на штотыднёвы гандаль і 2 рэгулярныя кірмашы.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) 6 траўня 1708 швэдзкае войска заняла Лагойск і спаліла замак. У 1752 на месцы зруйнавага замка А. Тышкевіч збудаваў новую царкву і заснаваў кляштар базылянаў. У 1787 ён жа распачаў будову мураванага касьцёла, асьвечанага ў 1793.

• Места на малюнках 1-й пал. XIX ст.
• 
  Царква і кляштар базылянаў
• 
  Палац Тышкевічаў
• 
  Уезд у мястэчка з боку Менску
• 
  Палатняная фабрыка

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Лагойск апынуўся ў складзе Расейскае імпэрыі, дзе зрабіўся цэнтрам воласьці Барысаўскага павету Менскай губэрні. Станам на 1795 тут было 90 хрысьціянскіх і 26 юдэйскіх двароў, каталіцкі касьцёл, грэка-каталіцкая царква ў гонар Сьв. Міколы і базылянскі кляштар; 9 траўня, 6 жніўня і 6 сьнежня праводзіліся кірмашы. Мястэчка было цэнтрам маёнтку, якім супольна валодалі былы рэфэрэндар і канцлер Вінцэнт Тышкевіч і кашталян жамойцкі Станіслаў Тышкевіч. У 1814—1819 тут збудавалі 2-павярховы палац (будынак падарвалі ў канцы апошняй вайны). У 1837 пачала працаваць ткацкая фабрыка, таксама дзейнічала невялікая фабрыка сельскагаспадарчых прыладаў з жалезаплавільнай майстэрняй. К. Тышкевіч заснаваў у мястэчку банк для мяшчанаў і сялянаў, але праз пэўны час фабрыку і банк зачынілі. У 1842 браты Канстантын і Яўстах Тышкевічы стварылі музэй старажытнасьцяў, на аснове калекцыі якога ў 1855 заснавалі Віленскі музэй старажытнасьцяў. Станам на 1861 у Лагойску працавалі шкіпінарны і медны заводы. Паводле вынікаў перапісу (1897) — народная вучэльня, гарбарны завод, вадзяны млын, 14 крамаў, рэгулярна адбываліся 3 кірмашы.

У 1919 Лагойск увайшоў у БССР, дзе 17 ліпеня 1924 зрабіўся цэнтрам раёну. 27 верасьня 1938 паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. У Другую сусьветную вайну з 2 ліпеня 1941 да 2 ліпеня 1944 мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. У 1998 Лагойск атрымаў статус места.

• Лагойск на старых здымках
• 
  Касьцёл Сьв. Казімера
• 
  Палац Тышкевічаў
• 
  Парк і палац
• 
  Царква Сьв. Мікалая

Насельніцтва

• XIX стагодзьдзе: 1858 — 1532 чал., у тым ліку 250 праваслаўных, 275 каталікоў, 980 юдэяў і 20 пратэстантаў; 1897 — 2321 чал.
• XX стагодзьдзе: 1979 — 5,3 тыс. чал.; 1996 — 10 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2003 — 9750 чал.; 2006 — 10,1 тыс. чал.; 2007 — 10 321 чал.; 2008 — 10,8 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 — 11 тыс. чал.

Адукацыя

У Лагойску працуюць гімназія і 2 агульнаадукацыйныя школы, дзіцячая школа мастацтваў, дзіцячая спартовая школа.

Мэдыцына

Мэдыяныя паслугі надаюць лякарня і паліклініка. У месьце знаходзяцца раённы цэнтар гігіены і эпідэміялёгіі, дом-інтэрнат для састарэлых і інвалідаў.

Культура

Гарналыжны комплекс «Лагойск»

Дзейнічаюць дом культуры й дом рамёстваў, гістарычна-краязнаўчы музэй, 2 бібліятэкі, дом дзіцячай творчасьці. У горадзе ёсьць музычны гурт Абшар

Спорт

Фізкультурна-спартовы комплекс у Лагойску зьяўляецца адным з найлепшых у краіне. У ягоным складзе два фізкультурна-аздараўленчыя комплексы, у якіх маюцца залі для занятку валейболам, баскетболам, міні-футболам, гандболам, боксам, барацьбой, 2 басэйны, трэнажорныя залі, КДЮСШАР. У 2007, паводле раённай праграмы разьвіцьця турызму, каля места плянуецца будаўніцтва спартова-аздараўленчага цэнтру «Зялёны луг».

Непадалёк ад места знаходзяцца два гарналыжныя комплексы — «Сілічы» ды «Лагойск». Ідэальныя ўмовы для заняткаў зімовымі відамі спорту створаны на лыжна-біятлонавай трасе «Заячая паляна».

Забудова

Лагойск двойчы разбуралі іншаземныя захопнікі: сьпярша татары ў 1505 годзе, пазьней швэды ў 1700—1721 гадох. У зьвязку з гэтым цяжка сказаць пра старажытнае плянаваньне места, але можна меркаваць, што сучасная галоўная вуліца, якая зьяўлалася часткай былога тракту зь Менску на Полацак заўсёды была стрыжнем плянавальнай структуры паселішча. Недалёка ад яе разьмяшчаўся дзядзінец, а пазьней — палац Тышкевічаў з паркам, які ўвабраў у сябе ўсе рэшткі старажытнага места.

Вуліцы і пляцы

Цяперашняя назва	Гістарычная назва
Камсамольская вуліца	Замкавая вуліца
Савецкая вуліца	Віленская вуліца (частка) Плешчаніцкая вуліца (частка)
Смалявіцкая вуліца	Спаская вуліца
Чкалава вуліца	Мікольская вуліца

Эканоміка

Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Лагойску
ВРУП «Завод „Эпас“» ПУП «Лагойскі каапнарыхтпрам» ЗП ТАА «Мінаўта» ААТ «МПМК-198» ДУП «Лагойскае ПМС» РСУ «Унівэрсалрамбуд»

Апроч гэтага, працуюць 50 прадпрыемстваў раздробнага гандлю, 4 прадпрыемствы грамадзкага харчаваньня.

Транспарт

Лагойск знаходзіцца каля аўтамабільнай трасы M3 (Менск — Віцебск). У месьце маецца аўтобусная станцыя, зь якой адпраўляюцца аўтобусы на Менск, Смалявічы, Жодзіна, Зэмбін, а таксама ў населеныя пункты Лагойскага раёну.

Турыстычная інфармацыя

Выдатныя мясьціны

• Краявіды места
• 
  Руіны палаца Тышкевічаў
• 
  Парк пры палацы
• 
  Касьцёл Сьв. Казімера
• 
  Царква Сьв. Мікалая

Лагойск — цэнтар турызму дзяржаўнага значэньня. У наш час да мясцовых славутасьцяў можна аднесьці рэшткі дзядзінца XI—XIII стст., 2 гарадзішчы старажытнага пэрыяду, а таксама парк і царкву XIX ст. Маляўнічыя руіны палаца Тышкевічаў Лагойску надаюць паселішчу асаблівы гістарычны калярыт, а сам парк і сажалка на рацэ Гайна неімаверна прыгожыя і непаўторныя сваімі краявідамі і пэрспэктывамі.

Спыніцца можна ў гасьцініцы «Алімп». У месьце працуе гістарычна-краязнаўчы музэй імя К. і Я. Тышкевічаў.

Палац Тышкевічаў у Лагойску

Шыльда ў сядзібным парку Тышкевічаў

Асноўны артыкул: Палац Тышкевічаў (Лагойск)

Лагойскі палац Тышкевічаў — помнік архітэктуры клясыцызму пачатку XIX ст.

Утвараў разьвітую архітэктурную кампазыцыю, якая разьмяшчалася на ўзвышшы і была скіраваная на раку. Асноўная алея пэйзажнага парку пачыналася ад палаца і вяла да галоўнай вуліцы Лагойску. Зьнішчаны ў час Другой сусьветнай вайны.

Захаваліся руіны сьцяны бакавога крыла палаца і парк.

Страчаная спадчына

• Капліца (1793—1795)
• Касьцёл Сьвятога Казімера (1793)
• Царква і манастыр базыльянаў (XVIII ст.)

Месты-сябры

• Ласк, Польшча
• Протвіна, Расея
• Дэмірташ, Турэччына

Вядомыя выхадцы і жыхары

• Уладзімер Аскерка (нар. 1919) — вайсковы навуковец і пэдагог, кандыдат тэхнічных навук; настаўнік Юрыя Гагарына
• Пётар Багданаў (нар. 1965) — беларускі мастак
• Ізраіль Белкін (1861—1929) — сыянісцкі дзяяч і пэдагог, адзін з заснавальнікаў таварыства «Білу»
• Вячаслаў Грушоў (нар. 1950) — беларускі актор; Заслужаны артыст Беларусі (2007)
• Вячаслаў Селях-Качанскі (1885—1976) — сьпявак, тэатральны дзяяч, пэдагог
• Канстантын Тышкевіч (1806—1868) — беларускі археоляг, гісторык, этнограф, фальклярыст; адзін з заснавальнікаў беларускай навуковай археалёгіі
• Крыштап Тышкевіч (1616—1666) — дзяржаўны й вайсковы дзяяч Рэчы Паспалітай. Ваявода чарнігаўскі (з 1658);
• Піюс Тышкевіч (1756—1858) — граф, ганаровы чалец Віленскай археалягічнай камісіі, маршалак шляхты Барысаўскага павету (1814—1820)
• Яўстах Тышкевіч (1814—1873) — беларускі археоляг, гісторык, этнограф, краязнаўца, музэязнаўца; адзін з заснавальнікаў беларускай навуковай археалёгіі
• Барыс Хораў (1932—2003) — эканаміст, дасьледчык эканамічнай геаграфіі, доктар геаграфічных навук (1972), профэсар (1978)

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Лагойскага р-на. У 2 кн. Кн. 1. — Мн.: БелЭн, 2003. — 555, [1] с.: іл. ISBN 985-11-0280-6.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Лагойскага р-на. У 2 кн. Кн. 2 / Рэд. кал. Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э.Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2004. — 485, [1] с.: іл. ISBN 985-11-0282-2.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Łohojsk // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. S. 682—684.

Вонкавыя спасылкі

Лагойск — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Навіны Лагойска и Лагойшчыны
• Віртуальны музей горада Лагойска
• м. Лагойск на Radzima.org
• Лагойск — парафія Св. Казіміра на Catholic.by
• Лагойск — учора, Лагойск — сёння.
• Лагойскі форум (рас.)
• Сайт лагойскай раённай газеты «Родны край» (рас.)
• Афіцыйная старонка гарналыжнага спартова-аздараўленчага комплекса «Лагойск» (рас.)
• Вандроўка ў Лагойск  (рас.)