Уласны рух: розьніца паміж вэрсіямі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Jauhienij (гутаркі | унёсак)
д {{Артаграфія}}
RedBot (гутаркі | унёсак)
д r2.7.3) (робат зьмяніў: ko:고유운동
Радок 54: Радок 54:
[[fr:Mouvement propre]]
[[fr:Mouvement propre]]
[[ga:Dualghluaisne]]
[[ga:Dualghluaisne]]
[[ko:고유 운동]]
[[ko:고유운동]]
[[id:Gerak diri]]
[[id:Gerak diri]]
[[it:Moto proprio]]
[[it:Moto proprio]]

Вэрсія ад 14:03, 1 жніўня 2012

Уласным рухам завуцца зьмены каардынатаў зоркаў на нябеснай сфэры, выкліканыя адносным рухам зоркаў і Сонечнае сыстэмы. У іх не ўключаюць пэрыядычныя зьмены, выкліканыя рухам Землі вакол Сонца (паралякс).

Стражэйшае вызначэньне: «Уласным рухам зоркі ў астраноміі завуць велічыні, якія характарызуюць яе кутняе перасоўваньне на нябеснай сфэры у зададзенай сыстэме каардынатаў за адзінку часу»

Калі якая-небудзь зорка назіралася двойчы ў эпоху і эпоху і яе бачныя каардынаты — прамое ўзыходжаньне (α) і скланеньне (δ) — прыведзены ў сыстэму фундамэнтальнага каталёга FK5 (эпоха T0), той яе ўласны рух вызначаецца як

памернасьць — сэкунда часу ў год,

памернасьць — кутняя сэкунда ў год.

Вызначаныя такім спосабам уласныя рухі зоркаў часам завуць мэрыдыянными, бо яны вызначаюцца ў выніку параўнаньня двух становішчаў, атрыманых пасродкам назіраньняў на мэрыдыянных кругах. Масавыя вызначэньні мэрыдыянных уласных рухаў зоркаў сталі магчымымі ўжо ў XIX стагодзьдзі ў выніку стварэньня некалькіх дзясяткаў мэрыдыянных каталёгаў, прыведзеных да некаторай адной фундамэнтальнай сыстэмы. Найвялікі лік (33 342) становішчаў і ўласных рухаў зоркаў (у тым ліку слабых — да 9-й зорнае велічыні) у адной сыстэме прыведзена ў вядомым агульным каталёгу «General Catalogue» Люіса Боса (1910 год). Памылкі ўласных рухаў у гэтым каталёгу складаюць ± (0.005—0.15)″/год. Становішчы і рухі зоркаў нявольныя ад сыстэматычных памылкаў. Новыя фундамэнтальныя каталёгі зоркаў FK4 і FK5 захоўваюць памылкі ўласных рухаў на ўзроўні ± (0.002—0.005)″/год, аднак гэтыя каталёгі ахопліваюць толькі невялікі лік абраных, галоўным чынам яркіх зоркаў. Да 1995 году было вядома ня меньш за 50 000 мэрыдыянных уласных рухаў зоркаў ад самых зыркіх да 9-й зорнае велічыні. Памылкі гэтых уласных рухаў могуць быць ад ± 0.002″ да ± 0.010″ у залежнасьці ад працягласьці гісторыі назіраньняў. Па велічыні большасьць вядомых уласных рухаў менш за 0.050″/год, аднак сустракаюцца і вялікія ўласныя рухі. Так, самае высокае значэньне ўласнага руху мае «якая ляціць» Зорка Барнарда — 10.358″. Другі і трэці радок у рэйтынгу сама зоркаў якія хутка перамяшчаюцца на нябеснай сфэры займаюць Зорка Каптэйна (8.670″/год) і Лякайль 9352 (6.896″/год).

Сувязь паміж адлегласьцю і ўласным рухам зоркі вызначаецца з суадносін:

Тут — праекцыя на нябесную сфэру прасторавае хуткасьці зоркі ў сыстэме каардынатаў, якая рухаецца разам з Сонцам, D — адлегласьць да зоркі ў парсэках (1 пк = 206 265 астранамічных адзінкаў = 3,26 сьветлавых гадоў). Памернасьць — км/з, памернасьць ″ — кутняя сэкунда ў год.

У канцы XIX стагодзьдзя ў практыку наглядальнае астраноміі трывала ўкаранілася фатаграфія. У сувязі з гэтым разьвіліся фатаграфічныя мэтады вызначэньня ўласных рухаў зоркаў.

Фатаграфічныя ўласныя рухі зоркаў вызначаюцца параўнаньнем вымераных становішчаў зоркаў на розных пласьтынках, атрыманых у розныя эпохі. У сілу гэтага фатаграфічныя ўласныя рухі непазбежна застаюцца адноснымі, гэта значыць вызначаюць рух адных зоркаў адносна некаторае групы іншых зоркаў (так званых апорных зоркаў), пра рух якіх робяцца больш ці меней праўдападобныя здагадкі. Такім чынам, каб перайсці ад фатаграфічных уласных рухаў зоркаў да мэрыдыянных (мелым сэнс інерцыяльных ці «абсалютных»), неабходна выканаць дадатковае дасьледаваньне, якое астраномы часам завуць абсалютызацыяю і якое рэдка бывае бездакорным.

Галоўная добрая якасьць фатаграфічных уласных рухаў у іх адносна высокай дакладнасьці і масавасьці ў стаўленьні самых слабых зоркаў. Гэта акалічнасьць робіць іх незаменным наглядальным матэрыялам пры статыстычных дасьледаваньнях, злучаных з вызначэньнем дыспэрсіяў пекулярных (індывідуальных) рухаў зоркаў і разьмеркаваннем рухаў зоркаў, аднесеных да розных тыпаў зорнага насельніцтва.

Істотным недахопам фатаграфічных уласных рухаў зоркаў зьяўляецца іх няволя ад рознага роду сыстэматычных памылкаў, злучаных з фатаграфічным мэтадам назіраньняў. Гэта так званыя памылкі «раўнаньня бляску», «раўнаньня колеру» і некаторыя іншыя, злучаныя з недасканаласьцю оптыкі шырокавугольных тэлескопаў, якія ўжываюцца ў астрафатаграфіі. Пералічаныя памылкі выяўляюцца ў сыстэматычным зрушэньні малюнкаў зоркаў на пласцінцы ў залежнасьці ад яркасьці, колеру зоркаў і іх становішча на пластынцы. Гэтыя памылкі цяжка калібруюцца, бо яны залежаць яшчэ ад увесь час зьменлівых умоваў назіраньняў (празрыстасьці атмасфэры, вятры, якасьці малюнкаў).

Новаю эпохаю ў вызначэньні ўласнага руху зоркаў стаў палёт спадарожніка Hipparcos (HIgh Precision PARarallax COllecting Satellite), які за 37 месяцаў працы правёў мільёны вымярэньняў зоркаў. У выніку працы атрымалася два зорных каталёга. Каталёг HIPPARCOS утрымоўвае вымераныя з памылкаю парадку аднае тысячнае кутняе сэкунды каардынаты, уласныя рухі і параляксы для 118 218 зоркаў. Такая дакладнасьць для зоркаў дасягнута ў астрамэтрыі упершыню. У другі каталёг — TYCHO прыводзяцца некалькі меней дакладныя зьвесткі для 1 058 332 зоркаў. Стварэньне гэтых двух каталёгаў адзначыла нараджэньне новага кірунку — касьмічнае астрамэтрыі.

Цяпер у шматлікіх краінах вядуцца працы па стварэньні новых праектаў астрамэтрычных вымярэньняў з космасу. У Расеі маюцца два такіх праекта - ЛАМАНОСАЎ і СТРУВЕ, падрыхтаваныя адпаведна астраномамі Дзяржаўнага Астранамічнага Інстытута імя Штэрнбэрга у Маскве і астраномамі Пулкаўскай абсэрваторыі у Санкт-Пецярбурге. На 20092014 гг. вызначаны запуск эўрапейскага праекту GAIA (Global Astrometric Interferometer for Astrophysics). Мэтаю гэтага праекта зьяўляецца вымярэньне каардынатаў, уласных рухаў і параляксаў для 50 мільёнаў зоркаў з дакладнасьцю лепш, чым 10 мікрасэкундаў дугі.

Гісторыя адкрыцьця

Адкрыцьцё рухаў «нерухомых» зоркаў прыналежыць знакамітаму ангельскаму астраному Эдмунду Галею, выявіламу ў 1718 годзе, што некаторыя яркія зоркі з каталёга Гіпарха-Пталямэя прыкметна зьмянілі свае становішчы сярод іншых зоркаў. Гэта былі Сырыюс, які зрушыўся да поўдня амаль на паўтара дыямэтра Месяца, Арктур — на два дыямэтра да поўдня і Альдэбаран, што зрушыўся на 1/4 дыямэтра Месяца да ўсходу. Заўважаныя зьмены нельга было прыпісаць памылкам каталёга Пталямэя, не якія пераўзыходзілі, як правіла, 6′ (1/5 дыямэтра Месяца). Адкрыцьцё Галея неўзабаве (1728 год) было пацьверджана іншым ангельскім астраномам, Джэймсам Брадеям, які вядомы больш як першаадкрывальнік гадавое абэрацыі сьвятла. У далейшым вызначэньнямі рухаў зоркаў займаліся Тобіас Маэр (17231762), Нікаля Лякайль (17131762) і шматлікія іншыя астраномы аж да Фрыдрыха Бэсэля (17841846), якія паклалі пачатак сучаснай фундамэнтальнай сыстэме становішчаў зоркаў.

Літаратура