Ліда

Ліда
Замак Гедыміна
Герб Ліды
Першыя згадкі:	1323
Магдэбурскае права:	17.9.1590
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Лідзкі
Вышыня:	142 м н. у. м.
Насельніцтва:	97 629 (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 154
Паштовы індэкс:	231300
Геаграфічныя каардынаты:	53°53′ пн. ш. 25°18′ у. д.
Ліда на мапе Беларусі Ліда
Галерэя здымкаў у Wikimedia Commons
Афіцыйны сайт (рас.)

Лі́да — места ў Беларусі, на рацэ Лідзея. Адміністрацыйны цэнтар Лідзкага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва 97 629 чал. (2009). Вузел чыгунак і аўтамабільных дарог на Вільню, Баранавічы, Горадню, Маладэчна.

Ліда — даўняе магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну (частка Віленшчыны). Да нашага часу тут захаваўся выдатны помнік гісторыі і архітэктуры — замак вялікага князя Гедыміна, заснавальніка паселішча.

Назва

Тапонім «Ліда», верагодна, утварылася ад балцкага lydimas — высечка, блізкага да тэрміну «ляда». Менш імаверным зьяўляецца зьвязак назвы места зь летувіскім lydis — ход, плынь. Часам тапонім памылкова прымяркоўваць да імя Ліда, якое зьявілася ў гэтых мясьцінах значна пазьней.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Ліды

Найбольш раньнія археалягічныя матэрыялы, выяўленыя на тэрыторыі Ліды, датуюцца пач. XIV ст. Афіцыйна адлік гісторыі места вядзецца ад 1323 — пачатку будовы вялікім князем Гедымінам Лідзкага замка, вакол якога паступова вырасла паселішча.

У XIV ст. Ліда беспасярэдне належала вялікім князям Гедыміну, Кейстуту, Альгерду, Ягайле, Вітаўту. У гэты час места ўваходзіла ў склад Троцкага ваяводзтва і неаднаразова цярпела ад нападаў крыжакоў. У 1360-я ў Лідзе існавала францішканская місія, а ў 1387 Ягайла заклаў тут адзін зь першых касьцёлаў у Вялікім Княстве Літоўскім. Цягам 1396—1398 у Лідзе жыў са сваім дваром выгнаны Тымурам хан Залатой Арды Тахтамыш, а ў 1411—1412 — ягоны сын Джэлал ад-Дзін, які камандаваў татарскімі аддзеламі войска Вялікага Княства Літоўскага ў Грунвальдзкай бітве. З 1413 места знаходзілася ў складзе Віленскага ваяводзтва.

У XV—XVI стст. Ліда была значным цэнтрам рамяства і гандлю, зьвязаным зь Вільняй, Наваградкам, Менскам, Полацкам. У гэты час места складалася з Рынка і 4 вуліцаў, таксама існавала прадмесьце Зарэчча. У сяр. XVI ст. у Лідзе зьявіліся кальвіністы, прычым іхная колькасьць неўзабаве так павялічылася, што мескі касьцёл некаторы час ня дзейнічаў празь недахоп вернікаў.

За часамі Інфлянцкай вайны (1558—1582) у 1559 маскоўскае войска І. Хаванскага штурмам узяла замак і спаліла яго. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Ліда зрабілася цэнтрам павету. 17 верасьня 1590 кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «поле шчыта расьсечанае на дзьве часткі: правая — чырвоная з залатым ільвом, левая — блакітная з двума залатымі скрыжаванымі ключамі».

У 2-й пал. XVII ст. у выніку войнаў з Маскоўскай дзяржавай і Швэцыяй Ліда прыйшла ў заняпад, толькі зь сяр. XVIII ст. пачалося гаспадарчае ажыўленьне. У 1672 тут заснавалі кляштар кармэлітаў.

Цягам 1756 —1834 у Лідзе існавала сярэдняя навучальная ўстанова — піярскі калегіюм, выпускнікі якога пакінулі прыкметны сьлед у навуцы і літаратуры. У калегіюме навучаўся будучы прафэсар Віленскага ўнівэрсытэту Станіслаў Юндзіл. Станам на 1792 у месьце было 242 будынкі.

• Сымболіка гістарычнай Лідчыны
• 
  Пячатка магістрату места Ліды, 1792
• 
  Мескі герб, XIX ст.
• 
  Герб Лідзкага павету часоў Расейскай імпэрыі, 1845
• 
  Герб Ліды на даўняй паштоўцы

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Ліда апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе зрабілася цэнтрам павету Слонімскай губэрні (з 1797 у складзе Літоўскай, з 1801 — Гарадзенскай, з 1842 — Віленскай губэрні). Станам на 1837 у месьце было 324 будынкі.

У 1863 і 1873 у Лідзе збудавалі 2 бровары, у 1870—1880-я — гарбарныя прадпрыемствы, тытунёвую фабрыку, крухмальны завод. У 1884 празь места праклалі чыгуначную лінію Вільня—Лунінец, у 1907 — Маладэчна—Масты. У 1899 у Лідзе адкрылася лякарня на 25 ложкаў. У 1901 адбыўся запуск чыгуналіцейнага, у 1903 — лесапільнага, у кан. XIX — пач. XX стст. — 2 цагельных заводаў.

Станам на 1904 у Лідзе было 1000 жылых дамоў (зь іх 275 мураваных), 14 дробных прадпрыемстваў (400 работнікаў), 170 рамесных майстэрань, 4 лякарні на 115 ложкаў, 6 пачатковых навучальных установаў (700 вучняў). На 1914 у месьце працавала каля 40 прадпрыемстваў.

• Даўнія графічныя выявы Ліды
• 
  Места і замак. Ю. Пешка, пач. XIX ст.
• 
  Замак. В. Гразноў, 1-я пал. XIX ст.
• 
  Замак. В. Дмахоўскі, 1-я пал. XIX ст.
• 
  «Ліда над ракой Лідзеяй».
  Н. Орда, 2-я пал. XIX ст.

У Першую сусьветную вайну ў верасьні 1915 Ліду занялі нямецкія войскі. Увосень 1918 у месьце сфармавалася Самаабарона Лідзкай зямлі, якая пачала кіраваць мясцовасьцю па адыходзе немцаў. У студзені 1919 Ліду занялі бальшавікі, аднак 16—17 красавіка 1919 места адбілі польскія войскі. 7 чэрвеня 1919 Ліда разам з паветам трапіла ў склад Віленскай акругі Грамадзянскай Управы Ўсходніх Земляў — часовай польскай адмініцтрацыйнай адзінкі Улетку 1920 места зноў занялі бальшавікі, 30 верасьня 1920 — часткі польскага войска.

Згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921) Ліда апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе зрабілася цэнтрам павету ў Наваградзкім ваяводзтве. За польскім часам найбольшым прамысловым прадпрыемствам у Лідзе, вядомым вытворцай гумовага абутку, была фабрыка «Ардаль», заснаваная ў 1929. У месьце працавалі прадпрыемствы па вытворчасьці сельскагаспадарчых прыладаў, вырабаў з дроту, гумы, піва і алею, а таксама кафлярні, тартакі і пякарні.

У 1939 Ліда ўвайшла ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 зрабілася цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці (з 20 верасьня 1944 у складзе Гарадзенскай вобласьці). З 27 чэрвеня 1941 да 9 ліпеня 1944 места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

У 1989 у Лідзе адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка Адаму Міцкевічу, у 1993 — помніка Францішку Скарыну. У 2010 упершыню з часоў падзеяў 1939 году ў цэнтральную частку Ліды вярнуліся назвы, беспасярэдне зьвязаныя з дасавецкай гісторыяй места: Грунвальдзкая і Замкавая вуліцы, а таксама бульвар імя вялікага князя Гедыміна.

• Места на старых фатаздымках
• Рынак
  Рынак
• 
  Вуліца Віленская і Фарны касьцёл
• 
  Замак
• 
  Кляштар кармэлітаў
• 
  Сынагога
• 
  Касьцёл Сьв. Язэпа
• 
  Вуліца Сувальская
• 
  Школа імя Нарушэвіча

Насельніцтва

• XVIII стагодзьдзе: 1792 — 1243 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1817 — 770 чал.; 1837 — 1366 чал.; 1851 — 4845 чал.; 1861 — 4087 чал.; 1862 — 4077 чал. (2059 муж. і 2028 жан.); 1897 — 8626 чал.
• XX стагодзьдзе: 1921 — 13 401 чал.; 1959 — 28,5 тыс. чал.; 1972 — 50 тыс. чал.; 1979 — 65,5 тыс. чал.; 1996 — 100,9 тыс. чал.; 1996 — 100,9 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2004 — 98 231 чал.; 2006 — 96,5 тыс. чал.; 2009 — 97 629 чал. (перапіс)

Нацыянальны склад (паводле перапісу-1999, %): беларусы — 44,2, палякі — 38,3, расейцы — 14,0, украінцы — 2,6. Агулам у месьце жывуць прадстаўнікі каля 50 нацыянальнасьцяў.

Духоўнае жыцьцё прадстаўляюць 22 рэлігійныя супольнасьці 6 канфэсіяў, у тым ліку 7 праваслаўных, 5 рымска-каталіцкіх, 1 грэка-каталіцкая, 1 мусульманская, 1 юдзейская, 1 эвангелічна-лютэранская і 6 пратэстанцкіх. Дзейных сакральных будынкаў у месьце — 7, у тым ліку 4 касьцёлы, 2 цэрквы і 2 малітоўныя дамы на ўсіх пратэстантаў.

Адукацыя

Кінатэатар «Кастрычнік»

Сыстэма адукацыі ў Лідзе — гэта 16 сярэдніх, няпоўная сярэдняя школы, гімназія, ліцэй, 33 дашкольныя і 10 пазашкольных установаў, Лідзкі каледж, музычны каледж, 2 прафэсійна-тэхнічныя вучэльні, прафэсійны ліцэй, дзіцячы дом творчасьці, школа мастацтваў і музычная школа.

Мэдыцына

Да паслугаў месьцічаў — лякарня на 1155 месцаў, 5 паліклінік, 3 дыспансэры, 24 пункты аховы здароўя, станцыі хуткай дапамогі і пераліваньня крыві; 11 аптэчных пунктаў, 9 аптэчных шапікаў розных формаў уласнасьці.

Культура

У сыстэму ўстановаў культуры ўваходзяць 3 дамы культуры, 7 бібліятэк, гістарычна-мастацкі музэй, 2 кінатэатры, 46 калектываў мастацкай самадзейнасьці.

Спорт

У Лідзе працуе 3 спарткомплексы, 2 ФАКі, стадыён, плавальны басэйн, 12 міні-басэйнаў, 27 спартовых заляў, 6 стралковых ціраў, 64 прыстасаваныя памяшканьні, 79 плоскасьцевых будынкаў.

Эканоміка

Лідзкі камбайн

Лідзкае піва

Ліда — буйны прамысловы цэнтар. У месьце працуюць прадпрыемствы машынабудаваньня, харчовай, хімічнай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў, абутковай прамысловасьці.

• ААТ «Лідсельмаш»
• ААТ «Лідаграпраммаш»
• РУП «Ліцейна-мэханічны завод»
• РУП «Досьледны завод „Нёман“»
• ААТ «Лідзкае піва»
• ААТ «Лідкан»
• ААТ «Лідахлебапрадукт»
• ДАУП «Лідзкі малочнакансэрвавы камбінат»
• ААТ «Лакафарба»
• АУВП «Лідзкая мэблевая фабрыка»
• ААТ «Лідабудматэрыялы»
• ААТ «Лідзкая абутковая фабрыка»
• РУП «Завод „Оптык“»
• РУП «Лідзкі завод электратэхнічных вырабаў»
• ІПВУП «Белтэкс-Оптык»
• ЗАТ «Белэўратара»
• Рэспубліканскае вытворчае унітарнае прадпрыемства «Завод Ізатрон».

У будаўнічы комплекс Ліды уваходзяць 17 будаўнічых і рамонтна-будаўнічых арганізацыяў, найбуйнейшай зь якіх зьяўляецца ААТ «Будаўніча-мантажны трэст № 19».

Да паслугаў насельніцтва і госьцяў места маецца 480 аб’ектаў раздробнага гандлю і грамадзкага харчаваньня ўсіх формаў уласнасьці, шэраг прадпрыемстваў побытавага абслугоўваньня. Дзейнічаюць 2 стацыянарныя і 4 міні-рынкі.

Транспарт

Ліда — чыгуначны вузел. Таксама маецца аўтобусная станцыя, якая абслугоўвае каля 10 міжмескіх маршрутаў і каля 30 мясцовых маршрутаў. Мескі грамадзкі транспарт улучае 13 аўтобусных маршрутаў і 12 маршрутаў маршрутных таксі.

Грузавыя і пасажырскія перавозкі ў Лідзе ажыцьцяўляюць ААТ «Лідатрансаўта», ААТ «Лідаспэцаўтатранс», «Ілона», грузавая аўтастанцыя ААТ «Горадняінтэртранс», аўтобусны парк № 2 і чыгуначны вузел.

Турыстычная інфармацыя

Файл:Lida3.JPG

Помнік Францішку Скарыну

Ліда — цэнтар турызму дзяржаўнага значэньня. У месьце працуе Лідзкі гістарычна-мастацкі музэй. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Ліда» або ў трохзоркавым гатэлі «Кантынэнт».

• Помнікі: Францішку Скарыну (арх. — Юры Бірукоў), савецкім воінам, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну, ахвярам фашызму.

Выдатныя мясьціны

Касьцёл кармэлітаў напярэдадні зьнішчэньня расейскімі ўладамі

Найбольш вядомы здабытак Ліды — Замак Гедыміна, збудаваны вялікім князем у 1330-я. Іншыя выдатныя мясьціны:

• Гістарычная забудова (кан. XIX — 1-я пал. ХХ стст.; асобныя фрагмэнты)
• Капліца Сьв. Барбары (1930-я)
• Касьцёл Сьв. Язэпа пры кляштары піяраў (1797—1825; цяпер царква МП Сьв. Міхала Арханёла)
• Касьцёл Узвышэньня Сьв. Крыжа (1765—1770)
• Могілкі старыя каталіцкія (1797)
• Могілкі старыя праваслаўныя
• Чыгуначны вакзал

Страчаная спадчына

• Капліца Сьв. Крыжа (XIX ст.)
• Касьцёл Бяззаганага Пачацьця Найсьв. Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (XVIII ст.)
• Сынагога Галоўная (1891)
• Царква Сьв. Георгія (1875)

Галерэя

• Краявіды Ліды
• 
  Замак Гедыміна да аднаўленьня
• 
  Паўночна-ўсходняя замкавая вежа
• 
  Касьцёл Узвышэньня Сьв. Крыжа
• 
  Былы касьцёл піяраў
• 
  У цэнтры места
• 
  У мескім парку
• 
  Помнік льву зь мескага гербу
• 
  Лядовы палац

Месты-сябры

• Грэвэсмюлен, Нямеччына
• Дзімітраўград, Расея
• Кашалін, Польшча
• Сілістра, Баўгарыя
• Элк, Польшча

Вядомыя асобы

• Юры Заяц (1951—2011) — беларускі археоляг і гісторык
• Самуіл Кастравіцкі (1902—1953) — польскі і беларускі вайсковы дзяяч
• Аркадзь Мігдал (1911—1991) — фізык, акадэмік АН СССР
• Сяргей Паліцевіч (нар. 1990) — беларускі футбаліст
• Поля Ракса (нар. 1941) — польская кінаакторка
• Рычард Смольскі (нар. 1945) — беларускі тэатразнаўца, пэдагог
• Станіслаў Суднік (нар. 1954) — беларускі пісьменьнік, журналіст
• Аляксандар Юрэвіч (нар. 1979) — беларускі футбаліст

Літаратура

• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ліды і Лідскага раёна. — Мн.: Беларусь, 2004. — 566 с.: іл. ISBN 985-01-0522-4
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Lida // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. S. 215—218.

Вонкавыя спасылкі

Ліда — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• м. Ліда на Radzima.org
• «Pawet. Гісторыя і культура Лідчыны»
• Lida.info
• «Віртуальны Лідзкі замак»