Аляксандар Салжаніцын: розьніца паміж вэрсіямі
д робат дадаў: ky:Солженицын, Александр Исаевич |
д r2.7.2) (робат выдаліў: diq:Aleksandr Solzjenitsyn |
||
Радок 417: | Радок 417: | ||
[[ml:അലക്സാണ്ടർ സോൾഷെനിറ്റ്സിൻ]] |
[[ml:അലക്സാണ്ടർ സോൾഷെനിറ്റ്സിൻ]] |
||
[[mr:अलेक्सांद्र सोल्झेनित्सिन]] |
[[mr:अलेक्सांद्र सोल्झेनित्सिन]] |
||
⚫ | |||
[[arz:الكسندر سولجنتسين]] |
[[arz:الكسندر سولجنتسين]] |
||
[[mn:Александр Солженицын]] |
[[mn:Александр Солженицын]] |
||
Радок 448: | Радок 449: | ||
[[uk:Солженіцин Олександр Ісайович]] |
[[uk:Солженіцин Олександр Ісайович]] |
||
[[vi:Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn]] |
[[vi:Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn]] |
||
⚫ | |||
[[yo:Aleksandr Solzhenitsyn]] |
[[yo:Aleksandr Solzhenitsyn]] |
||
[[zh-yue:索贊尼辛]] |
[[zh-yue:索贊尼辛]] |
||
[[diq:Aleksandr Solzjenitsyn]] |
|||
[[zh:亚历山大·索尔仁尼琴]] |
[[zh:亚历山大·索尔仁尼琴]] |
Вэрсія ад 22:40, 30 лістапада 2012
Аляксандар Салжаніцын | |
Александр Солженицын | |
А.Салжаніцын у 1994 годзе падчас вяртаньня ў Расею | |
Асабістыя зьвесткі | |
---|---|
Імя пры нараджэньні | Аляксандар Ісаевіч Салжаніцын |
Нарадзіўся | 11 сьнежня 1918[1][2][3][…] |
Памёр | 3 жніўня 2008[5][1][2][…] (89 гадоў) |
Пахаваны | |
Бацькі | Isaackly Semyonovich Solzhenitsyn[d][7] Taisiya Zakharovna Shcerbak[d][7] |
Сужэнец | Натальля Салжаніцына[d] і Натальля Рашатоўская[d] |
Дзеці | Ігнат Салжаніцын[d] |
Літаратурная дзейнасьць | |
Род дзейнасьці | расейскі пісьменьнік, публіцыст, гісторык, паэт і грамадзкі дзеяч |
Жанр | аповесьць, апавяданьне, публіцыстыка, эсэ, раман, «драбняткі», лексыкаграфія |
Мова | расейская мова[8] |
Прэміі | Нобэлеўская прэмія па літаратуры Вялікі залаты мядаль імя М. В. Ламаносава Расейскай Акадэміі навук Вялікая прэмія Францускай Акадэміі маральна-палітычных навук сябар Расейскае Акадэміі навук |
Узнагароды | |
Подпіс | |
http://www.solzhenitsyn.ru, https://www.solzhenitsyncenter.org/ |
Алякса́ндар Іса́евіч Салжані́цын (11 сьнежня 1918, Кіславодзк, РСФСР — 3 жніўня 2008, Масква, Расейская Фэдэрацыя) — выбітны расейскі пісьменьнік, публіцыст, гісторык, паэт і грамадзкі дзяяч.
Атрымаў шырокую вядомасьць, апрача літаратурных твораў (што, як правіла, закранаюць вострыя грамадзка-палітычныя тэмы), таксама гісторыка-публіцыстычнымі творамі па гісторыі Расеі XIX—XX стагодзьдзяў.
Былы дысыдэнт, цягам некалькіх дзесяцігодзьдзяў (шасьцідзясятыя, сямідзясятыя і васьмідзясятыя гады XX стагодзьдзя) актыўна змагаўся супраць камуністычнага рэжыму ў СССР.
У апошні час стаяў на кансэрватыўных пазыцыях, зьяўляючыся адным з натхняльнікаў праваслаўна-патрыятычнага руху.
Бацька Ігната Салжаніцына, вядомага дырыжэра і піяніста.
Біяграфія
Дзяцінства і юнацтва
Аляксандар Ісаевіч (Ісаакавіч[9]) Салжаніцын нарадзіўся 11 сьнежня 1918 г. у Кіславодзку. Бацька — Ісаакій Сямёнавіч Салжаніцын, расейскі праваслаўны селянін з Паўночнага Каўказу. Маці — Таісыя Захараўна Шчэрбак, дачка ўкраінскага шляхціча. Бацькі Салжаніцына пазнаёміліся падчас навучаньня ў Маскве і неўзабаве ажаніліся[10]. Ісаакій Салжаніцын падчас Першай сусьветнай вайны пайшоў на фронт дабраахвотнікам і служыў афіцэрам. Ён загінуў да нараджэньня сына, 15 чэрвеня 1918 году, ужо пасьля дэмабілізацыі (у выніку няшчаснага выпадку на паляваньні). Ён апісаны пад імем Сані Лажаніцына ў эпапеі «Чырвонае кола» (на падставе ўспамінаў маці А.Салжаніцына).
Сям’я маці была цалкам разбураная ў выніку бальшавісцкіх канфіскацыяў.
У 1924 годзе Салжаніцын пераехаў з маці ў Растоў-на-Доне, з 1926 па 1936 гады вучыўся ў школы, жывучы надзвычай бедна. Даводзілася хаваць зьвесткі пра службу бацькі ў царскім войску.
У малодшых клясах падвяргаўся кпінам за нашэньне крыжыка і нежаданьне ўступаць у піянэры, атрымаў вымову за наведаньне царквы. Пад уплывам школы шчыра прыняў камуністычную ідэялёгію, у 1936 годзе ўступіў у камсамол. У старэйшых клясах захапіўся літаратурай, пачаў пісаць эсэ і вершы; цікавіўся гісторыяй, грамадзкім жыцьцём. У 1937 годзе задумаў «вялікі раман пра рэвалюцыю» 1917 году.
У 1936 годзе паступіў у Растоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт. Не жадаючы рабіць літаратуру асноўнай спэцыяльнасьцю, абраў фізыка-матэматычны факультэт. Ва ўнівэрсытэце вучыўся на «выдатна» (сталінскі стыпэндыят), працягваў літаратурныя практыкаваньні, у дадатак да ўнівэрсытэцкіх заняткаў самастойна вывучаў гісторыю і марксызм-ленінізм. Скончыў унівэрсытэт у 1941 годзе з адзнакай.
Ад пачатку літаратурнай дзейнасьці востра цікавіўся гісторыяй Першай Сусьветнай Вайны і сацыялістычнай рэвалюцыі. У 1937 годзе пачаў зьбіраць матар’ялы па «Самсонаўскай катастрофе», напісаў першыя разьдзелы «Жніўня Чатырнаццатага» (з артадаксальных камуністычных пазыцыяў). У 1939 годзе паступіў на завочнае аддзяленьне факультэту літаратуры Інстытуту філязофіі, літаратуры і гісторыі ў Маскве. Перарваў навучаньне ў 1941 годзе ў сувязі з вайной.
Цікавіўся тэатрам, летам 1938 году спрабаваў здаць іспыты ў тэатральную школу Юрыя Завадзкага, але беспасьпяхова.
У жніўні 1939 году зьдзейсьніў з сябрамі падарожжа на байдарцы па Волзе. Жыцьцё пісьменьніка з гэтага часу і да красавіку 1945 году — у паэме «Дарожанька» (1948—1952).
27 красавіка 1940 году ажаніўся са студэнткай Растоўскага ўнівэрсытэту Натальляй Рашатоўскай (1918—2003), зь якой пазнаёміўся ў 1936 годзе.
У час вайны
З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны ня быў адразу мабілізаваны (прызнаны «абмежавана прыдатным» па здароўі). Актыўна дабіваўся накіраваньня на фронт. У верасьні 1941 году разам з жонкай атрымаў разьмеркаваньне школьным настаўнікам у Марозаўск Растоўскай вобласьці, аднак ужо 18 кастрычніка быў прызваны і накіраваны ў грузавы конны абоз шарагоўцам. Падзеі лета 1941 — вясны 1942 году апісаныя Салжаніцыным у няскончанай аповесьці «Любі рэвалюцыю» (1948).
Намагаўся атрымаць накіраваньне ў афіцэрскую вучэльню, у красавіку 1942 году быў накіраваны ў артылерыйскую вучэльню ў Кастраму[11]; у лістападзе 1942 году выпушчаны лейтэнантам, накіраваны ў Саранск, дзе разьмяшчаўся запасны полк па фармаваньні дывізыёнаў артылерыйскай інструмэнтальнай выведкі.
У дзейсным войску зь лютага 1943 году, служыў камандзірам батарэі гукавой выведкі 794 Асобнага армейскага выведвальнага артылерыйскага дывізыёну (пазьней — 68 Сэўска-Рэчыцкай 2-ога Беларускага фронту (палявая пошта № 07900 «Ф»). Баявы шлях — ад Арла[12] да Ўсходняй Прусыі[13]. Быў уганараваны ардэнамі Айчыннай вайны і Чырвонай Зоркі, у лістападзе 1943 году атрымаў чын старэйшага лейтэнанта, у чэрвені 1944 году — капітану.
На фронце вёў вайсковыя дзёньнікі, шмат пісаў, адсылаў свае творы маскоўскім літаратарам для рэцэнзаваньня; у 1944 годзе атрымаў добразычлівы водгук Б. А. Лаўранёва.
Арышт і зьняволеньне
На фронце Салжаніцын працягваў цікавіцца грамадзкім жыцьцём, аднак стаў крытычна ставіцца да Сталіна (за «перайначаньне ленінізму»); у ліставаньні са старым сябрам (Мікалаем Віткевічам) непаважна выказваўся пра «Пахана», пад якім угадваўся Сталін, захоўваў у асабістых рэчах складзеную разам зь Віткевічам «рэзалюцыю», у якой параўноўваў сталінскія парядкі з прыгонным правам і казаў пра стварэньне пасьля вайны «арганізацыі» для аднаўленьня так званых «ленінскіх» нормаў. Лісты выклікалі падазрэньне вайсковай цэнзуры, і ў лютым 1945 Салжаніцын і Віткевіч былі арыштаваныя.
Чэскі журналіст Т. Ржэзач (аўтар распаўсюджванай на Захадзе кнігі «Сьпіраль здрады Салжаніцына», якая зьявілася «вынікам добрасумленнае працы аўтара і настойлівай сумеснай працы зь ім супрацоўнікаў 10 Управы МУС ЧССР і 5 Управы КГБ СССР»[14]), вылучыў вэрсыю пра «самаданос», у якім Салжаніцын, апрача сябе, абвінаваціў чатырох чалавек, адзін зь якіх, Н.Віткевіч, быў асуджаны на дзесяць год[15].
Пасьля арышту Салжаніцын быў дастаўлены ў Маскву; 27 ліпеня завочна асуджаны Асобай нарадай да 8 год выпраўленча-працоўных лягероў (па артыкуле 58, пункт 10, частка 2, і пункт 11 Крымінальнага Кодэксу РСФСР).
У жніўні накіраваны ў лягер у Новы Ерусалім, 9 верасьня 1945 пераведзены ў лягер «Калускія Вароты».
У чэрвені 1946 запатрабаваны ў сыстэму спэцтурмаў 4-га Спэцаддзелу НКВД, у верасьні накіраваны ў спэцінстытут для зьняволеных («шарашку») пры авіяматорным заводзе ў Рыбінску, праз пяць месяцаў — на «шарашку» ў Загорск, у ліпені 1947 — у аналягічную ўстанову ў Марфіна (пад Масквой). Працаваў па спэцыяльнасьці — матэматыкам. У Марфіне Салжаніцын пачаў работу над аповесьцю «Любі рэвалюцыю». Пазьней заключныя дні на Марфінскай шарашцы апісаныя Салжаніцыным у рамане «Ў крузе першым», дзе сам ён выведзены пад імем Глеба Нержына, а ягоныя сукамернікі Зьміцер Панін і Леў Копелеў — Зьмітра Салагдзіна і Льва Рубіна.
У сьнежні 1948 жонка завочна разышлася з Салжаніцыным.
У траўні 1950 Салжаніцын быў этапаваны ў Бутыркі (раздрай з кіраўніцтвам «шарашкі»), у жніўні накіраваны ў Стэпляг — асобы лягер у Экібастузе. У лягеры быў шахцёрам, муляром, ліцейнікам, некаторы час — брыгадзірам, удзельнічаў у забастоўцы. Пазьней лягернае жыцьцё атрымае літаратурнае ўвасабленьне ў аповедзе «Адзін дзень Івана Дзянісавіча», а страйк зьняволеных — у кінасцэнары «Ведаюць ісьціну танкі».
У пэрыяд канфлікту Салжаніцыну з савецкімі ўладамі зьяўляюцца інсьпіраваныя КГБ публікацыі пра тое, што ён, знаходзячыся ў зьняволеньні, актыўна супрацоўнічаў з ворганамі МГБ. Тэкст аднаго з данясеньняў[16], нібыта напісаных ім пад псэўданімам Ветраў, быў надрукаваны[17] ў 1990. Сапраўднасьць дакуманту была дэкляраваная нямецкім крымінолягам Франкам Арнаў, аднак афіцыйна ня высьветленая. Сам Салжаніцын прызнае, што пад ціскам даў пісьмовую згоду на супрацоўніцтва зь лягернай адміністрацыяй і ўзяў на сябе абавязак даносіць пра падрыхтоўку зьняволеных да пабегаў, але сьцвярджае, што да сапраўднага супрацоўніцтва не дайшло:
…Так і абышлося. Ніводнага разу больш мне не давялося падпісацца «Ветраў». Але й сёньня я паёжваюся, сустракаючы гэтае прозьвішча[18].
Узімку 1952 у Салжаніцына выявілі рак, ён быў праапэраваны ў лягеры.
У зьняволеньнм Салжаніцын цалкам разчараваўся ў марксызме, з цягам часу паверыў у Бога і схіліўся да праваслаўна-патрыятычных ідеяў (поўнае адмаўленьне камуністычнай ідэялёгіі, роспуск СССР і стварэньне славянскае дзяржавы на тэрыторыі Расеі, Беларусі і часткі Ўкраіны, усталяваньне ў новай дзяржаве аўтарытарнага ладу з паступовым пераходам да дэмакратыі, накіраваньне рэсурсаў будучай краіны на духоўнае, маральнае і рэлігійнае разьвіцьцё народа, у першую чаргу расейцаў). Ужо на «шарашцы» вярнуўся да пісальніцтва, у Экібастузе складаў вершы, паэмы («Дарожанька», «Прускія ночы») і п’есы ў вершах («Палоньнікі», «Пір пераможцаў») і завучваў іх напамяць.
Пасьля вызваленьня Салжаніцын быў накіраваны ў ссылку на пасяленьне «назаўжды» (сяло Берлік Кактарэкскага раёну Джамбульскай вобласьці, паўднёвы Казахстан)[19]. Працаваў настаўнікам матэматыкі і фізыкі ў 8-10 клясах мясцовай сярэдняй школы імя Кірава.
У канцы 1953 здароўе рэзка пагоршылася, дасьледваньне выявіла ракавую пухліну, у студзені 1954 ён быў накіраваны ў Ташкент на лячэньне, у сакавіку выпісаны са значным паляпшэньнем. Хвароба, лячэньне, ацаленьне і бальнічныя ўражаньні леглі ў аснову аповесьці «Ракавы корпус», якая была задуманая ўвесну 1955.
- Асноўны артыкул: Ракавы корпус
У ссылцы напісаў п’есу «Рэспубліка Працы» (пра лягер), раман «У крузе першым» (пра сваё перабываньні на «шарашцы») і нарыс «Працершы вочы („Гора ад розуму“ зэкавымі вачыма)».
У чэрвені 1956 рашэньнем Вярхоўнага Суду СССР Салжаніцын быў вызвалены без рэабілітацыі «за адсутнасьцю ў яго дзеяньнях складу злачынства».
У жніўні 1956 вяртаецца са ссылкі ў Цэнтральную Расею. Жыве ў вёсцы Мільцава (паштовае аддзяленьне Торфапрадукт Курлоўскага раёну Ўладзімірскай вобласьці), выкладае матэматыку ў Мязінаўскай сярэдняй школе Гусь-Хрустальнага раёну. Тады ж сустрэўся са сваёй былой жонкай, якая канчаткова вярнулася да яго ў лістападзе 1956 (паўторна шлюб зарэгістраваны 2 лютага 1957).
6 лютага 1957 рашэньнем Ваеннай калегіі Вярхоўнага суду СССР Салжаніцын рэабілітаваны[20].
Зь ліпеня 1957 жыве ў Разані, працуе настаўнікам астраноміі сярэдняй школы № 2.
Першыя публікацыі
У 1959 Салжаніцын напісаў аповед «Щ-854» пра жыцьцё простага зьняволенага з расейскіх сялян, у 1960 — апавяданьні «Не стаіць сяло без праведніка» і «Правая кісьць», першыя «Драбняткі», п’есу «Сьвятло, якое ў табе» («Сьвяча на ветры»)[21]. Перажыў пэўны крызіс, не маючы мажлівасьці надрукаваць свае творы.
У 1961 пад уражаньнем ад выступу Аляксандра Твардоўскага (рэдактара часопіса «Новы сьвет») на XXII зьездзе КПСС, перадаў яму «Щ-854», папярэдне выключыўшы з расповеду найбольш палітычна вострыя, загадзя непраходныя цераз савецкую цэнзуру фрагмэнты. Твардоўскі ацаніў апавяданьне надзвычайна высока, запрасіў аўтара ў Маскву і стаў дабівацца публікацыі твору. М. С. Хрушчоў пераадолеў супраціў членаў Палітбюро і дазволіў публікацыю апавяданьня. Аповед пад назвай «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» быў надрукаваны ў часопісе «Новы сьвет» № 11, 1962, адразу ж перавыдадзены і перакладзены на замежныя мовы.
- Асноўны артыкул: Адзін дзень Івана Дзянісавіча
30 сьнежня 1962 Салжаніцын быў прыняты ў Саюз пісьменьнікаў СССР.
Неўзабаве пасьля гэтага ў часопісе «Новы сьвет», (№ 1, 1963) былі надрукаваныя «Не стаіць сяло без праведніка» (пад назвай «Матронаў двор») і «Выпадак на станцыі Кочатаўка» (пад назвай «Выпадак на станцыі Крэчатаўка»[22]).
Першыя публікацыі выклікалі аграмадную колькасьць водгукаў пісьменьнікаў, грамадзкіх дзеячоў, крытыкаў і чытачоў. Ня толькі й ня столькі празь іхнія ўражвальныя рэалістычнасьць і шчырасьць, колькі таму, што гэта быў першы выпадак выданьня кніг па палітычна значнай тэме з 20-х гадоў, да таго ж напісаных ня членам партыі. Пісьмы чытачоў — былых зьняволеных (у адказ на «Івана Дзянісавіча») паклалі пачатак «Архіпялагу ГУЛАГ».
Аповеды Салжаніцына рэзка вылучаліся на фоне твораў таго часу сваімі мастацкімі вартасьцямі і грамадзянскай сьмеласьцю. Гэта падкрэсьлівалі на той час многія, у тым ліку пісьменьнікі й паэты. Напрыклад, Ганна Андрэеўна Ахматава адзывалася пра «Матронаў двор» так:
- Але… Дзіўная рэч… Дзіўна, як маглі надрукаваць… Гэта страшней за «Івана Дзянісавіча»… Там можна ўсё на культ асобы сапхнуць, а тут… Бо гэта ў яго не Матрона, а ўся расейская вёска пад паравоз трапіла і ўшчэнт… Дробязі таксама дзіўныя… Памятаеце — чорныя бровы старога, як два масты адзін адному насустрач?.. Вы заўважылі: у яго лавы і зэдлічкі бываюць то жывыя, то мёртвыя… А прусакі пад шпалерамі шастаюць? Запомнілі? Як далёкі шум акіяну! і шпалеры ходзяць хвалямі… А якая выключная старонка, калі ён раптам бачыць Матрону маладой… І ўсю вёску бачыць маладою, то бок такою, якая яна была да ўсеагульнага спусташэньня…[23]
- Асноўны артыкул: Матронаў двор
Летам 1963 Салжаніцын стварае чарговую, пятую па чарзе, усечаную «пад цэнзуру» рэдакцыю раману «У крузе першым», прызначаную для друку (з 87 разьдзелаў). Чатыры разьдзелы з раману выбраныя аўтарам і прапанаваныя «Новаму сьвету» «…для спробы, пад відам „Урывка“…».
Апавяданьне «Для карысьці справы» апублікаванае ў часопісе «Новы сьвет» № 7 за 1963.
28 сьнежня 1963 рэдакцыя часопісу «Новы сьвет» і Цэнтральны дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва вылучаюць «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» на здабыцьцё Ленінскай прэміі за 1964 год (у выніку галасаваньня Камітэту па прэміях прапанова была адрынутая[24]).
У 1964 Салжаніцын упершыню аддае свой твор у самвыдат — нізку «вершаў у прозе» пад агульнай назвай «Драбняткі».
- Асноўны артыкул: Драбняткі
Улетку 1964 пятая рэдакцыя «У крузе першым» абмяркоўваецца і прынятая да надрукаваньня ў 1965 «Новым сьветам». Спроба публікацыі не атрымалася. Твардоўскі знаёміцца з рукапісам раману «Ракавы корпус» і нават прапануе яго для прачытаньня Хрушчову (зноў — праз ягонага памочніка Лебедзева).
Салжаніцын сустракаецца с Варламам Шаламавым, які раней добразычліва адгукнуўся пра «Івана Дзянісавіче», і прапануе яму сумесна працаваць над «Архіпэлягам».
Увосень 1964 п’еса «Сьвяча на ветры» прынятая да пастаноўкі ў Тэатры імя Ленінскага камсамолу ў Маскве.
«Драбняткі» праз самвыдат пранікаюць за мяжу і пад назвай «Эцюды і дробныя апавяданьні» надрукаваныя ў кастрычніку 1964 у Франкфурце ў часопісе «Грані» (№ 56) — гэта першая публікацыя ў замежнай расейскай прэсе твору Салжаніцына, адрынутага ў СССР.
У 1965 Салжаніцын езьдзіць у Тамбоўскую вобласьць з Барысам Мажаевым для збору матэрыялаў пра сялянскае паўстаньне (у паездцы вызначаецца назва раману-эпапеі пра расейскую рэвалюцыю — «Чырвонае кола»), пачынае першую і пятую часткі «Архіпэлягу» (у Салатчы Разанскай вобласьці і на хутары Коплі-Мярдзі ля Тарту), завяршае працу над апавяданьнямі «Як шкада» і «Захар-Каліта», публікуе ў «Літаратурнай газэце» (спрачаючыся з акадэмікам Вінаградавым) артыкул «Не обычай дёгтем щи белить, на то сметана»[25] у абарону расейскай гаворкі:
Яшчэ ня позна выгнаць тое, што ёсьць публіцыстычны жаргон, а не расейская гаворка. Яшчэ ня позна выправіць склад нашай пісьмовай (аўтарскай) мовы, так, каб вярнуць ёй размоўную народную лёгкасьць і свабоду.
11 верасьня КГБ праводзіць ператрус на кватэры сябра Салжаніцына В. Л. Тэўша, у якога Салжаніцын захоўваў частку свайго архіву. Забраныя рукапісы вершаў, «У крузе першым», «Драбнятак», п’есаў «Рэспубліка працы» і «Пір пераможцаў».
Хмары над Салжаніцыным згушчаюцца. ЦК КПСС выдае закрытым накладам і распаўсюджвае сярод намэнклятуры «дзеля абвінавачаньня аўтара» «Пір пераможцаў» і пятую рэдакцыю «У крузе першым». Салжаніцын піша скаргі на незаконную канфіскацыю рукапісаў міністру культуры СССР Дзёмічаву, сакратаром ЦК КПСС Брэжневу, Суславу і Андропаву, перадае рукапіс «Круга-87» на захаваньне ў Цэнтральны дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва.
Чатыры апавяданьні прапанаваныя рэдакцыям «Огонька», «Октября», «Литературной России», «Москвы» — адрынутыя ўсюды. Газэта «Известия» набрала аповед «Захар-Калита» — гатовы набор рассыпаны, «Захар-Калита» перададзены ў газэту «Правда» — адмова Абалкіна.
У гэты самы час у ЗША выйшаў зборнік «А.Салжаніцын. Выбранае»[26]: «Адзін дзень…», «Качэтаўка» і «Матронаў двор»; у ФРГ у выдавецтве «Пасеў» — зборнік апавяданьняў на нямецкай мове[27].
Дысыдэнцтва
Ужо да сакавіка 1963 Салжаніцын страціў прыхільнасьць Хрушчова (непрысуджэньне Ленінскай прэміі, адмова друкаваць раман «У крузе першым»). Пасьля прыходу да ўлады Брэжнева Салжаніцын практычна страціў мажлівасьць лягальна друкавацца і выступаць. У верасьні 1965 КГБ сканфіскаваў архіў Салжаніцына зь ягонымі найбольш антысавецкімі творамі, што пагоршыла становішча пісьменьніка. Карыстаючыся пэўным бязьдзеяньнем улады, у 1966 г. ён пачаў актыўную грамадзкую дзейнасьць (сустрэчы, выступы, інтэрвію замежным журналістам). Тады ж пачаў распаўсюджваць ў самвыдаце і свае раманы «У крузе першым» і «Ракавы корпус». У лютым 1967 г. Салжаніцын таемна скончыў мастацкае дасьледваньне «Архіпэляг ГУЛАГ».
У траўні 1967 г. Салжаніцын разаслаў «Ліст зьезду» да Саюзу пісьменьнікаў СССР, у якім запатрабаваў зьліквідаваць цэнзуру і рэабілітаваць многіх рэпрэсаваных пісьменьнікаў (зь беларускае дэлегацыі яго падтрымалі толькі Васіль Быкаў і Алесь Адамовіч, зь якімі ён сышоўся ў сярэдзіне 60-х)[28]. Пасьля «Лісту» ўлады сталі ўспрымаць Салжаніцына сур’ёзна. У 1968 г., калі ў ЗША і Заходняй Эўропе былі надрукаваныя раманы «У крузе першым» і «Ракавы корпус», што прынесьлі пісьменьніку агромністую папулярнасьць, савецкая прэса пачала прапагандысцкую кампанію супраць аўтару. У 1969 г. Салжаніцын быў вылучаны на Нобэлеўскую прэмію па літаратуры. Прэмыя была прысуджаная не яму, але неўзабаве пасьля гэтага ён быў выключаны з Саюзу пісьменьнікаў СССР. Пасьля выключэньня Салжаніцын стаў адкрыта абвяшчаць пра свае праваслаўна-патрыятычныя перакананьні і рэзка крытыкаваць уладу. У 1970 Салжаніцын ізноў вылучаны на Нобэлеўскую прэмію па літаратуры, і гэтым разам быў ёй уганараваны. Пісьменьнік ня мог атрымаць гэтую прэмію ў Стакгольме, баючыся, што ня зможа вярнуцца ў СССР. Таму прэмія знайшла яго толькі ў 1974 годзе, ужо пасьля дэпартацыі. У савецкіх СМІ была арганізавана магутная прапагандысцкая кампанія супраць Салжаніцына, улады прапанавалі яму зьехаць з краіны, але ён адмовіўся.
Яшчэ ў жніўні 1968 Салжаніцын пазнаёміўся з Натальляй Сьвятловай, у іх распачаўся раман. Салжаніцын стаў патрабаваць разводу зь першай жонкай. З надзвычайнымі цяжкасьцямі развод быў зьдзейсьнены 22 ліпеня 1972. Неўзабаве Салжаніцыну ўдалося зарэгістраваць шлюб са Сьвятловай, нягледзячы на супрацьдзеяньне ўладаў (шлюб даваў яму мажлівасьць прапісацца ў Маскве). У іх нарадзілася трое дзяцей: Ермалай (1970 г.нар.), Ігнат (1972) і Сьцяпан (1973).[29]
11 чэрвеня 1971 у Парыжы выйшаў раман Салжаніцына «Жнівень Чатырнаццатага», які быў неадназначна ўспрыняты чытачамі празь яскрава выражаныя праваслаўна-патрыятычныя погляды аўтара.
Зь яшчэ большым непаразуменьнем быў сустрэтыя «Вялікапосны ліст» Патрыярху Пімену (1972)[30] пра праблемы Царквы, у падтрымку выступу архіяпіскапа Калускага Ермагена (Голубева).
У 1972—1973 Салжаніцын працаваў над эпапеяй «Чырвонае Кола», актыўнай дысыдэнцкай дзейнасьці ня вёў.
У жніўні-верасьні 1973 адносіны між уладай і дысыдэнтамі абвастрыліся, што закранула й Салжаніцына.
23 жніўня 1973 Салжаніцын даў вялікае інтэрвію замежным карэспандэнтам. У гэты ж дзень КГБ затрымаў адну з памочніц пісьменьніка Лізавету Варанянскую. У ходзе допыту яна выдала месцазнаходжаньне аднаго асобніку рукапісу «Архіпэлягу ГУЛАГ» і, вярнуўшыся дахаты, павесілася. 5 верасьня Салжаніцын даведаўся пра здарэньне і распарадзіўся пачаць друкаваньне «Архіпэлягу» на Захадзе (у эмігранцкім выдавецтве YMCA-Press). Тады ж ён даслаў кіраўніцтвуу СССР «Ліст правадыром Савецкага Саюзу», у якім заклікаў адмовіцца ад камуністычнай ідэялёгіі і зрабіць крокі па пераўтварэньні СССР у расейскую нацыянальную дзяржаву. З канца жніўня ў заходняй прэсе друкавалася вялізная кольлкасьць артыкулаў у абарону дысыдэнтаў і, у прыватнасьці, Салжаніцына.
У СССР была разгорнутая магутная прапагандысцкая кампанія супраць дысыдэнтаў. 24 верасьня КГБ цераз былую жонку Салжаніцына препанаваў пісьменьніку афіцыйную публікацыю аповесьці «Ракавы корпус» у СССР у абмен на адмову ад друку «Архіпэлягу ГУЛАГ» за мяжой. (У пазьнейшых успамінах Натальля Рашатоўская адмаўляе ролю КГБ і сьцвярджае, што спрабавала дабіцца пагадненьня між уладамі і Салжаніцыным са сваёй уласнай ініцыятывы.) Аднак Салжаніцын, сказаўшы, што не пярэчыць супраць надрукаваньня «Ракавага корпусу» ў СССР, не паказаў і жаданьня зьвязваць сябе сакрэтнай дамоўленасьцю з уладамі. (Розныя апісаньні зьвязаных з гэтым паведамленьняў месьцяцца ў кнізе Салжаніцына «Бадалася цялё з дубам» і ва ўспамінах Н.Рашатоўскай «АПН — я — Салжаніцын», надрукаваных пасьля сьмерці Рашатоўскай.) У апошніх лічбах сьнежня 1973 г. было абвешчана пра выхад у сьвет першага тому «Архіпэлягу ГУЛАГ». У савецкіх сродках масавай інфармацыі пачалася чарговая масіраваная кампанія ачарненьня Салжаніцына як здрадніка радзімы з кляймом «літаратурнага ўласаўца». Упор рабіўся не на рэальны зьмест «Архіпэлягу ГУЛАГ» (мастацкае дасьледваньне савецкай лягерна-турэмнай сыстемы 1918—1956), якое ўвогуле не абмяркоўвалася, а на салідарызацыю Салжаніцына са «здраднікамі радзімы падчас вайны, паліцаямі і ўласаўцамі».
- Асноўны артыкул: Архіпэляг ГУЛАГ
У СССР, у гады застою, «Жнівень Чатырнаццатага» і «Архіпэляг ГУЛАГ» (як і першыя раманы) распаўсюджваліся ў самвыдаце.
7 студзеня 1974 г. выхад «Архіпэлягу ГУЛАГ» і меры «спыненьня антысавецкай дзейнасьці» Салжаніцына былі абмеркаваныя на паседжаньні Палітбюро. Пытаньне было вынесенае на ЦК КПСС, за высылку выказаліся Ю. В. Андропаў і іншыя; за арышт і ссылку — Касыгін, Брэжнеў, Падгорны, Шалепін і іншыя; каб пакінуць і ставіцца са спагадай, каб Салжаніцын зьмяніў сваю пазыцыю з антысавецкай на супрацьлеглую — М. А. Шчолакаў і інш. Перамагла думка Андропава. 12 лютага Салжаніцын быў арыштаваны і абвінавачаны ў здрадзе Радзіме. 13 лютага ён быў пазбаўлены савецкага грамадзянства і высланы з СССР (дастаўлены ў ФРГ самалётам). 29 сакавіка з СССР зьехала й сям’я Салжаніцына.
Выгнаньне
Неўзабаве пасьля высылкі Салжаніцын зьдзесьніў кароткае падарожжа па Паўночнай Эўропе, у выніку прыняўшы рашэньне часова пасяліцца ў Цюрыху, Швайцарыя.
3 сакавіка 1974 г. у Парыжы быў надрукаваны «Ліст правадыром Савецкага Саюзу»; вядучыя заходнія выданьні і шмат якія дэмакратычна настроеныя дысыдэнты ў СССР, улучна з Сахаравым, ацанілі «Ліст» як антыдэмакратычны, нацыяналістычны, які зьмяшчае да таго ж «небясьпечныя памылкі»; адносіны Салжаніцына з заходняй прэсай працягвалі пагаршацца.
Улетку 1974 г. на ганарары ад «Архіпэлягу ГУЛАГ» пісьменьнік стварыў «Расейскі грамадзкі Фонд дапамогі перасьледваным і іхнім сем’ям» для дапамогі палітычным вязьням у СССР (пасылкі і грашовыя пераводы ў месцы пазбаўленьня волі, лягальная і нелягальная матэрыяльная дапамога сем’ям зьняволеных).
У 1974—1975 гг. у Цюрыху Салжаніцын зьбіраў матэрыялы пра жыцьцё Леніна ў эміграцыі (для эпапеі «Чырвонае Кола»), скончыў і выдаў мэмуары «Бадалася цялё з дубам».
У красавіку 1975 г. пісьменьнік зьдзейсьніў разам з сям’ёй падарожжа па Заходняй Эўропе, пасьля накіраваўся ў Канаду і ЗША. У чэрвені-ліпені 1975 г. Салжаніцын наведаў Вашынгтон і Ню-Ёрк, выступіў з прамовамі на зьездзе прафсаюзаў і ў Кангрэсе ЗША. У сваіх выступах Салжаніцын рэзка крытыкаваў камуністычны рэжым і ідэялёгію, заклікаў ЗША адмовіцца ад супрацоўніцтва з СССР і палітыкі «разрадки»; у той жа час пісьменьнік яшчэ працягваў успрымаць Захад як саюзьніка ў вызваленьні Расеі ад «камуністычнага таталітарызму».
У жніўні 1975 г. пісьменьнік вярнуўся ў Цюрых і працягнуў працу над эпапеяй «Чырвонае кола».
У лютым 1976 г. Салжаніцын зьдзейсьніў паездку па Вялікабрытаніі і Францыі, да гэтага часу ў ягоных выступах сталі заўважныя антызаходнія матывы. У сакавіку 1976 г. пісьменьнік наведаў Гішпанію. У нашумелым выступе па гішпанскім тэлебачаньні ён ухвальна выказаўся пра нядаўні рэжым Франка і перасьцярог Гішпанію ад «вельмі хуткага прасоўваньня да дэмакратыі». У заходняй прэсе ўзмацнілася крытыка Салжаніцына, вядучыя эўрапейскія й амэрыканскія палітыкі абвяшчалі пра нязгоду зь ягонымі поглядамі.
Ідэйныя рознагалосьсі Салжаніцына з эміграцыяй «трэцяй хвалі» і заходнімі актывістамі Халоднай вайны асьветленыя ў ягоных мэмуарах «Патрапіла зярнятка паміж двух жорнаў».
У красавіку 1976 г. Салжаніцын з сям’ёй пераехаў у ЗША і пасяліўся ў гарадку Кавендыш (штат Вэрмонт). Пасьля прыезду пісьменьнік вярнуўся да працы над «Чырвоным Колам», дзеля чаго правёў два месяцы ў расейскім эмігранцкім архіве ў Інстытуце Гувэра.
Ізноў у Расеі
З пачаткам перабудовы стаўленьне ў СССР да творчасьці й дзейнасьці Аляксандра Салжаніцына зьмянілася, былі надрукаваныя шматлікія ягоныя творы. У пачатку 1990-х гг. загадам прэзыдэнта СССР Міхаіла Гарбачова было адноўленае ягонае савецкае грамадзянства.
За кнігу «Архіпэляг ГУЛАГ» у 1990 Салжаніцыну была прысуджаная Дзяржаўная прэмія.
Салжаніцын разам з сям’ёй вярнуўся на радзіму 27 траўня 1994 году, прыляцеўшы з ЗША ва Ўладзівасток і праехаўшы цягніком праз усю краіну да сталіцы.
У сярэдзіне 1990-х[31] асабістым распараджэньнем расейскага прэзыдэнта Барыса Ельцына яму была падораная дзяржаўная дача[32] «Сасноўка-2» ў Троіца-Лыкаве. Салжаніцыны спраэктавалі і збудавалі там двухпавярховую цагляную хату зь вялікай заляй, зашклёнай галярэяй, гасьцінай з камінам, канцэртным раялем і бібліятэкай, дзе вісяць партрэты Сталыпіна і Калчака.
Амаль не пакідаў сваю хату і таму атрымаў сярод мясцовых жыхароў, што бачылі яго хіба зрэдчас, празваньне «наш затворнік».[33] «Ды мы гэтага Салжаніцына і ня бачылі ніводнага разу» — гавораць абарыгены.[34] Праблемы суседняе вёскі пісьменьніка не клапацілі.[35]
У 1997 быў абраны дзейсным сябрам Расейскай Акадэміі навук.
У 1998 быў узнагароджаны ордэнам Сьвятога Андрэя Першазванага, аднак ад узнагароды адмовіўся:[36]
Ад вярхоўнай улады, што давяла Расею да цяперашняга пагібельнага стану, я прыняць узнагароду не магу. | ||
Узнагароджаны Вялікім залатым мэдалём імя М. В. Ламаносава (1998).
Узнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй Расейскай Фэдэрацыі за выбітныя дасягненьні ў галіне гуманітарнае дзейнасьці (2006).
Сам пісьменьнік неўзабаве пасьля вяртаньня ў краіну заснаваў літаратурную прэмію свайго імя для ўзнагароджаньня пісьменьнікаў, «чыя творчасьць валодае высокімі мастацкімі годнасьцямі, спрыяе самапазнаньню Расеі, дадае значны ўнёсак у захаваньне і асьцярожнае разьвіцьцё традыцыяй айчыннай літаратуры».
Апошнія гады жыцьця правёў у Маскве і на падмаскоўнай дачы.
Да апошняга часу Аляксандар Ісаевіч працягваў займацца творчай дзейнасьцю. Разам з жонкай Натальляй Дзьмітрыеўнай — прэзыдэнткай Фонду Аляксандра Салжаніцына — ён працаваў над падрыхтоўкай і выданьнем свайго самага поўнага, 30-томавага збору сачыненьняў. Пасьля перанесенае цяжкое апэрацыі ў Салжаніцына дзейнічала толькі правая рука.
Сьмерць і пахаваньне
Салжаніцын сканаў 3 жніўня 2008 на 90-м годзе жыцьця, на сваёй дачы ў падмаскоўным пасёлку Троіца-Лыкава ад вострай сардэчнай недастатковасьці. Сьмерць надышла а 23:45 па маскоўскім часе[37][38] (20:45 UTC).
5 жніўня ў будынку Расейскай акадэміі навук, дзейсным сябрам якое быў А. І. Салжаніцын, адбыліся грамадзянская паніхіда і разьвітаньне зь нябожчыкам. На гэтай цырымоніі прысутнічалі экс-прэзыдэнт СССР Міхаіл Гарбачоў, экс-прэзыдэнт Расеі, кіраўнік ураду РФ Уладзімер Пуцін, прэзыдэнт РАН Юры Восіпаў, экс-старшыня ўраду РФ, акадэмік Яўген Прымакоў, дзеячы расейскай культуры і некалькі тысячаў грамадзян Расеі, што прыйшлі аддаць Аляксандру Ісаевічу апошнюю даніну павагі.[39]
Заўпакойную літургію й адпяваньне 6 жніўня 2008 ў Вялікім саборы маскоўскага Данскога манастыру зьдзейсьніў арцыбіскуп Арэхава-Зуеўскі Алексі (Фралоў), вікарый Маскоўскай япархіі. У гэты ж дзень прах Салжаніцына быў пахаваны ў някропалі Данскога манастыру за алтаром храму Яна Лесьвічніка, побач з магілай гісторыка В. О. Ключэўскага.
Крытыка
Чэскі журналіст Т.Ржэзач, а таксама Л.Самуцін, былы ўласавец, адзін з «суаўтараў» Салжаніцына, а пасьля ў 1998 г. расейскі журналіст А.Давыдаў вылучылі вэрсыю пра «самаданос», у якім Салжаніцын, апрача сябе, зьвінаваціў чатырох чалавек, адзін зь якіх, М.Віткевіч, быў асуджаны на дзесяць год.[40] [41] Салжаніцын абвяргае ўсе падобныя абвінавачаньні.[42] На думку Т.Ржэзача, ён [А.Салжаніцын] агітаваў супраць улады падчас вайсковых дзеяньняў, пісаў правакацыйныя лісты, вёў паражэнчую прапаганду — усё гэта рабілася з мэтаю адсядзецца ў тылу; менавіта за гэта й быў Салжаніцын пакараны. На бачынах кнігі «ЦРУ супраць СССР» (1983) М. М. Якаўлева сьцвярджалася, што «Архіпэляг Гулаг» зьяўляецца прадуктам работы супрацоўнікаў амэрыканскіх спэцслужбаў[43].
Салжаніцына таксама крытыкаваны за заклікі да ўжываньня супраць СССР атамнай зброі[44]. Ягоных выступаў, якія б пацьведзілі гэта, не выяўлена, але ў «Архіпэлягу» ён з паразуменьнем цытуе словы зьняволеных, што сказаныя наглядчыкам: «Пачакайце, гады! Будзе на вас Трумэн! Скінуць вам атамную бомбу на галаву!»[45].
Зьвярталася ўвага на рэзкія супярэчнасьці між колькасьцю рэпрэсаваных па дадзеных, што прыведзеныя Салжаніцыным, і архіўнымі дадзенымі, якія сталі даступныя ў пэрыяд перабудовы.[46] Аспрэчвалася дакладнасьць «турэмных» твораў Салжаніцына ў той іхняй частцы, дзе вядзецца пра побыт лягераў, сьмяротнасьці зьняволеных, іх колькасьці. [47][48]. Крытыка з камуністычнага флангу падмацоўвалася спасылкай на дасьледаваньні навукоўцаў, што працавалі ў расейскіх архівах[49]
Салжаніцына таксама неаднаразова крытыкавалі за апраўданьне калябаранцтва падчас Вялікай Айчыннай вайны і зьвязаныя з гэтым фальсыфікацыі адносна савецкіх ваеннапалонных[50][51]. Сьцвярджалася, што матэрыял для сваіх выкрыцьцяў Салжаніцын пазычаў з гэбельсаўскае прапаганды. Падобны водгук зыходзіць ад Л. А. Самуціна, па сьцвярджэньні, дысыдэнта, былога ўласаўца, што асабіста працаваў у ідэялягічным апараце гэбельсаўскага міністэрства прапаганды і прыхільніка Салжаніцына і захоўваў у сябе рукапіс «Архіпэлягу» ад КГБ[52].
Салжаніцына актыўна крытыкавалі і «справа» — найперш іншыя дысыдэнты і эмігранты, якія адмаўлялі ягоныя хрысьціянскія і антылібэральныя погляды (дысыдэнты-нацыяналісты, наадварот, углядалі залішні лібэралізм). «Ліст правадыром Савецкага Саюзу» падвергся крытыцы А. Д. Сахарава.
Канфлікт Салжаніцына з антысавецкай эміграцыяй і заходнімі актывістамі Халодной вайны асьветлены ў ягоных мэмуарах «Патрапіла зярнятка паміж двух жорнаў».
Ягонае дасьледваньне гісторыі ўзаемінаў габрэйскага і расейскага народаў у кнізе «Дзьвесьці год разам» выклікала актыўную крытыку як з боку многіх габрэйскіх публіцыстаў, так і нацыяналістычнай прэсы. Так, напрыклад, прыхільнік лібэральных поглядаў Уладзімер Вайновіч сказаў: «Кніга Салжаніцына „Дзьвесьце год разам“ — доўгая, сумная і хлусьлівая».[53]
Аблічча Салжаніцына падвергнутае і сатырычнаму выяўленьню ў мастацкіх творах, напрыклад, у рамане Уладзімера Вайновіча «Масква 2042» [54] і ў паэме Юрыя Кузьняцова «Путь Христа».
Пры ўсёй павазе да Салжаніцына, трэба адзначыць ягоныя шавіністычныя погляды адносна Беларусі і Ўкраіны. У працы пад назвай «Як нам уладкаваць Расею» ён прапаноўваў стварэньне адзінае расейскае дзяржавы, куды неабходна было б уключыць і гэтыя дзьве краіны, такім чынам адмаўляючы іхнюю незалежнасьць.[55]
Узнагароды
Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па літаратуры 1970 году «за маральную моц, зь якой ён кіраваўся няўхільным традыцыям расейскай літаратуры»[56] (прапанавана Франсуа Марыякам).
Ляўрэат Вялікага залатога мэдалю імя М. В. Ламаносава Расейскай Акадэміі навук — за выбітны ўнёсак у разьвіцьцё расейскай літаратуры, расейскай мовы і расейскай гісторыі (1998).
Ляўрэат Вялікай прэміі Французкай Акадэміі маральна-палітычных навук (2000)[57].
Ордэн Сьвятога Саввы 1-й ступені (найвышэйшая ўзнагарода Сэрбскай праваслаўнай царквы; нададзеная 16 лістапада 2004 году).
Ляўрэат Дзяржаўнай прэміі Расейскай Фэдэрацыі 2006 году за выбітныя дасягненьні ў галіне гуманітарнай дзейнасьці[58].
Ляўрэат прэміі Фонду «Жыўка і Міліца Тапалавіч» (Сэрбія) 2007 году (нададзеная 7 сакавіка 2008 г.): «выбітному пісьменьніку й гуманісту, чыя хрысьціянская праўдзівасьць дорыць нам адвагу й суцяшэньне».
Творы
- Адзін дзень Івана Дзянісавіча
- Матронаў двор
- Выпадак на станцыі Крэчатаўка
- Архіпэляг ГУЛАГ
- Для карысьці справы
- Ракавы корпус
- У крузе першым
- Жнівень Чатырнаццатага
- Чырвонае кола
- Жыць не паводле хлусьні (эсэ)
- Бадалася цялё з дубам
- Расея ў абвале
- Дзьвесьце год разам М., Русский путь, 2001 (Дасьледваньні найноўшай расейскай гісторыі) ISBN 5-85887-151-8 (у 2-х тт.)
- Як нам уладкаваць Расею (артыкул)
- Расейскі слоўнік моўнага пашырэньня
- Патрапіла зярнятка паміж двух жорнаў
- Падборка твораў Салжаніцына па-расейску
Фільмы
- «У крузе першым» / «В круге первом» (2006) — Сам Салжаніцын зьяўляецца суаўтарам сцэнара і чытае тэкст ад аўтара.
- «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» / «Один день Ивана Денисовича» (1970, Нарвэгія — Ангельшчына)
Літаратура
- Burg D. Solzhenitsyn. — New York, 1972
- Ржевский Л. Творец и подвиг. — Париж, 1972
- Бушин Владимир Сергеевич. НЕИЗВЕСТНЫЙ СОЛЖЕНИЦЫН.
- Бушин Владимир Сергеевич. ГЕНИИ И ПРОХИНДЕИ.
- Бушин Владимир Сергеевич. Александр Солженицын — гений первого плевка. Изд-во Алгоритм, 2005
- Плетнев Р. Солженицын. — Париж, 1973.
- Nielsen N. C. Solzhenitsyn’s religion. — New York, 1975
- Зильберберг И. И. Необходимый разговор с Солженицыным. — Англия, 1976.
- Barker F. Solzhenitsyn: Politics and form. — London, 1977
- Краснов-Левитин А. Два писателя. — Париж, 1983
- Scammell М. Solzhenitsyn. A Biography. — New York-London, 1984 ISBN 0-586-08538-6
- Шнеерсон М. Александр Солженицын. — Франкфурт-на-Майне, 1984
- Дора Штурман. Городу и миру: О публицистике А. И. Солженицына. Париж — Нью-Йорк, Издательство «Третья волна», 1988. ISBN 0-937951-11-9. Library of Congress Catalog 87-34256.
- Нива Ж. Солженицын. М., 1991
- Мешков Ю. Александр Солженицын: Личность. Творчество. Время. — Екатеринбург, 1993
- Супруненко П. Признание… забвение… судьба… Опыт читательского исследования творчества А.Солженицына. — Пятигорск, 1994
- Чалмаев В. Александр Солженицын: Жизнь и творчество. — М., 1994.
- Кремлёвский самосуд: Секретные материалы политбюро о писателе А. Солженицыне. М., 1994
- Кузьмин В. В. Поэтика рассказов А. И. Солженицына. Твер. гос. ун-т. — Тверь, 1998
- Владимир Бушин. Неизвестный Солженицын
- Владимир Бушин. Александр Солженицын. Гений первого плевка
- Сараскина Л. И. Александр Солженицын. М.: Молодая гвардия, 2008. ISBN 978-5-235-03102-9
- Бібліяграфічны банк дадзеных RussGUS месьціць амаль 800 назваў публікацыяў пра Салжаніцына па-нямецку.
Крыніцы
- ^ а б Aleksandr Solschenizyn // filmportal.de — 2005.
- ^ а б Alexander Solschenizyn // Энцыкляпэдыя Бракгаўза (ням.)
- ^ Aleksandr Isajevič Solženicyn // Gran Enciclopèdia Catalana (кат.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
- ^ а б Deutsche Nationalbibliothek Record #118642464 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.
- ^ http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/08/03/AR2008080301249.html?hpid=moreheadlines
- ^ https://web.archive.org/web/20080809023835/http://en.rian.ru/culture/20080804/115673613.html
- ^ а б Pas L. v. Genealogics (анг.) — 2003.
- ^ Solženicyn, Aleksandr Isaevič // CONOR.SI
- ^ У некаторых дакумантах 1930-х гадоў ягонае імя па бацьку пазначанае як «Ісаакавіч», напрыклад, у выпускным атэстаце, у іншых, як у пашпарце, выдадзеным у 1934 годзе з памылкай пашпартысткі, і ў заяве ва ўнівэрсытэт, напісанай на падставе пашпартных дадзеных, — як «Ісаевіч» (абодва гэтыя дакуманты надрукаваныя ў часопісе «Студенческий меридиан», 1990, № 7, цыт. паводле: Ю. Р. Федоровский. Ода диссиденству, или стукач у дураков. (рас.)
- ^ «Наша Ніва». Бацькі Аляксандра Салжаніцына вянчаліся ў Беларусі.
- ^ Эвакуяваная туды 3-я Ленінградзкая артылерыйская вучэльня.
- ^ А. Салжаніцын. Желябугские Выселки. Двучастный рассказ. // Новый мир, 1993, № 3.
- ^ Акружэньне батарэі ва Ўсходняй Прусыі (між Адліг Швэнкітэн і Дытрыхсдорф) і выхад зь яго 26 студзеня 1945 году, за які Салжаніцын быў прадстаўлены да Ордэну Чырвонай Зоркі, апісаныя ў: А. Солженицын. Адліг Швэнкітэн. Односуточная повесть. // Новый мир, 1993, № 3.
- ^ ЭКСПЭРТНАЯ ВЫСНОВА ДА ПАСЕДЖАНЬНЯ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА СУДУ РФ 26 траўня 1992 г. http://www.memo.ru/history/exp-kpss/Chapter5.htm
- ^ Салжаніцын абвяргае ўсе такія абвінавачаньні: «Поцемнікі сьвятла не шукаюць». http://www.rusk.ru/st.php?idar=310414 (рас.)
- ^ Выява: Донос Ветрова
- ^ Ф. Арнау. «Ветров, он же — Солженицын», Военно-исторический журнал, № 12, 1990 (рас.)
- ^ Салжаніцын А. Архипелаг ГУЛАГ, т. 2 — М.: Центр «Новый мир» — 1990, с. 243. (рас.)
- ^ Па нараду 9-е ўправы МГБ ад 27 сьнежня 1952 № 9/2-41731.
- ^ Пасьведчаньне пра рэабілітацыю № 4н-083/57.
- ^ «Гэтая п’еса — самае няўдалае з усяго, што я напісаў» («Бадалася цялё з дубам. Нарысы літаратурнага жыцьця». YMCA-PRESS, Paris, 1975, с. 18)
- ^ Назва станцыі выпадкова супала з прозьвішчам тагачаснага галоўнага рэдактара часопісу «Октябрь» Кочатава, зь якім «Новы сьвет» вёў прынцыповыя літаратурныя і сьветапоглядныя спрэчкі. Каб не пагаршаць раздражненьне Кочатава, назву станцыі вырашана было зьмяніць на нэўтральнае.
- ^ Цыт. паводле: Лідзія Чукоўская. Записки об Анне Ахматовой.
- ^ Прэмія па літаратуры за 1964 была прысуджаная Алесю Ганчару за раман «Тронка» і Васілю Міхайлавічу Пяскову за кнігу «Крокі па расе».
- ^ «Литературная газета», 4 ноября 1965 — адзіная газэтная публікацыя Салжаніцына ў СССР.
- ^ Чыкага, Russian Language Specialties (Russian Study Series, # 54)
- ^ «Solshenizyn Alexander. …Den Oka-Fluss entiang. Funfzehn Kurzgeschijhten und eine Erzahlung», у перакладзе Мары Хольбэк
- ^ «Наша Ніва». Аляксандар Салжаніцын і Беларусь.
- ^ Aikman, David. Great Souls: Six Who Changed a Century, p.172-3. Lexington Books, 2003, ISBN 0-7391-0438-1.
- ^ Аляксандар Салжаніцын. «Великопостное письмо» Патриарху Пимену. Крестопоклонная неделя 1972 г. (рас.)
- ^ http://www.1tv.ru/owa/win/ort6_main.print_version?p_news_title_id=79048
- ^ http://wikimapia.org/#lat=55.7835599&lon=37.4002719&z=17&l=1&m=a&v=2
- ^ http://www.ng.ru/events/2006-02-06/7_moscow.html (рас.)
- ^ http://www.vmdaily.ru/article.php?aid=34437 (рас.)
- ^ http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=667392 (рас.)
- ^ Кацярына Дзёгаць. Солженицын не принял награды. — Коммерсант-daily, 15.12.1998. — № 233 (рас.)
- ^ NewsRu.com: Скончался Александр Солженицын (рас.)
- ^ Інтэрфакс: У Маскве сканаў Аляксандар Салжаніцын (рас.)
- ^ За Аляксандрам Салжаніцыным перегарнулі бачыну — «Коммерсантъ» № 137(3954) ад 06 жніўня 2008 (рас.)
- ^ http://www.libelli.ru/works/solzh.htm ОДА ДИССИДЕНТСТВУ, ИЛИ СТУКАЧ У ДУРАКОВ
- ^ http://cn.com.ua/N257/archive/archive.html
- ^ «Потёмщики света не ищут» (рас.)
- ^ http://www.lib.ru/POLITOLOG/yakowlewnn.txt (рас.)
- ^ Уладзімер Бушын. «Неизвестный Солженицын». Алгоритм, 2006 г. ISBN 5-9265-0228-4
- ^ Салжаніцын А. Архипелаг ГУЛАГ. Т. 3 — М.: Центр Новый мир — 1990. С. 36. ISBN 5-85060-008-X
- ^ Гулаг: архівы супраць хлусьні Якія маштабы сталінскіх рэпрэсыяў
- ^ Ігарь Пыхалаў_ Якія маштабы сталінскіх рэпрэсыяў)
- ^ В. Н. Земсков. ГУЛАГ (историко-социологический аспект) (рас.)
- ^ ГУЛАГ: АРХИВЫ ПРОТИВ ЛЖИ (рас.)
- ^ Дзюкаў А. Р. Госпремия для ревизиониста (рас.)
- ^ Дзюкаў А. Р. Літасьць да загінулых: савецкія рэпрэсыі супраць нацысцкіх памагатых // Великая оболганная война-2. Нам не за что каяться! — М.: Яуза, Эксмо, 2008. — 432 с: ил. — (Война и мы). ISBN 978-5-699-25622-8, с. 98-141 (рас.)
- ^ http://beserikov.chat.ru/Samutin.htm (рас.)
- ^ Уладзімер Вайновіч: «Солженицын недостаточно умный человек» — зь інтэрвію Ўладзімера Нузава ў «Русский базар» 02-03-2004. (рас.)
- ^ Майкл Нікалсан. Солженицын на мифотворческом фоне (рас.)
- ^ Юры Хашчавацкі: «Ён, уласна кажучы, стаў у апошнія гады базісам для новай хвалі рускага шавінізму.»
- ^ …for the ethical force with which he has pursued the indispensable traditions of Russian literature (анг.)
- ^ Прамова Алена Безансона падчас ўганараваньня прэміяй гл.: Русская мысль, № 4346, 21 сьнежня 2000.
- ^ Загад Прэзыдэнта РФ ад 05.06.2007 № 699 «О присуждении Государственной премии Российской Федерации в области гуманитарной деятельности 2006 года» (рас.)
Вонкавыя спасылкі
- Аляксандар Салжаніцын — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
Бачыны
- Аляксандар Салжаніцын: біяграфія, фотаздымкі, творы і артыкулы
- Неафіцыйная бачына А. І. Салжаніцына
- Аляксандар Салжаніцын на Кулічках
- Салжаніцын Аляксандар Ісаевіч — пра творчасьць пісьменьніка
Кнігі і артыкулы
- Бібліятэка Максыма Машкова
- Дзьвесьце год разам
- Расейскі слоўнік моўнага пашырэньня
- Кароткі зьмест твораў А. І. Салжаніцына
- Аляксандар Салжаніцын. Развагі над Лютаўскай рэвалюцыяй
Інтэрвію
- Інтэрвію часопісу Spiegel, ліпень 2007 г.
- Інтэрвію Аляксандра Салжаніцына газэце «Московские новости»
Біяграфіі, артыкулы пра Салжаніцына
- Аляксандар Салжаніцын у Лентапэдыі
- Біяграфія
- Іншы варыянт біяграфіі
- Яшчэ адна біяграфія
- Хата за высокім плотам
- Дзюкаў А. Р. Дзяржпрэмія для рэвізыяніста
- Юры Баранаў. Чаму псыхуюць дэйчы?
- Руслан Бажэнаў. АЛяксандар ІСАевіч У Краіне Цудаў
- Васіль Аўраменка. Ад дысыдэнта да імпэрыяліста: Аляксандар Салжаніцын і яго шлях
- Нарадзіліся 11 сьнежня
- Нарадзіліся ў 1918 годзе
- Нарадзіліся ў Кіславодзку
- Памерлі 3 жніўня
- Памерлі ў 2008 годзе
- Памерлі ў Маскве
- Пахаваныя на Данскіх могілках
- Кавалеры ордэна Сьвятога Савы
- Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі Расеі
- Кавалеры ордэна Сьвятога Андрэя Першазваннага Расейскай Фэдэрацыі
- Кавалеры ордэна Айчыннай вайны II ступені
- Кавалеры ордэна Чырвонай Зоркі
- Узнагароджаныя мэдалём «За перамогу над Нямеччынай у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.»
- Ляўрэаты Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры
- Узнагароджаныя Вялікім залатым мэдалём імя М. В. Ламаносава
- Ляўрэаты прэміі ТЭФІ
- Расейскія дысыдэнты
- Рэпрэсаваныя ў СССР
- Расейскія літаратары
- Расейскія публіцысты
- Ляўрэаты Дзяржаўнай прэміі РСФСР
- Акадэмікі РАН
- Выбітныя асобы Ташкенту
- Ганаровыя грамадзяне Разані