Альбанская мова

Альбанская
Shqip
Ужываецца ў	Альбаніі, Сэрбіі, Чарнагорыі, Македоніі, Грэцыі, Турцыі, Італіі і іншых
Рэгіён	Усходняя Эўропа
Колькасьць карыстальнікаў	6 169 000 (2000)
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская  Альбанская
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Альбаніі, Косава, Македоніі
Рэгулюецца	—
Пісьмо	лацінскае пісьмо і Albanian alphabet[d]
Коды мовы
ISO 639-1	sq
ISO 639-2(Б)	sqi
ISO 639-2(Т)	alb
ISO 639-3	sqi
SIL	ALS, ALN, AAE, AAT

Альба́нская мо́ва (па-альбанску: Shqip) — індаэўрапейская мова, на якой размаўляюць альбанцы ў Альбаніі, Косаве і некаторых іншых рэгіёнах і краінах паўднёвай Эўропы. На індаэўрапейскім дрэве моваў у сваёй галіне іншых роднасных моваў ня мае, з тае прычыны што альбанцы зьяўляюцца адзінымі сучаснымі нашчадкамі розных плямёнаў Іліраў. Колькасьць носьбітаў на сёньня — каля 6 мільёнаў. Дзьве асноўныя групы дыялектаў гэта Ґеґ (Gegë), які пашыраны ў былой Югаславіі, і Тоск (Toskë), які пашыраны ў паўднёвай Альбаніі.

Гісторыя

Першыя вядомыя рукапісы датуюцца 15 стагодзьдзем. Першая вядомая друкаваная кніга на альбанскай мове — «Мэшары» (Meshari, што азначае па-альбанску кніга малітваў) — была напісаная Джонам Бузуку, каталіцкім сьвятаром у 1555 годзе. Першай школай з выкладаньнем на альбанскай мове, праўдападобна, была вучэльня францысканцаў, якая была адкрытая ў 1638 годзе.

Назва

Слова shqip па-альбанcку азначае «арол», але дакладная гісторыя паходжаньня гэтай саманазвы нявядомая. Па-лацінску з даўніх часоў (яшчэ за Пталамеем) ужывалася слова Albania, і яно паступова пашырылася ў іншыя мовы. Карэнныя альбанцы ў Італіі называюць сябе і сваю мову «арбэрэш» (Arbëresh). Карэнныя альбанцы ў Грэцыі называюць сябе і сваю мову «арванітыка» (Arvanitika).

Клясыфікацыя і дыялекты

Мовазнаўцы даказалі, што альбанская мова зьяўляецца індаэўрапейскай, у 1850-х гадох. Яна зьяўляецца адзінай мовай на сваёй галінцы: гэта адзіны жывы нашчадак дыялектаў, на якіх размаўлялі ў Ілірыі.

Дзьве асноўныя групы дыялектаў гэта Ґеґ (Gegë), які пашыраны ў былой Югаславіі ды на поўначы Альбаніі, і Тоск (Toskë), які пашыраны ў паўднёвай Альбаніі. Прыблізная мяжа паміж дыялектамі палягае па рацэ Шкумбіні (Shkumbini). Узровень падабенства дыялектаў даволі вялікі, таму праблемаў узаемнага разуменьня звычайна не ўзьнікае, хаця паміж імі ёсьць выразныя фаналягічныя і лексылягічныя адрозьненьні.

Значна большымі адрозьненьнямі характарызуюцца дыялекты арбэрэш (Arbëresh), пашыраны сярод альбанцаў Італіі, і арванітыка (Αρβανίτικα), сярод альбанцаў у Грэцыі.

Літаратурная мова базуецца на паўднёвым дыялекце тоск.

• Ґеґ
• Тоск
  • Арбэрэш
  • Арванітыка

Альбаназнаўства

Дасьледаваньнямі альбанскай мовы займаліся нямецкія лінгвісты Франц Боп (Franz Bopp), Норбэрт Ёкль (Norbert Jokl), Густаў Маер (Gustav Meyer), паляк Вацлаў Цімахоўскі (Wacław Cimochowski), альбанец Джавалін Шкуртай (Gjovalin Shkurtaj) і многія іншыя. У Беларусі на сёньняшні дзень няма ніводнага спэцыяліста ў галіне альбаназнаўства.

Фанэтыка

Альбанская мова мае 7 галосных і 29 зычных гукаў.

Галосныя

Альбанскія галосныя

Фанэма IPA	Літара	Вымаўленьне
/i/	i	Як “і" ў слове “кіт"
/ɛ/	e	Як “э" ў слове “мэта"
/a/	a	Як “а" слове “тата"
/ə/	ë	У беларускай мове няма адпаведніка. Нешта сярэдняе паміж “а" і “ы". Падобна да баўгарскага гуку “ъ". На канцы словаў не вымаўляецца, але падаўжае галосны ў папярэднім складзе.
/ɔ/	o	Як “о" ў слове “кот"
/y/	y	У беларускай мове няма адпаведніка. Як нямецкі “ü або францускі “u" у слове “du"
/u/	u	Як “у" ў слове “шум".

Зычныя

Альбанскія зычныя

Фанэма IPA	Літара	Вымаўленьне
/p/	p	Як “п" у слове "пан"
/b/	b	Як "б" у слове "бурак
/t/	t	Як "т" у слове "тата"
/d/	d	Як "д" у слове "дошка"
/c/	q	У беларускай мове няма. Нешта сярэдняе паміж македонскім "кь" (Ќ) і мяккім расейскім "чь".
/ɟ/	gj	У беларускай мове няма. Паліталізаваны варыянт "дж": "джь" (альбо інакш кажучы, звонкі варыянт мяккага "чь")
/k/	k	Як "к" у слове "калі"
/g/	g	Як расейскі г, альбо як беларускі ґ у словах "ґанак", "ґузік".
/ts/	c	Як "ц" у слове "цаля"
/dz/	x	Як "дз" у слове "пэндзаль", "дзынкаць"
/tʃ/	ç	Як "ч" у слове "чаму"
/dʒ/	xh	Як "дж" у слове "ураджай"
/θ/	th	У беларускай мове няма. Як ангельскі гук th у слове thin
/ð/	dh	У беларускай мове няма. Як ангельскі гук th у слове this
/f/	f	Як "ф" у слове "фізыка"
/v/	v	Як "в" у слове "вока"
/s/	s	Як "с" у слове "сын"
/z/	z	Як "з" у слове "замак"
/ʃ/	sh	Як "ш" у слове "шаля"
/ʒ/	zh	Як "ж" у слове "жывы". Перад "і" паляталізуецца - "жі" (не "жы"!)
/h/	h	Нешта сярэдняе паміж беларускім "х" (ch) і "г" (h). Бліжэй да "х".
/m/	m	Як "м" у слове "мама"
/n/	n	Як "н" у слове "нос"
/ɲ/	nj	Як "нь" у слове "конь"
/l/	l	Як "ль" у слове "соль"
/j/	j	Як "й" у слове "мой"
/lˠ/	ll	Як "л" у слове "кол"
/r/	rr	Як "р" у слове "рука"
/ɾ/	r	У беларускай мове няма. Як "р" у гішпанскім слове "aro".

Лексыка

Альбанская мова выдзелілася з протаіндаэўрапейскай праўдападобна каля 4000 гадоў таму, і бальшыня словаў базавага лексыкону маюць протаіндаэўрапейскія карані. Некаторыя зь іх зьяўляюцца кагнатамі з румынскімі адпаведнікамі. Мова мае шмат лацінскіх і грэцкіх запазычаных словаў, у тым ліку ў базавай лексыцы:

• qytet < civitas (горад)
• qiell < caelum (неба)
• mik < amicus (сябар)

Пасьля прыходу славян на Балканы альбанская мова ўвабрала ў сябе і славянскую лексыку, перадусім баўгарскую. Апрача таго, як і ўсе іншыя мовы на Балканскай паўвысьпе, альбанская мова мае заўважны пласт турэцкай лексыкі, які ўвайшоў у мову за часам панаваньня Асманскай імпэрыі.

Альфабэт

Альбанская мова пішацца лацінскім альфабэтам. Альфабэт быў стандартызаваны ў 1908 годзе. Апрача стандартных сымбаляў ASCII Latin-1 ISO ужываюцца два сымбалі ë і ç. Да 1908 году з-за адсутнасьці стандарту для запісу альбанскай мовы ўжываліся шматлікія сыстэмы, у тым ліку кірыліца, грэцкі альфабэт, вэрсія арабскай азбукі і іншыя.

Прыклады і выразы

Альбанскі, альбанская (мова)	shqip	/ʃkʲip/	(shkEEp)	Albanian_shqip.ogg
прывітаньне (дыялект гег) (	tungjatjeta	/tun ɟat jɛ ta/	(tUhn-ngIAt-IEta)	Albanian_tungjatjeta.ogg
да пабачэньня	mirupafshim	/mi ru paf ʃim/	(mEEr-Uh-pA-fshEEm)	Albanian_mirupafshim.ogg
калі ласка	ju lutem	/ju lu tɛm/	(iU LU-tehm)	Albanian_ju_lutem.ogg
дзякуй	faleminderit	/fa ɫɛ min dɛ rit/	(fAh-leh-mEE-nde-rEEt)	Albanian_faleminderit.ogg
гэты	atë	/a tə/	(ATEH)	Albanian_atë.ogg
колькі?	sa është?	/sa əʃ tə/	(sAh ush-te)	Albanian_sa_është.ogg
ангельская (мова)	anglisht	/an gliʃt/	(ahn-GLEE-sht)	Albanian_anglisht.ogg
так	po	/po/	(POE)	Albanian_po.ogg
не	jo	/jo/	(IOH)	Albanian_jo.ogg
прабач(це)	më fal	/mə fal/	(mUh FAL)	Albanian_më_fal.ogg
Я не разумею	nuk kuptoj	nuk kup toj/	(nUhk KUP-toi)	Albanian_nuk_kuptoj.ogg
Будзь здаровы! На здароўе!	gëzuar	/gə zu ar/	(gUh-zuh-ar)	Albanian_gëzuar.ogg
Вы размаўляеце па-ангельску?	flisni Anglisht?	/flis ni an gliʃt/	(flee-snEE ahn-GLEE-sht)	Albanian_flisni_anglisht.ogg

Вонкавыя спасылкі

Альбанская мова — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў