Першая сусьветная вайна

Файл:WW1 TitlePicture For Wikipedia Article.jpg

Па ходу гадзіньніка з гары — Акопы на заходнім фронце; брытанскі танк Mark IV, на траншэі; лінкор каралеўскага флёту HMS Irresistible, што тоне пасьля выбуху марской міны пад час бітвы ля Дарданэлаў; кулямётны разьлік у супрацьгазах і біплан Albatros D.II

Першая сусьветная вайна (1914—1918) — першая вайна, у якой удзельнічалі краіны з усяго сьвету паміж Антантай (Вялікабрытанія, Францыя, Расея, Сэрбія, Японія, Італія (з 1915 г.), ЗША) і Цэнтральнымі дзяржавамі (Аўстра-Вугоршчына, Нямеччына ды Турэччына і Баўгарыя).

Напачатку называлася «Вялікая вайна», назву «Першая сусьветная вайна» атрымала ў 1920 годзе. Непасрэдным повадам да вайны было забойства аўстрыйскага эрцгерцага Фэрдынанда басьнійцам Гаўрылам Прынцыпам у Сараеве.

У выніку вайны зьніклі чатыры імпэрыі: Расейская, Аўстра-Вугорская, Асманская і Нямецкая (хоць узьніклая замест кайзэраўскай Нямеччыны Вэймарская рэспубліка фармальна працягвала называцца Нямецкай імпэрыяй). Краіны-удзельніцы згубілі 12 млн чалавек забітымі (разам з цывільнымі жыхарамі), каля 55 млн былі параненыя.

Асноўныя падзеі

Удзельнікі 1 Сусьветнай вайны. Чорны колер — Цэнтральныя дзяржавы. Сіні — Антанта.

1914

• 28 ліпеня: Аўстра-Вугоршчына абвясьціла вайну супраць Сэрбіі
• 1 жніўня: Нямеччына абвясьціла вайну Расеі.
• 2 жніўня: Нямеччына захоплівае Люксэмбург
• 3 жніўня: Нямеччына абвясьціла вайну Францыі
• 4 жніўня: Нямеччына напала на Бэльгію. Вялікабрытанія абвясьціла вайну супраць Нямеччыны, калі немцы адмовіліся паважаць нэўтралітэт Бэльгіі. Аўстралія, Канада, Новая Зэляндыя абвясьцілі вайну супраць Нямеччыны
• 10 жніўня: Аўстра-Вугоршчына абвясьціла вайну супраць Расеі
• 12 жніўня: Брытанія і Францыя абвясьцілі вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны
• 23 жніўня: Японія абвясьціла вайну супраць Нямеччыны
• 5 верасьня : Бітва на Марне
• 29 кастрычніка: Асманская імпэрыя ўступае ў вайну на баку Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны
• 2 лістапада: Расея абвясьціла вайну супраць Турцыі
• 5 лістапада: Францыя і Брытанія абвясьцілі вайну супраць Турцыі

1915

Палонныя расейцы з-пад Дарава ў Баранавічах. Нямецкая паштоўка 1918 году

• 24 красавіка: улады Асманскай імпэрыі разьвязалі генацыд армянаў
• 23 траўня: Італія абвясьціла вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны
• 14 кастрычніка: Баўгарыя абвясьціла вайну супраць Сэрбіі, і ўвайшла ў вайну на баку Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны

1916

Імша па 7 нямецкім жаўнерам Ландверу. Вайсковыя могілкі ў лесе пад Баранавічамі. Нямецкая паштоўка 1916 году

• 21 лютага — 20 сьнежня: Бітва пад Вэрдэнам — адна з самых вялікіх вайсковых апэрацыяў на Заходнім фронце.
• 5 сакавіка — 17 сакавіка: Нарачанская апэрацыя расейскіх войскаў. Беспасьпяховая спроба наступу, дазволіла спыніць актыўныя дзеяньні немцаў пад Вэрдэнам.
• 9 сакавіка: Нямеччына абвясьціла вайну супраць Партугаліі
• 21 траўня — 2 жніўня: Брусілаўскі прарыў, расейскім войскам занаятая Галіцыя і Букавіна.
• 13 чэрвеня — 29 ліпеня: Скробава-Гарадзішчанская апэрацыя, няўдалая спроба прарыву расейскімі войскамі нямцкага фронту пад Баранавічамі
• 24 чэрвеня — сярэдзіна лістападу: Бітва на Соме, на Заходнім фронце.
• 27 жніўня: Румынія абвясьціла вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны
• 28 жніўня: Італія абвясьціла вайну супраць Нямеччыны

1917

• 27 чэрвеня: Грэцыя ўваходзіць у вайну на баку Антанты
• 27 жніўня: Кітай абвясьціў вайну супраць Нямеччыны
• 26 красавіка: Бразылія абвясьціла вайну супраць Нямеччыны
• 7 сьнежня: ЗША абвясьцілі вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны

1918

• 11 лістапада: падпісана замірэньне. Вайна скончылася.

Беларусь у гады вайны

Фронт на лініі Дзьвінск–Паставы–Баранавічы–Пінск

Згодна з распрацаванымі плянамі ваенных дзеяньняў Нямеччына разьлічвала спачатку разьбіць Францыю, а затым Расею. Уварваўшыся праз тэрыторыю нэўтральнай Бэльгіі ў межы Францыі, немцы стварылі рэальную пагрозу для Парыжу. Расея плянавала нанесьці галоўны ўдар па Аўстра-Вугоршчыне ў напрамку Галіцыі, што давала магчымасьць пранікнуць на Балканы і да праліваў Басфор і Дарданэлы. З пачатку 1915 году асноўныя сілы Нямеччыны знаходзіліся на Ўсходнім фронце. У выніку нямецкага наступлення расейскія войскі ў чэрвені 1915 году пакінулі Галіцыю, страціўшы каля 600 тыс. палоннымі, забітымі, параненымі. Захапіўшы Галіцыю, Нямеччына сканцэнтравала галоўныя сілы на польскім тэатры ваенных дзеяньняў. Расейскія войскі, церпячы паражэньне за паражэньнем у Польшчы, у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленьне ў напрамку Коўна–Вільня–Менск. У пачатку верасьня 1915 г. расейская армія пакінула Вільню, Горадню, Ліду, Берасьце і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзьвінск–Паставы–Баранавічы–Пінск. Значная частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад нямецкай акупацыяй. Напярэдадні і ў першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія губэрні, былі аб’яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся забастоўкі, сходы, шэсьці, маніфэстацыі, уводзілася ваенная цэнзура. У сувязі з наступленьнем нямецкіх войскаў на ўсход рушыў вялікі паток бежанцаў з Польшчы, Летувы і заходніх паветаў Беларусі (больш за 1320,5 тыс. чалавек). На захопленай Нямеччынай тэрыторыі Беларусі ўводзіліся розныя вайсковыя павіннасьці. На абаронныя работы (капаньне акопаў, будаўніцтва мастоў, рамонт дарог, ахову вайсковых аб’ектаў і г. д.) прыцягвалася ўсё насельніцтва прыфрантавой паласы. Пачаліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, прадуктаў харчаваньня і фуражу. У Віцебскай губэрні з 1 чэрвеня 1914 г. да 1 чэрвеня 1915 г. было рэквізавана для арміі 120 тыс. галоў буйной рагатай жывёлы, у выніку яе пагалоўе скарацілася на 21,5 %. Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбу фронту праводзілі і нямецкія ўлады. Акупанты сілаю забіралі ў сялянаў коней, кароў, іншую хатнюю жывёлу, прадукты, фураж, адзеньне, абутак, прымушалі выконваць розныя павіннасьці.

Сельская гаспадарка

У выключна цяжкім становішчы апынулася сельская гаспадарка Беларусі. Больш як палова ўсіх працаздольных мужчынаў беларускай вёскі была мабілізавана і адпраўлена на фронт. Толькі з Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў было прызвана ў армію 634 400 чалавек. За гады вайны скараціліся пасяўныя плошчы Беларусі: жыта — на 18,7 %, пшаніцы — на 22,1 %, бульбы — на 34,2 %. Ва ўмовах неверагоднай галечы, вялікай скучанасьці насельніцтва і голаду ў прыфрантавых губернёх шырока распаўсюдзіліся розныя эпідэмічныя хваробы — тыф, халера ды іншыя. Пачынаючы з 1915 году на Беларусі назіраецца нарастаньне рабочага руху. У красавіку 1915 года адбылося выступленьне рабочых і служачых Гомельскага чыгуначнага вузла. Летам таго ж года страйкавалі рабочыя дэпо Лібава-Роменскай чыгункі ў Гомелі. У 1916 годзе стачачны рух ахапіў 11 населеных пунктаў Беларусі, у якім удзельнічала 1800 чалавек. Асноўным патрабаваньнем стачачнікаў зьяўлялася павышэньне заработнай платы.

Сялянскія хваляваньні

Значна ўзрасьлі сялянскія хваляваньні ў 1915 годзе. У сувязі зь перанясеньнем баявых дзеяньняў на тэрыторыю Беларусі і ростам рэквізіцыяў сярод сялянаў поруч з антыпамешчыцкімі ўзмацніліся антыўрадавыя настроі. На працягу 1915 года адбылося 99 сялянскіх выступленьняў. Аднак у 1916—1917 гадох іхняя колькасьць значна зьменшылася. У 1916 годзе іх было 60, а ў студзені—лютым 1917 году толькі 7.

Вайсковыя паразы расейскай арміі ў кампаніі 1915 году, няўдачы баявых дзеяньняў у 1916 году, велізарныя людзкія страты выклікалі нездаволенасьць жаўнераў. У войсках успыхнулі хваляваньні, якія былі зьвязаны з дрэнным забесьпячэньнем прадуктамі харчаваньня і абмундзіраваньнем, недахопам зброі і боепрыпасаў. Усяго ў Беларусі ў пэрыяд вайны адбыліся 62 значныя хваляваньні жаўнераў. Расло дэзэртэрства. Цэлыя вайсковыя часткі і злучэньні адмаўляліся ісьці ў наступ. Узмацнілася антыўрадавая агітацыя сярод вайскоўцаў. 22 кастрычніка 1916 году адбылося паўстаньне жаўнераў, казакоў і матросаў на разьмеркавальным пункце ў Гомлі. Паўстаньне ўспыхнула ў сувязі з арыштам аднаго з казакоў. На ягоную абарону выступілі каля 4 тыс. жаўнераў і матросаў, якія абяззброілі каравул гаўптвахты і вызвалілі з-пад арышту больш за 800 чалавек. 26 кастрычніка жаўнеры-паўстанцы разагналі паліцэйскі атрад, які займаўся вобыскамі. Паустанцы былі жорстка пакараны. Да суду было прыцягнута 16 чалавек. Зь іх 9 было расстраляна, а астатнія адпраўлены на катаргу і ў арыштанцкія роты. Але спыніць працэс разлажэньня войска ўжо было нельга, яно паступова станавілася небаяздольным.

Балянс вайны

Страты па краінах
Краіна	Змабілізавана	Загінулі і памерлі	Паранены	Палонныя і зьніклыя	Агульныя страты	Адсотак страт сярод змабілізаваных
Антанта
Расея	12 000 000	1 700 000	4 950 000	2 500 000	9 150 000	76,3
Францыя	8 410 000	1 357 800	4 266 000	537 000	6 160 800	76,3
Вялікабрытанія (разам з калёніямі)	8 904 467	908 371	2 090 212	191 652	3 190 235	35,8
Італія	5 615 000	650 000	947 000	600 000	2 197 000	39,1
Злучаныя Штаты	4 355 000	126 000	234 300	4 500	364 800	8,2
Японія	800 000	300	907	3	1210	0,2
Румынія	750 000	335 706	120 000	80 000	535 706	71,4
Сэрбія	707 343	45 000	133 148	152 958	331 106	46,8
Бэльгія	267 000	13 716	44 686	34 659	93 061	34,9
Грэцыя	230 000	5000	21 000	1000	27 000	11,7
Партугалія	100 000	7222	13 751	12 318	33 291	33,3
Чарнагорыя	50 000	3000	10 000	7000	20 000	40,0
Разам	42 188 810	5 152 115	12 831 004	4 121 090	22 104 209	52,3
Цэнтральныя Дзяржавы
Нямеччына	11 000 000	1 773 700	4 216 058	1 152 800	7 142 558	64,9
Аўстра-Вугоршчына	7 800 000	1 200 000	3 620 000	2 200 000	7 020 000	90,0
Турэччына	2 850 000	325 000	400 000	250 000	975 000	34,2
Баўгарыя	1 200 000	87 500	152 390	27 029	266 919	22,2
Разам	22 850 000	3 386 200	8 388 448	3 629 829	15 404 477	67,4
Агулам	65 038 810	8 538 315	21 219 452	7 750 919	37 508 686	57,6

Вонкавыя спасылкі

Першая сусьветная вайна — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў