Царква Сьвятога Духа (Менск)

Бажніца
Царква Сьвятога Духа
Царква Сьвятога Духа
Краіна	Беларусь
Места	Менск
Каардынаты	53°54′14.95″ пн. ш. 27°33′24.08″ у. д.
Эпархія	Менская япархія
Архітэктурны стыль	псэўдарускі стыль[d], рэнэсансная архітэктура[d] і рэнэсансная архітэктура[d]
Дата заснаваньня	XVII ст.
Дата скасаваньня	1936
Статус	Ахоўная зона
Царква Сьвятога Духа на мапе Беларусі Царква Сьвятога Духа
Царква Сьвятога Духа на Вікісховішчы

Царква Сьвятога Духа — грэка-каталіцкая (вуніяцкая) бажніца ў Менску, збудаваная ў XVII ст. Знаходзілася на Высокім Рынку і зьяўлялася дамінантай комплексу мужчынскага і жаночага базылянскіх кляштараў.

У будынку царквы спалучаліся рысы готыкі і паўночнага рэнэсансу. Галоўны фасад упрыгожвалі нішы, расьпісаныя фрэскамі з выявамі сьвятых. Падобны сынтэз архітэктуры і малярства практычна не сустракаецца ў сакральнай архітэктуры Эўропы і зьяўляецца адметнасьцю дойлідзтва Беларусі, яе ўнёскам у агульнаэўрапейскае будаўнічае мастацтва эпохі Рэнэсансу.

У 1936 року бальшавікі ўзарвалі царкву. Да нашага часу захаваліся падмуркі і крыпты з парэшткамі фундатараў. У верасьні 2011 року завяршыліся працы па аднаўленьні царквы Сьвятога Духа.

Гісторыя

Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што мураваную царкву Сьвятога Духа збудавалі каля 1616 року. Аднак беларускі гісторык архітэктуры У. Дзянісаў паказвае на тое, што будова храму вялася пазьней, у 30-я—40-я рокі XVII ст. Рэч у тым, што на плошчы побач з базылянскім манастыром знаходзіўся вольны пляц «Лужына», які толькі ў 1636 року вылучылі Сьвята-Духаўскаму манастыру для будовы мураванай царквы замест драўлянай. Відаць, будова новага храму зрабілася магчымай па атрыманьні манастыром у 1634 року 2000 злотых паводле тастамэнту заможнага полацкага месьціча.

У 1641 року па фундацыі троцкай кашталянкі Зузаны Гансеўскай побач з мужчынскім быў заснаваны яшчэ і жаночы вуніяцкі манастыр. Але вольнага месца, каб паставіць царкву манашкам, на тэрыторыі плошчы Верхні рынак не было. Царква Сьвятога Духа, якая тады будавалася, стала супольнай для двух манастыроў — мужчынскага і жаночага, што было рэдкай практыкай у манастырскім дойлідзтве.

Мяркуецца, што будова бажніцы скончылася да 1650-х рокаў, бо ўжо ў 1651 року вуніяцкі мітрапаліт Антон Сялява наказаў у спадчыну кляштару базылянак 20 000 злотых з адзінай умовай — быць пахаваным у царкве Сьвятога Духа. Пазьней, у часе Крывавагу патопу (1654—1667) царква як частка комплексу базылянскіх манастыроў выкарыстоўвалася ў абарончых мэтах.

Як галоўнае сакральнае збудаванне на Высокім Рынку сьвятыня ўражвала сучасьнікаў сваёй пышнасьцю. Стольнік П. Талстой у 1697 року пісаў: «У гэтым манастыры царква мураваная вялікая, у якой скляпеньні ладныя, якіх мала ў мураваным дойлідзтве Польшчы».

У 1795 року расейскія ўлады адабралі царкву ў вуніятаў, а ў 1799 року пераасьвяцілі храм на Петрапаўлаўскі праваслаўны сабор. Абмеры 1843 року даносяць да нас аблічча царквы, якая яшчэ захоўвала вуніяцкія рысы. Па скасаваньні Грэка-Каталіцкай Царквы (1839) ў сабор вярнулі Менскі цудатворны абраз Маці Божай (захоўваўся ў царкве Сьвятога Духа ад 18 кастрычніка 1616 року, а па адабраньні яе ў вуніятаў абраз перанесьлі ў іншы грэка-каталіцкі храм).

У 1835 року адбыўся пажар, па якім царкву значна перабудавалі. Славуты апісальнік Менска XIX ст. Уладзіслаў Сыракомля ў 1857 року называў Петрапаўлаўскі сабор «цудоўна адноўленым». Другасна храм перабудавалі ў 1893 року ў маскоўска-яраслаўскім стылі ў яго эклектычным і казённым прачытаньні.

У 1930 року бальшавікі зачынілі сабор і загадалі перадаць яго арганізацыі, якая займалася нарыхтоўкай збожжа. Таго ж року ў месьце забаранілі царкоўны перазвон. У 1935 року абраз Маці Божай Менскай, што захоўваўся ў саборы, скіравалі ў музэйныя запасьнікі. У 1936 року сасьпеў загад пра разбурэньне царквы. Стваральнікам каманды па яе зьнішчэньні быў Пятро Грыгарэнка — у будучым генэрал, савецкі дысыдэнт і праваабаронца. У другой палове траўня 1936 року (паводле іншых зьвестак у 1937 року) ўзарвалі. Месца, дзе стаяла царква, расчышчалі некалькі рокаў, пасьля чаго на ім уладкавалі зьвярынец, дэсакралізуючы месца царквы. Менчукам 1960—1980-х гэты куток гораду быў вядомы як піўны бар «Ясень», мэталічны павільён якога паставілі акурат на падмуркі храма.

Сучаснасьць

Вонкавыя выявы
	Раскопкі падмуркаў царквы перад будовай муляжа, 2009 рок

У 1979 року быў распрацаваны першы праект рэканструкцыі царквы Сьвятога Духа. У 2004 мітрапаліт Філярэт зьвярнуўся да тагачаснага старшыні Менскага гарвыканкама Міхаіла Паўлава з прапановаю пабудовы на месцы царквы Сьвятога Духа праваслаўнай капліцы, але яму было адмоўлена. У 2009 року пачалося аднаўленьне царквы. Праект патранаваў новы граданачальнік Мікалай Ладуцька. Плянавалася, што адбудаваная царква мусіла выкарыстоўвацца ў якасьці дзіцячай філярмоніі. 15 красавіка таго ж року група менскіх грэка-каталікоў зьвярнулася да А. Лукашэнкі з просьбай дазволіць адбудаваць гэты храм Беларускай Грэка-Каталіцкай Царкве, пад зваротам падпісаліся доктар гістарычных навук Анатоль Грыцкевіч, доктар багаслоўя Ірына Дубянецкая, доктар фізыка-матэматычных навук Юры Хадыка, пісьменьнік Уладзімер Арлоў, паэтка Галіна Дубянецкая, археоляг Эдвард Зайкоўскі, гісторык Анатоль Сідарэвіч. Сваю просьбу вернікі патлумачылі тым, што станам на 2009 рок у Менску налічваліся чатыры грэка-каталіцкія парафіі, але ніводная зь іх дагэтуль не атрымала дазволу ад менскіх уладаў на будову ўласнага храму.

Вонкавыя выявы
	Царква Сьвятога Духа па аднаўленьні

Аднак зварот не прынёс плёну. У Камітэце архітэктуры адказалі, што на месцы сьвятыні будзе будавацца дзіцячая філярмонія «з выкарыстаньнем архітэктурна-мастацкага вобразу будынка царквы Сьвятога Духа XVII ст.» Пра тое ж вялося і ў лісьце зь Менгарвыканкаму, толькі тамака дадалі, што праект «аднавіць будынак колішняй царквы Сьвятога Духа ў першапачатковым выглядзе як гістарычна-культурны, а ня культавы аб’ект» быў распрацаваны яшчэ ў 1984 року.

Існуе меркаваньне, што адмова дазволіць аднавіць вуніяцкую царкву тлумачыцца існаваньнем у Беларусі няпісанага правіла: бяз згоды кіроўнага архірэя РПЦ улада ня можа даць прадстаўнікам іншай канфэсіі згоды на будову храму (малітоўнага дома, навучальнай установы) на тэрыторыі дадзенай япархіі. Гэтую думку ўскосна пацьвярджае афіцыйная пазыцыя БЭ РПЦ, якую агучыў адказны сакратар БПЦ па зьвязках са СМІ архімандрыт Аляксей:

	Нас очень удивляет позиция греко-католиков, которых единицы в Минске. Их невежество, такая невероятная узколобость и желания не соответствуют сегодняшним возможностям. Никто к этому мнению и прислушиваться не думает. <…> Но лично я считаю, что государство должно показать пример восстановления исторической и духовной справедливости. <…> И поэтому если они хотят на святом месте что-то восстановить, то это надо строить исключительно храм, как это делается во всем цивилизованном мире. Восстановить храм и вернуть его исконному владельцу, а владельцем этого храма была православная церковь
—архімандрыт Аляксей, адказны сакратар БПЦ па зьвязках са СМІ, Филармония им. Святого Духа // «Ежедневник», 29 траўня 2009.

Цяпер у новым будынку разьмяшчаецца Канцэртная заля дзіцячай філярмоніі «Верхні горад», а адміністрацыя Кастрычніцкага раёна будзе праводзіць шлюбныя цырымоніі. Паводле крытэрыяў Міжнароднай рады па пытаньнях помнікаў і гістарычных мясьцінаў такі аб’ект лічыцца помнікам. Рэстаўратары ня здолелі аднавіць фрэскі на фасадзе і не ўвянчалі франтон крыжам.

Архітэктура

Пачатковы выгляд комплексу базылянскіх кляштараў. Рэканструкцыя Л. Івановай паводле матэрыялаў У. Дзянісава

Будынак царквы меў франтальнае разьмяшчэньне адносна плошчы Высокі Рынак. Храм меў шчыльны зьвязак з усім комплексам базылянскіх збудаваньняў і кампазыцыяй забудовы Высокага Места. Відаць, зыходзячы з кампазыцыйных задачаў забудовы плошчы, будынак павярнулі апсідай не на ўсход, а на паўночны ўсход. 3 правага боку да царквы далучаўся доўгі 2-павярховы дом мужчынскага кляштару. 3ь левага боку ад апсіды празь невялікую прыбудову і доўгі вузкі крыты пераход, што перагароджваў Дамініканскую вуліцу, бажніца злучалася з будынкам жаночага кляштару.

Царква — 1-нэфавы бязьвежавы храм зь 5-граннай апсідай, перакрыты, як паказвае Т. Габрусь, цыліндрычнымі з распалубкамі (а не крыжовымі, як меркаваў У. Дзянісаў) скляпеньнямі, што абапіраліся на масіўныя ўнутраныя контрфорсы. У архітэктуры царквы прысутнічалі элемэнты готыкі — сьцены прарэзвалі вялікія сьпічастыя вокны. Аднак галоўны фасад прадстаўляў лёгкую ярусную кампазыцыю, выкананую пад відавочным уплывам паўночнага рэнэсансу. Спалучэньне готыкі і рэнэсансу — адна з характэрных асаблівасьцяў разьвіцьця дойлідзтва Беларусі ў гэтую эпоху.

Плястычная кампазыцыя галоўнага фасаду храму будавалася на супрацьпастаўленьні працяжнаму стрыманаму паводле архітэктуры мужчынскаму кляштару. Роўніца галоўнага фасаду падзялялася чатырма пілястрамі карынфскага ордэна на тры часткі. У цэнтральнай частцы разьмяшчаўся партал. Над парталам знаходзілася паўцыліндрычнае акно, аздобленае ляпнымі ліштвамі. Па бакох разьмяшчаліся плоскія нішы такой жа формы. Тарэц даху прыкрываў прыгожы трох’ярусны шчыт крывалінейнага абрысу. Моцны прафіляваны карніз, які абкружаў будынак з пэрымэтру, аддзяляў сам шчыт ад сьцяны. Цэнтральная вось вылучалася шэрагам лучковых аконных праёмаў і завяршалася аркавай нішай. Тонкі графічны малюнак шчыта дапаўнялі пінаклі.

Царква Сьвятога Духа (леваруч) на малюнку пач. XIX ст.

Прамежкі паміж пілястрамі шчыта і плоскія аркавыя нішы запаўнялі фрэскі з выявамі сьвятых. Аналягічны прыём сынтэзу архітэктуры і манумэнтальна-дэкаратыўнага малярства ў культавай архітэктуры зьяўляецца спэцыфікай дойлідзтва Беларусі ў эпоху Рэнэсансу. Дасьледніцы гісторыі беларускай архітэктуры І. Слюнькова і Т. Габрусь зазначаюць, што такім чынам галоўны фасад храму імітаваў традыцыйны царкоўны іканастас.

Інтэр’ер царквы ўпрыгожвалі 5 драўляных і мураваных разных алтароў з маляўнічымі кампазыцыямі. У галоўным алтары знаходзіўся Менскі абраз Маці Божай. На хорах стаяў арган (майстар Людвіг Клімовіч, 1779). У 2-й пал. XVIII ст. інтэр’еры рэканструявалі (майстры муляр Рыгор Сьніджэцкі, мазаічнік Ян Будрэвіч).

У XIX ст., па адабраньні храму ў вуніятаў, абрыс галоўнага фасаду значна сказілі перабудовамі. Спачатку да царквы дабудавалі бабінец з калёнамі, затым да яе паўночнага фасаду прыбудавалі безаблічны паводле архітэктуры жылы дом з крамамі.

У 1840-я рокі (паводле іншых зьвестак у 1880-я рокі) царкву перабудавалі да непазнавальнасьці. Да галоўнага фасаду прыбудавалі званіцу, завершаную ўверсе дзьвюма невялікімі вежамі. Частку скляпеньняў разабралі, а на гэтым месцы дабудавалі купал на чатырохгранным барабане. У гэты ж час зьнесьлі галерэю, якая злучала храм з будынкам былога жаночага кляштару.

Царква (праваруч) па перабудове 1840-х рокаў

Паводле праекту 1893 року царкву перабудавалі яшчэ раз, у выніку чаго храм набыў рысы маскоўска-яраслаўскага дойлідзтва XVII ст. З 1-нэфавага храм зрабіўся 3-нэфавым. Над галоўным фасадам узьвялі двух’ярусную (васьмярык на чацьвярык) шатровую званіцу з макаўкай. Па бакох яе флянкавалі 2 цыбулепадобныя купалы на каскадах какошнікаў у аснаваньні. Галоўны фасад атрымаў выгляд вялікага аркавага пэрспэктыўнага партала, верхні шэраг аркавых аконных праёмаў аздаблялі фігурныя кілепадобныя ліштвы. Архітэктура храму вызначалася насычаным цагляным дэкорам, пазычаным з маскоўскага царкоўнага дойлідзтва XVII—XVIII стст. Над караблём храму надбудавалі магутны 4-гранны аб’ём, завершаны пяцікупальлем. Зь левага боку да трапезнай далучалася 4-гранная шатровая капліца.

Мастацкае афармленьне інтэр’еру ўлучала арнамэнтальную размалёўку падпружных арак, выявы сьвятых і анёлаў на купале, пілёнах і пілястрах, на консе апсіды. Падлогу выклалі белымі мармуровымі плітамі. Галоўны 4-ярусны іканастас (1870) быў насычаны архітэктурнымі абломамі і накладной арнамэнтальнай разьбой, скульптурамі херувімаў. На разных пазалачоных царcкіх варотах меліся 4 выявы эвангелістаў. На горным месцы апсіды разьмяшчаўся абраз «Збаўца» (копія знакамітага абраза К. Брулова). Асабліва шанаваўся абраз Маці Божай Менскай, які ў 1852 року ўпрыгожылі новай срэбнай рызай з каштоўнымі каменьнямі.

Галерэя

• Даўнія выявы царквы Сьвятога Духа
• 
  Рысунак з «Атляса Менскай губэрні», 1800 рок
• 
  На рысунку 1843 року
• 
  Па перабудове 1840-х рокаў, здымак 1885 року
• 
  Выгляд па перабудове 1893 року

Цікавыя факты

Царква на здымку С. Пракудзіна-Горскага, пач. XX ст.

• У крыптах царквы, імаверна, знаходзіліся парэшткі Кацярыны Сапегі — дачкі легендарнага канцлера вялікага літоўскага Лява Сапегі, якая была заснавальніцай і першай ігуменьняй менскага манастыра базылянак.
• Ля параднага ўваходу ў царкву 27 студзеня 1906 року І. Пуліхаў учыніў няўдалы замах на менскага губэрнатара Курлова, што ў 1905 року загадаў расстраляць мірную дэманстрацыю на Прывакзальнай плошчы.
• У 1922 року ў храме прайшоў сабор духавенства, на якім прынялі рашэньне пра ўтварэньне Менскай мітраполіі. У адпаведнасьці зь ім менскі япіскап атрымаў паўнамоцтвы кіраваць ня толькі Менскай япархіяй, але і Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквой Беларусі.
• У 2004 року кіраўнік Беларускага экзархату Расейскай Праваслаўнай Царквы Філярэт накіраваў ліст старшыню менскага гарвыканкаму М. Паўлаву, у якім выступіў з ініцыятывай не аднаўляць царкву Сьвятога Духа, а збудаваць на яе месцы новую праваслаўную капліцу. Яшчэ адну праваслаўную капліцу ў гонар А. Неўскага мітрапаліт прапанаваў паставіць на месцы падмуркаў Малога гасьцінага двара.
  

Літаратура

• У. М. Дзянісаў. Комплекс базыльянскіх манастыроў у Мінску // Помнікі старажытнабеларускай культуры: Новыя адкрыцці. — Мн.: Навука і тэхніка, 1984.
• Пазняк З. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Менск: Нар. асвета, 1985. — 111 с.: іл.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.
• Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. ISBN 985-11-0190-7.
• Мінск. Стары і новы / аўт.-склад. У. Валажынскі; пад. рэд. З. Шыбекі — Менск: Харвест, 2007. — 272 с.: іл. ISBN 978-985-16-0092-8.
• Шыбека З., Шыбека С. Мінск: Старонкі жыцця дарэв. горада / Пер. з рускай мовы М. Віжа; Прадмова С. Станюты. — Менск: Полымя, 1994. — 341 с. [1] асобн. арк. карт.: іл. ISBN 5-345-00613-X.

Вонкавыя спасылкі

Царква Сьвятога Духа (Менск) — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Царква Сьвятога Духа (Менск). Radzima.org. Праверана 3 сакавіка 2011 г.