Русіфікацыя Беларусі

Полацак у 1812, 1912 і 2006 гг. Зьнішчэньне гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў места супольнымі намаганьнямі Расейскай імпэрыі і СССР: да 1865 г. расейскія ўлады зьнішчылі касьцёл францішканаў, да 1912 г. — манастыр базылянаў; у 1940-я гг. савецкія ўлады зьнішчылі касьцёл і кляштар дамініканаў і часткова зруйнавалі касьцёл бэрнардынаў, у 1964 г. — узарвалі касьцёл езуітаў

Русіфікацыя Беларусі, дакладней маскаліза́цыя або расеіза́цыя — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву беларускага народу ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і мовы і насаджэньня расейскай мовы і культуры. У шырокім кантэксьце — комплексны працэс агрэсіўнага паглынаньня беларускага этнасу расейскім. Палітыка русіфікацыі Беларусі ажыцьцяўлялася ўладамі Расейскай імпэрыі і СССР, з 1995 году — рэжымам Аляксандра Лукашэнкі, які з расейскім уварваньнем ва Ўкраіну (24 лютага 2022 году) адкрыта выявіўся расейскай акупацыйнай адміністрацыяй Беларусі.

Русіфікацыя Беларусі складаецца з шэрагу кампанэнтаў:

• Русіфікацыя адукацыі
  • Перавод адукацыі ў Беларусі на расейскую мову
  • Выкладаньне праз парадыгмы расейскай мэнтальнасьці
• Рэпрэсіі беларускіх элітаў, якія стаяць на пазыцыях нацыянальнай незалежнасьці і будуюць беларускую дзяржаву на аснове беларускіх нацыянальных атрыбутаў
  • Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі
• Перакручваньне гісторыі Беларусі і прыніжэньне гістарычнай ролі беларусаў (з фактычнай забаронай афіцыйнага ўжываньня назваў Літва і ліцьвіны датычна Беларусі і беларусаў)
  • Летувізацыя
• Увядзеньне праваслаўя, зьвязанага з Расейскай праваслаўнай царквой
• Навязваньне расейскай культуры
• Навязваньне расейскай мэнтальнасьці і антызаходніцтва, адмова ад каштоўнасьцяў свабоднага дэмакратычнага праўнага грамадзтва
  • Укараненьне ў беларускую сьвядомасьць расейскіх мэнтальных шаблёнаў («братэрскія народы», «Вялікая Айчынная вайна», непрыязнасьць або нянавісьць да свабоды, дэмакратыі, правоў чалавека, антызаходнія догмы і г. д.)
• Штучная дэфармацыя беларускай мовы з мэтай набліжэньня яе да расейскай
  • Наркамаўка
• Падтрыманьне праўных інстытутаў, якія ствараюць умовы для выцісканьня беларускай мовы
• Разбурэньне альбо мадыфікацыя нацыянальнай архітэктуры
  • Русіфікацыя Беларусі ў архітэктуры
• Масавае ўсталяваньне помнікаў расейскім дзеячам
• Перайменаваньне населеных пунктаў, вуліцаў і іншых геаграфічных аб’ектаў у гонар расейскіх дзеячоў альбо паводле расейскай традыцыі
• Панаваньне расейскага тэлебачаньня, расейскай прадукцыі ў мэдыйнай прасторы Беларусі
• Брак умоваў для выкарыстаньня беларускай мовы ў працы і дакумэнтазвароце

Русіфікацыя Беларусі — складнік этнацыду, што падпадае пад крымінальны перасьлед міжнародных судовых інстанцыяў.

Перадумовы

Трубяцкая разьня 1654 году

Імкненьне валадароў Маскоўскай дзяржавы супрацьстаяць аб’яднаньню ўсходнеславянскіх земляў вакол Вялікага Княства Літоўскага стала прычынай шматлікіх ваенных канфліктаў. Прытым Масква спрабавала знайсьці ідэалягічнае абгрунтаваньне ўласнай вайсковай экспансіі. Кіраўнікі Маскоўскай мітраполіі, якая фактычна ўтварылася пад уладай Залатой Арды ў выніку пераезду мітрапаліта з захопленага і разрабаванага Кіева ўва Ўладзімер на Клязьме — бліжэй да ардынскай сталіцы Сараю, тытуляваліся «мітрапалітамі кіеўскімі і ўсяе Русі» (хоць самавольны перанос біскупскай катэдры забараняецца правілам 82 Картагенскага сабору) і на падставе гэтага імкнуліся падпарадкаваць сабе Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію, створаную на вольных ад ардынскага панаваньня землях. З прычыны супярэчнасьцяў з Канстантынопалем, які вызнаў незалежную ад Арды Літоўскую мітраполію, у 1448 годзе Маскоўская мітраполія ў аднабаковым парадку выйшла з-пад юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату (у дакумэнце Маскоўскага сабору 1459 году колішняя мітраполія ўпершыню называецца «Царквой Маскоўскай»), за што праваслаўныя цэрквы перасталі лічыць яе кананічнай і вызначылі як схізму. У адказ на гэта ў канцы XV ст. у Маскве зьявілася канцэпцыя «Трэцяга Рыму», згодна зь якой яна абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай Рыму і Канстантынопалю («Другога Рыму») і абаронцай чысьціні праваслаўя. Да рэлігійнага чыньніку Масква таксама спрабавала далучыць дынастычны: на падставе прыналежнасьці да дынастыі Рурыкавічаў маскоўскія валадары абвяшчалі сябе спадкаемцамі кіеўскіх князёў.

Гісторык Анатоль Грыцкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што ў XVI ст. дзеля абгрунтаваньня правоў маскоўскіх князёў на землі сучасных Беларусі і Ўкраіны ў Маскоўскай дзяржаве стварылі міт пра «літоўскую» (г. зн. жамойцкую, летувіскую) заваёву беларускіх земляў, які ўпершыню зьявіўся ў літаратурна-публіцыстычным творы «Сказание о князьях владимирских». Тым часам адной з спробаў абараніцца ад ідэалягічных нападаў Маскоўскай дзяржавы (яшчэ за панаваньнем там нашчадкаў Рурыка) стала зьяўленьне ў самім Вялікім Княстве Літоўскім легенды пра Палямона, якая сьцьвярджала паходжаньне ліцьвінаў ад рымскіх нобіляў, а ня кіеўскіх князёў, а Літоўскай дзяржаўнасьці — ад Рымскай.

Лякальныя войны за памежныя ўдзельныя княствы ўпершыню перарасьлі ў глябальны канфлікт у 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар Іван IV Тыран абвясьціў сваёй спадчынай усходнюю частку беларускай этнічнай тэрыторыі зь местамі Полацкам, Віцебскам, Воршай, Магілёвам і інш. Распачатая ім Інфлянцкая вайна (1558—1583) стала адной з прычынаў эканамічнага і палітычнага заняпаду Вялікага Княства Літоўскага, улады якога дзеля захаваньня дзяржавы мусілі ў 1569 годзе скласьці Люблінскую унію з Каралеўствам Польскім.

Панарама Быхава ў 1650, 1905 і 2010 гадох. Дэградацыя места ў выніку ваеннай агрэсіі Маскоўскай дзяржавы, а таксама панаваньня Расейскай імпэрыі і СССР

У 1589 годзе па знаходжаньні ў схізьме на працягу 141 году Маскоўская царква атрымала ад Канстантынопалю вызнаньне і аўтакефалію. Адначасна яна фактычна пагадзілася з тым, што праваслаўныя прыходы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (у тым ліку сучаснай Беларусі) засталіся ў юрысдыкцыі Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхату. Такім спосабам Масква вызнала тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага кананічнай тэрыторыяй Канстантынопальскага патрыярхату і пазбавілася рэлігійна-канфэсійных правоў на гэтыя землі. У 1613 годзе па абраньні на маскоўскі сталец прадстаўніка дынастыі Раманавых, якая ня мела ніякіх роднасных зьвязкаў з валадарамі Кіева — Рурыкавічамі, маскоўскія князі страцілі дынастычныя правы на тэрыторыі, падуладныя кіеўскім князям. Такім парадкам, усе наступныя памкненьні Маскоўскай дзяржавы захапіць землі Вялікага Княства Літоўскага ня мелі ніякіх юрыдычных падставаў, апроч г.зв. «права моцнага». Разам з тым маскоўскія ўлады знайшлі новае абгрунтаваньне агрэсіі — абарону тых праваслаўных, якія не прынялі Берасьцейскай уніі, аднак у сапраўднасьці яны кіраваліся чыста захопніцкімі інтарэсамі.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскі гаспадар Аляксей Міхайлавіч, у адрозьненьне ад Івана Тырана, ужо хацеў захапіць усю тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага. Маскоўскія войскі адзначыліся разбурэньнем і спусташэньнем шматлікіх местаў і мястэчак, а таксама вынішчэньнем і паланеньнем насельніцтва. Напрыклад, у выніку ўчыненай 22 ліпеня 1654 году Трубяцкой разьні акупанты забілі амаль усіх жыхароў Амсьціслава, які быў сталіцай аднаго зь дзевяці ваяводзтваў краіны. Аднак часьцей галоўнай мэтай быў захоп у палон мясцовых жыхароў і вываз іх у Масковію. Аляксей Міхайлавіч плянаваў перасяліць на свае землі 300 тысячаў беларусаў. Кожны маскоўскі абшарнік мог прыехаць у Вялікае Княства Літоўскае і купіць хоць-якую колькасьць палонных. Вынікам гэтай вайны стала поўнае разбурэньне гаспадаркі Вялікага Княства Літоўскага, вынішчэньне адукаванага мяшчанства, заняпад мясцовай культуры. Гэта паскорыла працэсы палянізацыі найвышэйшых станаў Вялікага Княства Літоўскага, якія такім спосабам спрабавалі адасобіцца ад патэнцыйнага агрэсара і прыбраць падставы да імаверных тэрытарыяльных прэтэнзіяў.

Адным з наступстваў войнаў з Масковіяй стала паступовае зьмяншэньне ролі беларускай мовы з заменай яе польскай і лацінскай як менш падобнымі да расейскай. Тым ня менш беларуская мова захоўвалася ўва ўжытку (у тым ліку юрыдычным) да другой трэці XIX ст., пакуль яе канчаткова ня выціснула расейская. У XVII—XVIII стагодзьдзях таксама працягвалася разьвіцьцё культуры Вялікага Княства Літоўскага, якое выявілася найперш у стварэньні самабытнай архітэктуры віленскага і магілёўскага барока.

Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

У XVI—XVIII стагодзьдзях этнонім «русь» («русіны») канчаткова перайшоў у разрад канфэсіёнімаў, а як этнонім ужываўся толькі датычна жыхароў Кіеўскай Русі, тым часам найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу стала назва ліцьвіны, якая адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі.

Нягледзячы на пэўныя моўна-рэлігійныя зьмены, у XVIII ст. назіралася масавае перасяленьне сялянаў з гістарычнай Смаленшчыны, якая трапіла пад уладу Расейскай імпэрыі, у Вялікае Княства Літоўскае. Так, у 1754 годзе маскоўская гаспадыня Елізавета Пятроўна запатрабавала ад Сойму Рэчы Паспалітай вярнуць у Расею адзін мільён уцекачоў. У гэты ж час расейскія карныя войскі неаднаразова пераходзілі дзяржаўную граніцу з мэтай захопу і вывазу зьбеглага насельніцтва ў Сыбір. У 1764 годзе маскоўская гаспадыня Кацярына II дала наступнае заданьне датычна захопленага Расейскай імпэрыяй Смаленскага ваяводзтва і іншых земляў:

	Гэтыя правінцыі, а таксама Смаленскую трэба найлягчэйшымі спосабамі прывесьці да таго, каб яны абмаскаліліся і перасталі б глядзець, як волкі да лесу. Арыгінальны тэкст  (рас.) Сии провинции, также Смоленскую надлежит легчайшими способами привести к тому, чтоб они обрусели и перестали бы глядеть, как волки к лесу.
—Собственноручное наставление Екатерины ІІ князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (февраль 1764 г.).

Паміж першым (1772 год) і другім (1793 год) падзеламі Рэчы Паспалітай з анэксаваных Расейскай імпэрыяй тэрыторыяў Полацкага, Віцебскага і Амсьціслаўскага ваяводзтваў у Вялікае Княства Літоўскае перайшло больш за 30 тысячаў сялянаў. У сваіх нотах расейскі ўрад называў гэтыя масавыя ўцёкі «неразумнай эміграцыяй» і ацэньваў агульную колькасьць перасяленцаў у 300 тысячаў чалавек.

Расейская імпэрыя

Асноўны артыкул: Паўночна-заходні край

Сьпіс сялянаў маёнтку Лучыцаў Мазырскага павету, дзе царскі чыноўнік выправіў беларускія формы імёнаў на расейскія: «Ермола Яновъ» — на «Ермолай Ивановъ», «Евдакъ Цимоховъ» — на «Евдакимъ Тимоховъ» і г. д.

Адміністрацыйныя захады

Палітыка ўладаў Расейскай імпэрыі на анэксаваных землях Вялікага Княства Літоўскага мела выразны каляніяльны характар. 28 траўня 1772 году адразу па першым падзеле Рэчы Паспалітай маскоўская гаспадыня Кацярына II падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на анэксаваных землях, абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады толькі на расейскай мове замест ранейшай польскай (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве вынятна расейскай мовы. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай Менскай япархіяй Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі Віктар Садкоўскі ў час свайго выступу ў Слуцку пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне беларускай мовы замест расейскай:

	Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай літоўскай і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу. Арыгінальны тэкст  (рас.) Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!

Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні паўстаньня 1794 году гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі.

Касьцёл Сьвятога Язэпа ў Вільні да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі

Маскоўскія гаспадары Павал I і Аляксандар I не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Разам з тым, у адной запісцы пачатку XIX ст. (з архіву канцылярыі вайсковага міністэрства Расейскай імпэрыі) адзначалася, што «Віленская і Гарадзенская губэрні паводле аднапляменства жыхароў, паводле адзінства мовы і веры больш за іншыя ўхіляюцца ад збліжэньня з Расеяй, у губэрнях Беларускіх, асабліва ў Віцебскай, норавы пачынаюць зьмяняцца, чаму і можна спадзявацца, што тыя і зусім абмаскаляцца».

Публікацыя дакумэнту Слуцкай духоўнай вучэльні Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у якім загадваецца прымушаць вучняў як у час заняткаў, так і па-за заняткамі размаўляць вынятна на расейскай мове, а за беларускую мову — штрафаваць (1869 г.)

Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году Мікалая I наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога было «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі». Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» (рас. «Очерк о средствах обрусения Западного края»).

Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў Віцебскай і Магілёўскай губэрнях спынялася дзеяньне Статуту Вялікага Княства Літоўскага. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе Вялікае Княства Літоўскае атрымала назву «Паўночна-Заходні край», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту.

Касьцёл Сьвятога Антонія ў Друі да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі

Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь «выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу».

За Аляксандрам II назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася.

Касьцёл Сьвятога Крыжа ў Бярозе Картускай да (налева) і па (направа) руйнаваньні расейскімі ўладамі

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар М. Мураўёў, названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырокую вядомасьць атрымаў ягоны дэвіз:

	Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква Арыгінальны тэкст  (рас.) Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь

Пакараньне паўстанцаў на шыбеніцах

Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» Ксенафонта Гаворскага і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі.

Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў:

	Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край Арыгінальны тэкст  (рас.) Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край

Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» былі падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках.

Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры Маскоўскай дзяржавы) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней. Як адзначае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў, па анэксіі земляў Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады спрыялі пашырэньню назвы беларусы, бо гэтая назва больш адпавядала імпэрскім інтарэсам і дазваляла трактаваць гістарычных ліцьвінаў як разнавіднасьць расейцаў («вялікарусаў»). Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў.

Змаганьне супраць расейскага панаваньня

Асноўны артыкул: Беларускае нацыянальнае адраджэньне

Увесну 1794 года беларусы разам з палякамі і жамойтамі падняліся на паўстанне, якое ўзначаліў Тадэвуш Касьцюшка. На землях Вялікага Княства Літоўскага змаганьнем кіраваў палкоўнік Якуб Ясінскі, які пісаў па-беларуску зьвернутыя да сялянаў вершаваныя праклямацыі. Паўстанцы ўзялі ўладу ў Вільні, Горадні, Наваградку, Берасьці, Слоніме, Пінску, Ваўкавыску, Кобрыні, Ашмянах, Лідзе, Браславе. Аднак загартаванае ў захопніцкіх выправах войска Расейскай імпэрыі, на чале якога стаяў Сувораў, здолела здушыць паўстаньне.

Працяг змаганьня з расейскім панаваньнем выявіўся ў стварэньні навучэнцамі Віленскага ўнівэрсытэту таемнага таварыства філяматаў, моцная філія якога дзеяла ў Полацкай піярскай вучэльні. У 1823 годзе расейскія ўлады ліквідавалі гэтае таварыства. У 1836 годзе беларускі паэт і рэвалюцыянер Францішак Савіч зладзіў у Віленскай мэдычна-хірургічнай акадэміі нелегальнае «Дэмакратычнае таварыства», якое працягвала традыцыі філяматаў.

У 1831 годзе жыхары колішняга Вялікага Княства Літоўскага падтрымалі вызвольнае паўстаньне, якое распачалося ў Польшчы. Найбольш зацятае змаганьне адбывалася на Ашмяншчыне, Браслаўшчыне, Полаччыне і Віленшчыне, а таксама ў ваколіцах Белавескай пушчы. 3-тысячны шляхоцка-сялянскі аддзел заняў і некалькі дзён утрымліваў места Дзісну. Аднак расейскія ўлады здолелі здушыць паўстаньне, па чым узмацнілі каляніяльны ціск.

У студзені 1863 году народы колішняй Рэчы Паспалітай зноў узяліся за зброю: у Беларусі нацыянальна-вызвольным паўстаньнем кіраваў Кастусь Каліноўскі. Разам з паплечнікамі ён выдаваў па-беларуску газэту «Мужыцкая праўда», якая выкрывала расейскую каляніяльную палітыку і клікала народ на змаганьне. Сьпярша паўстанцы здолелі атрымаць некалькі значных перамогаў: аддзел Людвіка Зьвяждоўскага заняў места Горкі, паўстанцы авалодалі мястэчкам Свіслаччу і заатакавалі расейцаў ў Ружанах. Аднак расейскія ўлады, у тым ліку шляхам падману часткі беларускага сялянства, зноў здолелі здушыць паўстаньне, па чым распачаліся масавыя рэпрэсіі.

Нягледзячы на рэпрэсіі, жорсткі прыгнёт і русіфікацыю, ідэя нацыянальнага вызваленьня, за якую змагаліся беларусы, працягвала жыць. У 1884 годзе ў Пецярбургу беларуская фракцыя рэвалюцыйнай арганізацыі «Народная воля» пачала выдаваць газэту «Гоман», дзе выказваліся патрабаваньні аб самастойнасьці беларускай нацыі. Заснавальнікам гэтай фракцыі лічыўся беларускі шляхціч Ігнат Грынявіцкі, які ў 1881 годзе, выконваючы прысуд «Народнай волі», забіў маскоўскага гаспадара Аляксандра II.

Расейскія рэпрэсіі

Кацярына II і яе сын Павал I раздалі расейскім дваранам на далучаных тэрыторыях Вялікага Княства Літоўскага 208,5 тысячы сялянаў-мужчынаў. Такім парадкам, каля паўмільёну беларусаў сталі прыгоннымі, прычым пераважная большасьць гэтых сялянаў раней жылі на дзяржаўных землях і былі асабіста вольнымі. Так, кіраўнік здушэньня паўстаньня 1794 году А. Сувораў атрымаў ува ўзнагароду Кобрынскае староства і іншыя землі з 25 тысячамі душ.

Паніжэньне ў правах сялянства Вялікага Княства Літоўскага выявілася ўва ўвядзеньні расейскімі ўладамі падушнага падатку замест ранейшага падымнага, што прывяло да яго павелічэньня, а таксама абавязковай 25-гадовай рэкруцкай павіннасьці. Замест грашовага аброку прыгонныя мусілі выконваць паншчыну. У выніку скасаваньня Магдэбурскага права мяшчане страцілі права на самакіраваньне, нярэдка адбываўся гвалтоўны перавод асабіста вольных мяшчанаў у стан прыгонных. Апроч таго, усіх мяшчанаў абклалі падушным падаткам і ў вайсковай павіннасьці прыраўнялі да сялянаў. Падаткі ў губэрнях, утвораных на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, да 1811 году заставаліся ў 4—5 разоў вышэйшымі, чым ува ўласна Расеі. Толькі ў 1811 годзе беларускія губэрні далі ў расейскую армію 14750 рэкрутаў.

Колькасьць афіцыйна вызнанай шляхты («дваранства») штучным спосабам скарацілі з 12—13% да 3% ад усяго насельніцтва. Тым часам пазбаўленыя правоў прадстаўнікі шляхты абкладаліся падаткамі і павіннасьцямі. Значную колькасьць гэтых людзей расейскія ўлады высылалі ўва ўсходнюю Ўкраіну, на Каўказ і ў іншыя раёны імпэрыі. Апроч таго, пачаліся масавыя звальненьні ўраднікаў і настаўнікаў на падставе іх мясцовага паходжаньня.

Яшчэ па першым падзеле Рэчы Паспалітай Кацярына II загадала канфіскаваць маёнткі ў тых уладальнікаў, якія адмовяцца прысягнуць ёй на вернасьць. Пазьней праводзіліся сэквэстры ўласнасьці ўдзельнікаў паўстаньня 1794 году. У выніку канфіскацыяў 1770—1790-х гадоў значная колькасьць адабраных у гаспадароў зямель апынулася ў руках расейскіх чыноўнікаў і фаварытаў Кацярыны: Магілёўская эканомія, Крычаўскае староства, Шклоўскае графства, Гомельскае староства і іншыя.

У першыя дзесяцігодзьдзі XIX ст. расейскія ўлады выслалі зь беларускіх земляў сотні ўніяцкіх сьвятароў, пазьней да іх ліку далучыліся ўдзельнікі студэнцкіх гурткоў, першыя беларускія журналісты, пісьменьнікі і паэты. Зьнішчэньне Ўніяцкай царквы ў 1820—1830-я гады таксама прывяло да высылкі ў Сыбір вялікай колькасьці арыстакратаў і шляхты, якія царкву баранілі.

Расстрэл ксяндза Зямацкага расейскімі карнікамі на загад Мураўёва, 5.06.1863 г.

У час вызвольнага паўстаньня 15 красавіка 1831 году расейскія карнікі пад камандай палкоўніка Вяршыліна спалілі Ашмяны і выразалі каля 500 жыхароў (палову насельніцтва места), у тым ліку жанчын і дзяцей, якія схаваліся ў мясцовым дамініканскім касьцёле. Ашмянскую разьню ўхваліў маскоўскі гаспадар Мікалай I: «Добры ўрок далі бунтаўнікам. Справы ў Літве выпраўляюцца». Па здушэньні паўстаньня ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім да сьледзтва прыцягнулі 2878 чалавек. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю Міхала Валовіча, Артура Завішу, Сымона Канарскага і іншых актыўных удзельнікаў. Свае маёнткі страцілі Агінскія, Плятэры, Радзівілы, Сапегі, Чартарыйскія і іншыя тутэйшыя зямяне. Тысячы ўдзельнікаў паўстаньня мусілі выправіцца ў эміграцыю.

У 1830-я гады расейскія ўлады выслалі беларускага паэта Францішка Савіча, мусіў уцячы ў эміграцыю паэт Аляксандар Рыпінскі, у канцы 1840-х гадоў — арыштавалі і выслалі цэлую групу дзеячоў, які задумалі выдаваць беларускі часопіс, а яго рэдактар, крытык і выдавец Рамуальд Падбярэскі памёр у высылцы на поўначы Расеі.

Найбольш значная хваля рэпрэсіяў адбылася па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Расейскія ўлады пакаралі сьмерцю 128 чалавек, 850 чалавек выслалі на катаргу, каля 12,5 тысячаў чалавек прымусова перасялілі ў іншыя раёны імпэрыі. Іх сядзібы зруйнавалі, а маёмасьць канфіскавалі. Зямянам-каталікам забаранялася купляць зямлю, сялянам-каталікам абмяжоўвалася норма зямлі на гаспадарку. Некаторыя беларускія вёскі засяляліся сялянамі з Расеі. Напрыклад, замест гвалтоўна выселеных у Расею карэнных жыхароў, якія бралі ўдзел у антырасейскіх выступленьнях, у вёску Загарадзьдзе на Аршаншчыне пасялілі 15 сялянскіх сем’яў з Разанскай губэрні.

Няроўнасьць правоў жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ўласна Расеі выявілася пры правядзеньні дзяржаўных рэформаў. Земскую рэформу 1864 году пашырылі на тэрыторыю колішняга Вялікага Княства Літоўскага толькі ў 1911 годзе, што фактычна пазбавіла беларусаў права на самакіраваньне. Уведзеныя ў межах судовай рэформы міравыя судзьдзі, у адрозьненьне ад уласна Расеі, прызначаліся Міністэрствам юстыцыі, а не абіраліся. Таксама адзначалася адмова ад наданьня буйным паселішчам у Беларусі мескага статусу: калі ў 1861—1905 гадох у расейскіх губэрнях статус места атрымалі каля 400 паселішчаў, то на беларускіх землях толькі два — Горкі і Смаргонь.

У 1889 годзе расейскія ўлады ўвялі пасаду земскіх начальнікаў, якія фактычна сталі новымі прыгоньнікамі. Атрымаць прызначэньне на гэтую пасаду маглі толькі расейцы. Тутэйшую шляхту, увогуле, пазбавілі права займаць дзяржаўныя пасады.

У выніку, на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў беларускія этнічныя землі сталі найбольш адсталым рэгіёнам эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі (паводле памеру гандлёва-прамысловага абароту на душу насельніцтва яны саступалі нават Архангельскай губэрні). Усеагульная беднасьць і слабая эканамічная разьвітасьць краю шмат у чым вызначалі палітычную сытуацыю на землях Беларусі

Экспансія Маскоўскай царквы

Царква Сьвятых Пятра і Паўла ў Менску да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове

Нягледзячы на тое, што ўлады Расейскай імпэрыі захапілі Вялікае Княства Літоўскае пад выглядам абароны праваслаўных, яны ня мелі даверу да мясцовых праваслаўных духоўных асобаў: сьвятароў-беларусаў выпраўлялі служыць у глыб Расейскай імпэрыі, а на іх месца накіроўвалі расейцаў, якія ня ведалі мовы і традыцыяў прыхаджанаў. Яны не прызнавалі беларускіх сьвятых, замагаліся з калядаваньнем, Купальлем і іншымі спрадвечнымі звычаямі. Губэрнатары дакладвалі ў Санкт-Пецярбург, што дасланыя сюды сьвятары ня могуць падтрымліваць добрых дачыненьняў з насельнікамі краю і што яны сталі ненавіснымі народу.

Небясьпечнай перашкодай на шляху абмаскаленьня беларусаў зьяўлялася Ўніяцкая царква, якая вылучала іх сярод палякаў і расейцаў. Грэка-каталікі складалі каля 80% беларускіх хрысьціянаў. Яшчэ за кіраваньнем Кацярыны II у праваслаўе расейскага ўзору прымусова перавялі блізу паўмільёна беларусаў. Адначасна ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх герархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганьні з уніяцтвам асабліва вызначыўся біскуп украінскага паходжаньня Ёсіф Сямашка. Ён увёў расейскую мову ў духоўных сэмінарыях і царкоўных лічбах. Сьвятары атрымалі загад спраўляць набажэнства паводле службоўнікаў, прысланых з Масквы. З уніяцкіх сьвятыняў выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў. Тутэйшыя вернікі адказалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць іх у маскоўскае праваслаўе сяляне-ўніяты з маёнтку Азярышча Гарадоцкага павету пастанавілі ўтапіць полацкага япіскапа Смарагда і віцебскага генэрал-губэрнатара Шрэдэра, якія ледзьве здолелі ўцячы. У сьнежні 1834 году на дваранскіх выбарах у Віцебску 172 шляхцічы падпісалі пратэст супраць перасьледу ўніятаў. Урад адрэагаваў пагрозамі суду і сэквэстрацыі маёмасьці.

Царква Сьвятых Барыса і Глеба ў Наваградку да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове

У 1833—1839 гадох на злом уніяцкай рэлігійнай традыцыі запрацавала ўся сыстэма расейскай улады: суд, адміністрацыя, сынод, паліцыя, часам у ход ішла нават армія. У дачыненьні да апазыцыйнага духавенства практыкавалася паніжэньне на пасадзе, перавод у горшыя прыходы, «перавыхаваньне» у кансысторыі (у Жыровічах або Полацку), зьняволеньне ў манастыры, высылка ў іншую япархію. Найбольш зацятых ўніяцкіх сьвятароў высылалі ў Расею. Да сялянаў ужываліся «павучаньні», у тым ліку ў губэрнскай канцылярыі; пакараньне бізуном; турэмнае зьняволеньне; і г. д. Разам з тым у 1838 годзе з 680 сьвятароў Полацкай грэцка-каталіцкай дыяцэзіі за далучэньне да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы) падпісаліся толькі 186.

Фара Вітаўта ў Горадні да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове

У 1837—1839 гадох расейскія ўлады канчаткова нэўтралізавалі ўсе актыўныя сілы, якія маглі перашкодзіць ліквідацыі Уніяцкай царквы. Аднак афіцыйны Пецярбург ўсур’ёз чакаў выбуху незадаволенасьці пры апублікаваньні факту, што «уніі ўжо няма», таму ўвёў у паўночна-ўсходнія раёны Беларусі дадатковыя войскі.

12 лютага 1839 году расейскія ўлады правялі Полацкі царкоўны сабор, які ліквідаваў Уніяцкую царкву. Згодна зь ягонай пастановай усе беларускія вернікі-ўніяты прымусова далучаліся да маскоўскага праваслаўя, «каб з гэтага часу знаходзіцца ў падпарадкаваньні Найсьвяцейшага Ўрадавага Ўсерасейскага Сыноду» (рас. «дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода»). Гэта завяршыла працэс інкарпарацыі праваслаўных беларусаў у Маскоўскую царкву з стратай імі царкоўнай памеснасьці.

Пратэстуючы супраць гэтай пастановы, больш за мільён уніятаў перайшлі па Полацкім саборы ў рыма-каталіцтва. Пра зьдзекі зь беларусаў-уніятаў пісалі дзеячы расейскай культуры — Леў Талстой, Аляксандар Герцэн (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»). Захаваліся шматлікія сьведчаньні фізычнага гвалту і прымусу з боку царскіх уладаў

	З боку грамадзянскага начальства катаваньнем камандаваў акруговы Навіцкі. Гэты паліцэйскі апостал сек людзей датуль, пакуль катаваны не згаджаўся прыняць прычасьце ад праваслаўнага папа. Адзін чатырнаццацігадовы хлопчык па дзьвюх сотнях розгаў адмовіўся ад такіх зносінаў з Хрыстом. Яго зноў пачалі секчы, і толькі тады, саступаючы страшнага болю, ён пагадзіўся. Праваслаўная царква перамагла! Арыгінальны тэкст  (рас.) Со стороны гражданского начальства истязанием заведовал окружной Новицкий. Этот полицейский апостол сек людей до тех пор, пока мучимый соглашался принять причастие от православного попа. Один четырнадцатилетний мальчик после двухсот розг отказался от такого общения со Христом. Его снова начали сечь, и только тогда, уступая страшной боли, он согласился. Православная церковь восторжествовала!
—А. Герцен. Секущее православие // Колокол. № 27, 1858 г.

Зьнішчэньне ўніяцтва падзяліла беларускі народ на праваслаўных і рыма-каталікоў, што стала адной з галоўных прычынаў слабой нацыянальнай згуртаванасьці беларусаў. Тым часам Урадаваму сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царкве) даручылі галоўную ролю ў маскалізацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казаньні. Япіскапы патрабавалі ад сьвятароў ды іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцьці, каб даць прыклад парафіянам. Вядома, што за заслугі ў здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў Сямашка прадставіў да ўзнагароджаньня мэдалём 496 духоўных асобаў свае япархіі. Па здушэньні паўстаньня, паводле афіцыйных рапартаў, беларускія сяляне часам цэлымі вёскамі адмаўляліся наведваць маскоўскія цэрквы. У адказ на падобны супраціў расейскія ўлады практыкавалі штрафы, увязьненьне ў расейскіх манастырах, высылку ў аддаленыя рэгіёны Расеі, прымусовае адабраньне дзяцей зь перадаваньнем іх на выхаваньне ў сем’і вернікаў Маскоўскай царквы.

У 1865 годзе Мураўёў-вешальнік нагадаў маскоўскаму гаспадару пра патрэбу ўзмацненьня ролі Маскоўскай царквы ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім:

	Я растлумачыў Яго Вялікасьці, што край гэты ўтрымліваецца за намі сілаю зброі і трэба было б яго цяпер аб'яднаць маральна-палітычна-рэлігійным элемэнтам Арыгінальны тэкст  (рас.) Я изъяснил Его Величеству, что край этот удерживается за нами силою оружия и надо бы его теперь воссоединить нравственно-политически-религиозным элементом

Расейская адукацыйная палітыка

Мураўёў-вешальнік

12 студзеня 1812 году ў выніку намаганьняў сьвецкіх колаў Беларусі маскоўскі гаспадар Аляксандар I выдаў указ аб пераўтварэньні Полацкага езуіцкага калегіюму ў вышэйшую навучальную ўстанову. 10 чэрвеня адбылося адкрыцьцё Полацкай акадэміі, зь якой пачалі свой шлях гісторык і архэоляг Канстантын Тышкевіч, астраном і філёзаф Юзэф Накцыяновіч, пісьменьнікі Юзэф Масальскі і Ян Баршчэўскі, маляр Валенці Ваньковіч і іншыя. Аднак неўзабаве ўлады Расейскай імпэрыі пачалі разглядаць навучальныя ўстановы на падуладных землях як небясьпечныя асяродкі супраціву калянізацыі, таму ў сакавіку 1820 году акадэмію ліквідавалі, а некалькі тысячаў тамоў акадэмічнай бібліятэкі вывезьлі ў Расею.

1 траўня 1832 году маскоўскі гаспадар Мікалай I (1825—1855) зачыніў Віленскі ўнівэрсытэт. Фармальнай нагодай стаў удзел выкладнікаў у вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў. Разам зь Віленскім ўнівэрсытэтам расейскія ўлады зачынілі і многія сярэднія навучальныя ўстановы. Праводзілася масавая ліквідацыя ўніяцкіх і базылянскіх школаў, якія прыхільна ставіліся да беларускай мовы і культуры. Узмацніўся кантроль за адукацыяй з боку Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). Разам з тым, закрыцьцё школаў Вялікага Княства Літоўскага ажыцьцяўлялася без стварэньня адпаведанай колькасьці расейскіх навучальных установаў, што ў выніку адмоўна адбівалася на агульным адукацыйным узроўні беларускага насельніцтва. Апроч таго, царскія ўлады выслалі многіх мясцовых настаўнікаў, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з цэнтральных расейскіх губэрняў.

Ёсіф Сямашка

У 1863 годзе ўлады Расейскай імпэрыі вялікім накладам надрукавалі «Рассказы на белорусском наречии» (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў народных вучэльнях, дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага імпэрыялізму дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў іх русіфікацыі і асыміляцыі: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, Міхаіл Каяловіч) апавядаў пра «літоўскую заваёву Беларусі», называючы «ліцьвінамі» летувісаў, у другім творы праводзілася думка, што «нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы (то бок літоўцы і жмудзіны) і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў», трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваўся заклікам, што «Русскими, а не Поляками мы повинны называтца», у чацьвертым творы прапагандавалася навучаньне дзяцей у расейскіх школах.

У 1864 годзе ўлады Расейскай імпэрыі, увогуле, забаранілі размаўляць у навучальных установах на роднай (не расейскай) мове. Таго ж году пра расейскую адукацыйную палітыку пісала Мужыцкая праўда, якую выдаваў Кастусь Каліноўскі:

	У нас, дзецюкі, адно вучаць у школах, каб ты знаў чытаці памаскоўску, а то для чаго, каб цябе саўсім перарабіці на маскаля…

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў улады Расейскай імпэрыі зачынілі і перавялі ў Пецярбург адзіную на той час вышэйшую навучальную ўстанову на этнічнай беларускай тэрыторыі — Горы-Горацкі земляробчы інстытут. Апроч таго, яны звольнілі ўсіх настаўнікаў каталіцкай веры, а на іхнае месца паставілі выхадцаў з уласна Расеі. Намаганьнямі Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы) у беларускіх вёсках адкрылася вялікая колькасьць пачатковых царкоўна-прыходзкіх школаў, адукацыя ў якіх мела падкрэсьлена рэлігійна-русіфікатарскую скіраванасьць. Беларускіх дзяцей выхоўвалі на аснове русіфікатарскіх ідэяў у духу хрысьціянскай пакорлівасьці расейскім уладам. Ні ў адной іншай частцы Расейскай імпэрыі пачатковая адукацыя ня мела такой рэлігійна-русіфікатарскай скіраванасьці, як у Беларусі.

Дзеля падрыхтоўкі мясцовых настаўнікаў расейскія ўлады адкрылі некалькі настаўніцкіх сэмінарыяў (першая ў Расейскай імпэрыі настаўніцкая сэмінарыя зьявілася ў 1864 годзе ў Маладэчне). Сэмінарыстам забаранялася размаўляць на беларускай мове, прытым усё беларускае ў гэтых навучальных установах высьмейвалася і атаясамлівалася зь непісьменнасьцю.

У пачатку XX ст. Міністэрства асьветы Расейскай імпэрыі ставіла перад школамі ў Беларусі задачу, каб «дзеці розных нацыянальнасьцяў атрымлівалі чыста расейскі кірунак і падрыхтоўваліся да поўнага зьліцьця з расейскай народнасьцю». Беларускі народ ня згадваўся у рэзалюцыях Першага Ўсерасейскага зьезду з пытаньняў народнай адукацыі (1914 год), дзе пералічвалася вялікая колькасьць народаў Расейскай імпэрыі, дзяцей якіх прапаноўвалася навучаць на нацыянальных мовах. Увогуле, за ўвесь пэрыяд свайго панаваньня ў Беларусі ўлады Расейскай імпэрыі не дазволілі адкрыць ніводнай беларускай школы.

Такім парадкам, на пачатак XX ст. расейскае імпэрыялістычнае панаваньне ў Беларусі прывяло да нізкага ўзроўню адукацыі, малой колькасьці школаў і ўсеагульнай непісьменнасьці.

Расейская культурная палітыка

Улады Расейскай імпэрыі чынілі жорсткі прыгнёт культуры беларускіх зямель і імкнуліся такім спосабам давесьці, што насельніцтва Беларусі ня мае сваёй этнічнай асаблівасьці.

У 1787 годзе Кацярына II пастанавіла, што друкаваць духоўныя кнігі ў Расейскай імпэрыі могуць толькі выдавецтвы, падпарадкаваныя Сыноду — адпаведна забаранялася дзейнасьць грэцка-каталіцкіх друкарняў. У 1832 годзе пачалася акцыя адбіраньня старых беларускамоўных богаслужбовых і іншых кніг і замены іх на маскоўскія. З цэркваў і манастыроў у Полацкую духоўную кансысторыю да паленьня звозіліся выданьні беларускіх друкарняў, сярод якіх былі арыгінальныя навукова-тэалягічныя, мастацкія і вершаваныя творы беларускай літаратуры. Сьвятары спрабавалі ратаваць іх: так, 2 красавіка 1834 году ў Наваградку на рукі япіскапа Ёсіфа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад расейскага гаспадара, усіх іх пакаралі за гэта годам манастырскай турмы. Па ліквідацыі ў 1839 годзе Ўніяцкай царквы кнігі з царкоўных і манастырскіх бібліятэк звозіліся ў Жыровічы і на загад Сямашкі ў 1841—1844 гадох спальваліся ў манастырскіх печках. Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, і частка кніг раскрадалася, у 1844 годзе Сямашка загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц і спаліць іх на вогнішчы адразу. У 1852 годзе Сямашка асабіста назіраў, як гараць 1295 кніг, знойдзеных у былых уніяцкіх цэрквах. У сваіх «Запісках» ён з гонарам паведамляў, што за наступныя тры гады на яго загад спалілі яшчэ дзьве тысячы тамоў. Сярод спаленых былі ня толькі кнігі, выдадзеныя па складаньні Берасьцейскай уніі. Напрыклад, у 1865 годзе ад аднаго недапаленьня выпадкова выратавалі 10 аркушаў Тураўскага Эвангельля XI ст., знойдзеныя ў скрыні з вугалем.

Карыкатура на адкрыцьцё помніка Мураўёву-вешальніку ў Вільні, 1898 г.

У 1859 годзе ў Вільні выйшаў пераклад Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча дзьвюх песень з паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш», які царскія ўлады неўзабаве поўнасьцю зьнішчылі. Увогуле, у 1859 годзе расейскія ўлады выдалі забарону на выкарыстаньне ў беларускім друку лацінкі. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня, у 1863—1888 гадох расейская цэнзура не прапусьціла ніводнага выданьня на беларускай мове.

Спроба гвалтоўнага выцісканьня з памяці былых грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай падзеяў і імёнаў іх мінуўшчыны выявілася ў забароне сьвяткаваньняў гадавінаў гістарычных падзеяў. Адначасна ажыцьцяўлялася навязваньне расейскага юбілейна-ўшанавальнага канону. Вялікая ўвага надавалася арганізацыі шматлікіх імпрэзаў, прысьвечаным юбілейным датам расейскай гісторыі і расейскіх манархаў.

Культурная палітыка расейскіх ўладаў таксама выявілася і ў кантролі над тэатральным жыцьцём местаў. Напрыклад, на падтрымку расейскага тэатру ў Горадні выдзяляліся спэцыяльныя ўрадавыя субсыдыі. У той жа час на сцэну не дапускалася нічога, што магло б паспрыяць абуджэньню і ўмацаваньню нерасейскай нацыянальнай сьвядомасьці гледачоў. Так, у 1852 годзе ў Менску расейскія ўлады забаранілі прэм’еру першай опэры на беларускай мове «Ідылія», аднак яна ўсё адно адбылася на сцэне мескага тэатру.

Мэтанакіраваны адрыў беларускага народу ад роднай культуры выявіўся ў масавым вывазе культурных каштоўнасьцяў зь Беларусі. У Маскву і Санкт-Пецярбург вывезьлі Галоўны архіў Вялікага Княства Літоўскага з сотнямі тамоў Літоўскай Мэтрыкі. Архіў зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту перадалі Міністэрству народнай асьветы Расейскай імпэрыі, а яго кнігазбор (52 тысячы тамоў) — у Пецярбург, Харкаў і Кіеў. Бібліятэку Полацкай акадэміі з 40 тысячамі кнігаў і рукапісаў адабралі ў Публічную бібліятэку Санкт-Пецярбургу і бібліятэку Пецярбурскага ўнівэрсытэту, музэйную калекцыю і карцінную галерэю — у Пецярбурскую акадэмію мастацтваў. На пачатак XX ст. на тэрыторыі Беларусі не засталося арыгіналаў кніг Францішка Скарыны. Адной з прычынаў гэтага стала дзейнасьць графа Мікалая Румянцава, якому ўлады Расейскай імпэрыі па падзелах Рэчы Паспалітай падаравалі магдэбурскі Гомель. Дзеля напаўненьня ўласнай калекцыі ён стварыў агентурную сетку, якая на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага арганізавала вышук каштоўных кніг у прыватных і манастырскіх кнігазборах. Гэтыя кнігі звозіліся да Румянцава ў яго калекцыю. Вядома, што пры жыцьці ягоны кнігазбор налічваў 140 выданьняў Францішка Скарыны. Па 1917 годзе гэтая калекцыя стала асновай для Расейскай дзяржаўнай бібліятэкі. У наш час зь вядомых 520 асобнікаў выданьняў Скарыны 352 кнігі (68%) захоўваюцца ў Расеі. У Беларусі налічваецца толькі 28 асобнікаў (да 2017 году іх было толькі 10).

Апроч таго, масавы характар набылі канфіскацыі і зьнішчэньне шляхецкіх і царкоўных гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. Напрыклад, у 1812 годзе ўлады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці Нясьвіскага замка: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы. У 1830 годзе расейскі гаспадар Мікалай I асабіста пастанавіў спаліць частку нарабаваных каштоўнасьцяў зь Дзярэчына, астатнія скарбы вывезьлі ў Пецярбург (у тым ліку карцінаў і каштоўных упрыгожаньняў — 303 пуды і 25 фунтаў). Спальваліся найперш карціны зь сюжэтамі на гістарычныя тэмы, якія, на думку манарха-мастацтвазнаўцы, маглі выклікаць у гледачоў непажаданыя думкі пра былую веліч Рэчы Паспалітай. У час ліквідацыі Ўніяцкай царквы Ёсіф (Сямашка) спаліў тысячы старых беларускіх абразоў, у тым ліку напісаных да складаньня Берасьцейскай уніі.

Зьнішчэньне помнікаў Вялікага Княства Літоўскага і насаджэньне расейскай архітэктуры

Сабор у Барысаве (1874 г.), збудаваны ў стылістыцы маскоўскага дойлідзтва XVII ст.

Асноўныя артыкулы: Мураўёўкі і Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі

У другой палове XIX ст. на Беларусі прыкметна пашырылася і набыло беспрэцэдэнтныя маштабы царкоўнае будаваньне, ініцыятарам якога быў генэрал-губэрнатар Мураўёў-вешальнік. Мураваныя бажніцы ўзводзіліся паводле «ўзорных» праектаў і мусілі ўвасобіць праваслаўна-расейскія і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры Маскоўскай царквы:

	Праваслаўныя бажніцы маюць быць адвечнымі сьведкамі вялікай эпохі адраджэньня расейскай народнасьці ў Паўночна-Заходнім краі, спрадвеку расейскім, які доўгі час пакутаваў пад прыгнётам лацінска-польскай прапаганды. Арыгінальны тэкст  (рас.) Православные храмы должны служить вековыми свидетелями великой эпохи возрождения русской народности в Северо-Западном крае, искони русском, страдавшем так долго под гнетом латинско-польской пропаганды.

Характэрная мураўёўка з купаламі-цыбулінамі, шатрамі, какошнікамі і інш.

На правядзеньне працаў прапаноўвалася прыцягваць будаўнічыя арцелі з цэнтральнай Расеі, бо на думку расейскіх уладаў, знаходжаньне такіх арцеляў сярод праваслаўныга насельніцтва краю мусіла «пасеяць моцнае насеньне чыста расейскага жыцьця» і азнаёміць бліжэй тутэйшы народ з Расеяй.

Сотні аднолькавых цэркваў, збудаваных у гэты час, атрымалі назву «мураўёўкі». Зьяўленьне «мураўёвак» адпавядала абвешчанай расейскім царом Мікалаем I тэзе: «самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць». Падобныя збудаваньні як матэрыяльны выраз каляніяльнай палітыкі мусілі ўвасабляць бясспрэчнае панаваньне царскай Расеі на Беларусі.

У гэты ж час ажыцьцяўлялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага, а таксама перабудова ў стылі архітэктуры Маскоўскай дзяржавы колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных сьвятыняў (Канстантынопальскі патрыярхат). Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў.

Нясьвіская ратуша ў 1820-я гады (налева) і ў 1894 годзе (направа)

Палітыка маскалізацыі таксама выявілася ў разбурэньні мясцовага калярыту старых мескіх цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага. У час непазьбежнай мадэрнізацыі местаў зьнішчаліся ратушы (у 1857 годзе на загад расейскага цара зруйнавалі Менскую ратушу), руйнаваліся альбо перабудоўваліся да непазнавальнасьці старажытныя цэрквы і касьцёлы, зьмяняліся функцыі старых ансамбляў (комплексы езуіцкіх калегіюмаў у Воршы і Горадні ператварылі ў вязьніцы). З мэтай стварэньня магутнай фартэцыі на заходніх рубяжах Расейскай імпэрыі ў 1830-я гады поўнасьцю зьнішчылі сярэднявечнае Берасьце, багатае архітэктурнымі каштоўнасьцямі (старажытны замак, 10 цэркваў і касьцёлаў, мураваны Рынак з ратушай, палацам князя Чартарыйскага і іншымі будынкамі). Такім спосабам закладваліся асноўныя прынцыпы каляніяльнай архітэктурнай практыкі ў Беларусі: гвалтоўная зьмена функцыяў старых ансамбляў, брутальнае разбурэньне важных у духоўным і гістарычным сэнсах аб’ектаў, наўмыснае стварэньне эстэтычнага канфлікту праз радыкальную стылістычную зьмену альбо пабудову чужародных і несумаштабных аб’ектаў у традыцыйным высокамастацкім асяродзьдзі.

3 сакавіка 1918 году ў нямецкай прэсе выйшла публікацыя пра ўражаньні ад таго места, у якое ператварыўся Менск пад уладай Расейскай імпэрыі: «Менск ня робіць надта спрыяльнага ўражаньня, галоўным парадкам таму, што шмат з старых выдатных барокавых будынкаў, цэркваў і манастыроў было абязьлічана расейцамі празь перабудову яшчэ горш, чым у Вільні. Наогул, урад імкнецца наўмысна зьнішчыць усё, што магло б нагадваць былыя часы, тым ня менш нічога не робіць з свайго боку дзеля ўпрыгажэньня места. Галоўныя будынкі <…> былі збудаваныя ў большасьці ў XVII стагодзьдзі. Роўна як цэрквы, таксама праваслаўныя, частка зь якіх раней была каталіцкімі. Манастыры былі зьведзеныя да ролі казармаў».

Расейскія помнікі і памятныя знакі

Расейскі помнік г.зв. «Айчыннай вайне» ў Полацку з двухгаловымі арламі, купалам-цыбулінай і расейскім крыжам

Урачыстае адкрыцьцё помніка Мураўёву-вешальніку ў Вільні, 1898 год

Расейскія ўлады імкнуліся стварыць на землях зьнішчанага Вялікага Княства Літоўскага новы каляніяльны гістарычны пантэон: у Вільні адкрылі помнікі Мураўёву (1898 год) і Кацярыне II (1904 год), у Менску — Аляксандру II (1901 год), у шэрагу местаў — помнікі ў памяць пра вайну 1812 году як «Айчынную» (рас. Отечественную). У 1863 годзе каля Кобрыня адбылася ўрачыстая закладка капліцы Аляксандра Неўскага ў памяць расейскіх вайскоўцаў, якія бралі ўдзел у здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня.

Зьмена культурнага ляндшафту выявілася ў забароне ставіць крыжы або іншыя сьвятыя выявы пры дарогах без дазволу расейскіх уладаў. Новыя прыдарожныя крыжы мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасьціканцовымі (расейскімі). Таксама ішло насаджэньне ўкосных васьміканцовых крыжоў расейскай прамысловай вытворчасьці на купалы цэркваў. Прытым беларускі мастацтвазнаўца і этноляг Яўген Сахута зьвяртае ўвагу на тое, што сярод шматлікіх крыжоў, вырабленых мясцовымі беларускімі майстрамі ў другой палове XIX ст. — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай.

Расейская геральдыка

Гістарычны герб Мазыру (налева) і новы расейскі (направа)

Улады Расейскай імпэрыі праводзілі мэтанакіраванае зьнішчэньне гербаў часоў Вялікага Княства Літоўскага з частковай заменай іх гербамі штучна вынайдзенымі, якія ня мелі зьвязку з гісторыяй і мясцовымі традыцыямі. Таксама адбывалася падмена паняцьця «герб мескі» паняцьцем «герб павятовы». Стваральнікі новых расейскіх гербаў ставілі перад сабой задачу праслаўленьня расейскага царызму і зацьвярджэньня ягонай улады.

Гістарычны герб Амсьціслава «Малая Пагоня» (налева) і штучны расейскі «чырвоная лісіца або воўк» (направа)

Расейскія ўлады працягвалі атаясамліваць гістарычны герб «Пагоня» з канкрэтнай тэрыторыяй — колішнім Вялікім Княствам Літоўскім, што выявілася ў новых гербах шэрагу паветаў і губэрняў. Аднак у XIX ст. назіралася тэндэнцыя паступовага выцісканьня Пагоні з афіцыйнай геральдыкі: у 1845 годзе яе прыбралі з гербу Гарадзенскай губэрні, а ў 1878 годзе — Магілёўскай. Яшчэ раней замест гістарычных варыянтаў Пагоні новыя гербы даравалі Амсьціслаўскаму павету і Менскай губэрні.

Расейскія перайменаваньні

Палітыка, скіраваная на плянамернае вынішчэньне тутэйшай ідэнтычнасьці, выявілася ў перайменаваньнях вуліцаў населеных пунктаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Паводле сьцьверджаньня расейскіх ўладаў:

	…некаторыя вуліцы і завулкі носяць састарэлыя польскія назвы, пазбаўленыя сэнсу і значэньня, ня родныя расейскаму духу і не адпаведныя значэньню саміх местаў, як цэнтраў расейскай адміністрацыі. Арыгінальны тэкст  (рас.) ...некоторые улицы и переулки носят устаревшие польские названия, лишенные смысла и значения, не сродные русскому духу и не соответствующие значению самых городов, как центров русской администрации.

Масавы характар гэтыя перайменаваньні набылі ў 1866—1868 гадох. Апроч таго, пераймяноўваліся паселішчы. Напрыклад, Зьдзецел перайменавалі ў Дятлово, Янаў — у Иваново, Ельск — у Николаев, Вярэнаў — у Вороново, Жытомлю — у Благовещенское, Сабакінцы — у Покровское. Празь няведаньне перадачы літары «ё» ў лацінцы спалучэньнем «іо» Мёры і Лёзна перайначылі на Миоры і Лиозно.

Назва населенага пункту	Аб’екты, перайменаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі
	Гістарычная назва	Расейская назва	Час перайменаваньня
Бабруйск	Слуцкая вуліца	Скобелевская улица	XIX стагодзьдзе
Барысаў	Аршанская вуліца	Московская улица	XIX стагодзьдзе
Быхаў	Магілёўская вуліца	Романовская улица	1913 год
Ваўкавыск	Крамяніцкая вуліца	Александровская улица	XIX стагодзьдзе
	Шляхецкая вуліца	Багратионовская улица	да 1913 году
Вільня	Базылянская вуліца	Конная улица	XIX стагодзьдзе
	Баніфрацкі завулак	Семёновская улица	1864 год
	Бэнэдыктынскі завулак	Проходной переулок	1864 год
	Бэрнардынская вуліца	Александровская улица Суворовская улица	XIX стагодзьдзе
	Дамініканская вуліца	Благовещенская улица	1864 год
	Кармэліцкі завулак	Дворянский переулок	1864 год
	Конская вуліца	Полицейский переулок	XIX стагодзьдзе
	Людвісарская вуліца	Преображенская улица	XIX стагодзьдзе
	Палацавы пляц	Муравьёвская площадь	1898 год
	Радзівілаўскі завулак	Богодельный переулок	XIX стагодзьдзе
	Савіч вуліца	Андреевская улица	XIX стагодзьдзе
	Сьвятаміхальскі завулак	Покровский переулок	XIX стагодзьдзе
	Сьвятаянская вуліца	Ивановская улица	1864 год
	Францішканскі завулак	Глухой переулок	1864 год
Віцебск	Багародзіцкая вуліца	Соборная улица Успенская улица	XIX стагодзьдзе
	Вялікая вуліца	Гоголевская улица (частка) Смоленская улица (частка)	XIX стагодзьдзе
	Падзьвінская вуліца	Льва Толстого улица	1910 год
	Прачысьценская гара	Успенская гора	XIX стагодзьдзе
	Рынак пляц	Полицейская площадь	XIX стагодзьдзе
	Трынітарская вуліца	Покровская улица	XIX стагодзьдзе
	Тэатральная вуліца	Пушкинская улица	пачатак XX стагодзьдзя
	Узгорская вуліца	Офицерская улица Суворовская улица	1840 год 1900 год
Ворша	Бабінавіцкая вуліца	Петербургская улица	XIX стагодзьдзе
Вялейка	Асіпаўская вуліца	Пушкинская улица Александра II улица	XIX стагодзьдзе пачатак XX стагодзьдзя
	Менская вуліца	Александровская улица	XIX стагодзьдзе
	Рынак пляц	Георгиевская площадь	XIX стагодзьдзе
Вяліж	Касьцельная вуліца	Николаевская улица	XIX стагодзьдзе
Глыбокае	Докшыцкая вуліца	Московская улица	XIX стагодзьдзе
Гомель	Прабойная вуліца	Румянцевская улица	XIX стагодзьдзе
Горадня	Баніфратэрская вуліца	Татарская улица	1864 год
	Басьняцкая вуліца	Больничная улица	1864 год
	Бэрнардынская вуліца	Мещанская улица	1864 год
	Брыгіцкая вуліца	Купеческая улица Кутузовская улица	1864 год 1914 год
	Брыгіцкі мост	Чугунный мост	1864 год
	Гарадніцкі пляц	Дворцовая площадь	1864 год
	Дамініканская вуліца	Соборная улица	1864 год
	Златарская вуліца	Палатная улица	1864 год
	Могілкавая вуліца	Кривая улица	1864 год
	Падвальная вуліца	Кузнечная улица	1864 год
	Раскоша вуліца	Садовая улица Муравьёвская улица	1864 год XIX стагодзьдзе
	Рэзьніцкая вуліца	Полицейская улица	1864
	Садовая вуліца	Суворовская улица	XIX стагодзьдзе
	Францішканская Юрыздыка вуліца	Казачья улица	1864 год
	Чацьвярцінскі мост	Александровский мост	1864 год
	Ятковая вуліца	Торговая улица	1864 год
Дзісна	Дарашкоўская вуліца	Александро-Пушкинская улица	XIX стагодзьдзе
Докшыцы	Барысаўская вуліца	Александровская улица	XIX стагодзьдзе
	Глыбоцкая вуліца	Муравьёвская улица	XIX стагодзьдзе
Кобрынь	Губэрніяльная вуліца	Суворовская улица	1864 год
Лепель	Поўсьвіская вуліца	Пушкинская улица	XIX стагодзьдзе
Магілёў	Ветраная вуліца	Большая Садовая улица	XIX стагодзьдзе
	Лупалаўскае прадмесьце	Московское предместье	XIX стагодзьдзе
	Рынак пляц	Губернаторская площадь	XIX стагодзьдзе
	Фарны завулак	Семинарский переулок	XIX стагодзьдзе
	Шклоўская вуліца	Днепровский проспект	XIX стагодзьдзе
	Шклоўскі завулак	Суворовская улица	XIX стагодзьдзе
Мазыр	Сьвідоўская вуліца	Покровская улица	XIX стагодзьдзе
	Езуіцкая вуліца	Александровская улица	1866 год
Менск	Валоцкая вуліца	Крещенская улица	1866 год
	Вялікая Барысаўская вуліца	Александровская улица	XIX стагодзьдзе
	Вялікая Бэрнардынская вуліца	Монастырская улица	1866 год
	Высокі Рынак пляц	Соборная площадь	1866 год
	Дамініканская вуліца	Петропавловская улица	1866 год
	Зборавая вуліца	Тюремная улица Преображенская улица	1866 год 1883 год
	Зыбіцкая вуліца	Торговая улица	1866 год
	Каралеўскі шлях	Новомосковская улица	XIX стагодзьдзе
	Кашарская вуліца	Батальонная улица Скобелевская улица	1866 год 1882 год
	Лошыцкая вуліца	Серпуховская улица	1866 год
	Плябанская вуліца	Широкая улица	1866 год
	Рэзьніцкая вуліца	Мясницкая улица	1866 год
	Старосьцінская Слабада вуліца	Старослободская улица	1866 год
	Францішканская вуліца	Губернаторская улица	1866 год
	Фэліцыянаўская вуліца	Богодельная улица	1866 год
	Хлусаў мост	Александровский мост	XIX стагодзьдзе
Наваградак	Кавальская вуліца	Семёновская улица	XIX стагодзьдзе
	Базылянскі завулак	Борисоглебский переулок	1866 год
Невель	Нізвальная вуліца	Льва Толстого улица	пачатак XX стагодзьдзя
Нясьвіж	Дамініканская вуліца	Семинарская улица	2-я палова XIX стагодзьдзя
Пінск	Альбрэхтаўская вуліца	Купеческая улица	XIX стагодзьдзе
	Бэнэдыктынская вуліца	Кожевная улица	1866 год
	Бэрнардынская вуліца	Тюремная улица	1866 год
	Вялікая вуліца	Большая Киевская улица	XIX стагодзьдзе
	Дамініканская вуліца	Соборная улица	1866 год
	Лагішынская вуліца	Петербургская улица	XIX стагодзьдзе
	Францішканская вуліца	Инженерная улица	1866 год
Полацак	Вакзальная вуліца	Гоголевская улица	1909 год
	Віцебская вуліца	Александровская улица	1912 год
	Вялікая вуліца	Нижне-Покровская улица	1848 год
	Ільлінская вуліца	Верхне-Покровская улица	1848 год
	Прабойная вуліца	Льва Толстого улица	1911 год
Рагачоў	Лугавая вуліца	Николаевская улица	XIX стагодзьдзе
	Папярочная вуліца	Георгиевская улица	XIX стагодзьдзе
Пружаны	Сялецкая вуліца	Александровская улица	XIX стагодзьдзе
Рэчыца	Прабойная вуліца	Успенская улица	XIX стагодзьдзе
Сенна	Магілёўская вуліца	Офицерская улица	XIX стагодзьдзе
	Менская вуліца	Трактирная улица	XIX стагодзьдзе
Себеж	Вялікая вуліца	Петра Великого улица	пачатак XX стагодзьдзя
Слонім	Панасоўская вуліца	Романовская улица	XIX стагодзьдзе
	Скробаўская вуліца	Московская улица	да 1882 году
Слуцак	Востраўская вуліца	Воскресенский переулок	XIX стагодзьдзе
	Завальская вуліца	Тюремная улица	XIX стагодзьдзе
	Фарская вуліца	Богадельная улица	1866 год
	Навамеская вуліца	Мостовая улица	XIX стагодзьдзе
	Сэнатарская вуліца	Широкая улица Гоголевская улица	XIX стагодзьдзе пачатак XX стагодзьдзя
	Усьцінаўская вуліца	Козачья улица	1832 год
Смаленск	Блонная вуліца	Кирочная улица Пушкинская улица	1869 г. 1899 г.

Некаторыя мясцовыя назвы перакладалі на расейскую мову і потым навязвалі да зваротнага перакладу на іншыя мовы: напрыклад, Шляхецкія вуліцы станавіліся «Дворянскими», Вялікія — «Большими», Рынкі — «Базарными площадями». Апроч таго, некаторыя новыя аб’екты атрымлівалі палітызаваныя або падкрэсьлена каляніяльныя назвы: напрыклад, Каломенская вуліца ў Менску, Мураўёўскі сад, Мураўёўскі завулак і Сувораўскі спуск у Магілёве, Мураўёўская вуліца ў Бабруйску.

СССР

Савецкая моўна-культурная палітыка ад часоў кіраваньня Сталіна

Асноўныя артыкулы: Рэформа беларускага правапісу 1933 году і Наркамаўка

У 1929 годзе з прыходам да ўлады ў Савецкім Саюзе Сталіна пачалося згортваньне палітыкі беларусізацыі, якая на пачатку няпростага станаўленьня савецкай улады (Слуцкі збройны чын, шматлікія антыбальшавіцкія паўстаньні і інш.) мусіла выгадна адрозьніваць яе ў вачах беларусаў ад уладаў Расейскай імпэрыі. Тым часам у адпаведнасьці з бальшавіцкай камуністычнай тэорыяй мэтай савецкай нацыянальнай палітыкі было зьліцьцё ўсіх народаў СССР у адну нацыю, якое мусіла адбывацца на падставе ўзаемнага скрыжоўваньня нацыянальных элемэнтаў усіх народаў, у тым ліку мовы. З часоў Сталіна гэты працэс праводзіўся толькі на падставе расейскай нацыянальнай базы — на базе расейскай гісторыі, расейскай культуры, расейскай мовы і расейскага патрыятызму.

У пачатку 1930-х гадоў у СССР узьнялі кампанію супраць беларускай мовы. Палітыка русіфікацыі беларускае мовы знайшла сваё канкрэтнае адлюстраваньне ў выдадзенай у 1931 годзе кнізе пад рэдакцыяй дырэктара Інстытуту філязофіі Беларускай акадэміі навук акадэміка С. Вальфсона «Навука на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі». Практычным завяршэньнем першага этапу кампаніі русіфікацыі беларускае мовы стала ўрадавая пастанова Савету народных камісараў БССР за 28 жніўня 1933 году «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», якая датычыла ня толькі правапісу, але і фанэтычных і марфалягічных асаблівасьцяў беларускай мовы.

У 1950 годзе Сталін пісаў:

	Мы будзем мець справу ня зь дзьвюма мовамі, ... а з сотнямі нацыянальных моваў, зь якіх у выніку даўгога эканамічнага, палітычнага й культурнага супрацоўніцтва нацыяў будуць выдзяляцца спачатку найбольш узбагачаныя адзіныя занальныя мовы, а потым занальныя мовы зьліюцца ў вадну супольную міжнародную мову, ...якая... будзе новай мовай, што ўбярэ ў сябе найлепшыя элемэнты нацыянальных і занальных моваў. Арыгінальны тэкст  (рас.) Мы будем иметь дело не с двумя языками... .. а с сотнями национальных языков, из которых в результате длительного экономического, политического и культурного сотрудничества наций будут выделяться сначала наиболее обогащенные единые зональные языки, а потом зональные языки сольются в один общий международный язык, ...который... будет новым языком, вобравшим в себя лучшие элементы национальных и зональных языков

Адна з прадказаных Сталіным занальных моваў мусіла паўстаць на базе расейскай мовы.

За час усёй русіфікацыйнай кампаніі, якая пачалася ў 1930-х гадох ва ўсіх нерасейскіх мовах Савецкага Саюзу, адбываўся прыкладна аднолькавы працэс з аднолькавай рэакцыяй на яго з боку асобных народаў. Калі разгледзець славянскія нерасейскія мовы СССР — беларускую і ўкраінскую — то ў зьвязку з сваяцтвам гэтых моваў русіфікацыйны працэс у кожнай зь іх зьяўляўся ідэнтычным ува ўсіх дэталях. У працэсе русіфікацыі неславянскіх моваў — цюрскіх, моваў народаў Каўказу, мовы балцкіх народаў — існавалі пэўныя фармальныя і колькасныя розьніцы ад русіфікацыйнага працэсу ў беларускай альбо ўкраінскай мовах, але асноўныя мэты, на якія быў скіраваны гэты працэс, заставаліся аднолькавымі.

Рэалізацыя моўнай палітыкі ў БССР праводзілася ў двух кірунках, якія ўзаемна дапаўняюць адзін адно, але пасьлядоўна вялі да поўнай нівэляцыі беларускае мовы:

1. Звужэньне сфэры ўжываньня беларускай мовы ў публічным жыцьці і замена яе расейскай;
2. Усебаковая русіфікацыя дапушчанай да публічнага ўжываньня беларускай мовы.

Адным з асноўных кірункаў русіфікацыі па Другой сусьветнай вайне стала накіраваньне ў Беларусь работнікаў (пераважна на кіроўныя пасады) зь іншых рэспублік СССР. Толькі ў 1944 годзе ЦК кампартыі накіраваў у БССР на сталую працу 429 чалавек, зь якіх звыш 10 сталі сакратарамі абкамаў, 19 — загаднікамі аддзелаў абкамаў, каля 40 — першымі сакратарамі райкамаў партыі. Паводле зьвестак на 1 студзеня 1945 году, у агульным складзе КП(б)Б беларусаў было толькі 46%, прытым іх вельмі неахвотна вылучалі на высокія кіроўныя пасады. Больш за дзесяць паваенных гадоў ЦК КП(б) Б узначальвалі расейцы з паходжаньня. Згодна з прынятай у жніўні 1944 году пастановай кампартыі прадугледжвалася пасылка ў Беларусь на сталую працу значнай колькасьці расейскамоўных прапагандысцкіх кадраў і работнікаў культуры. Як адзначае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў, камуністычныя ідэолягі адводзілі гэтай магутнай хвалі перасяленцаў з Расеі важную ролю ў русіфікацыі Беларусі і стварэньньні «новай этнічнай супольнасьці» (рас. новой этнической общности) — бяспамятнага, абязмоўленага народу, зь якім можна праводзіць хоць-якія экспэрымэнты. Адначасна актыўна спрыялі працэсу русіфікацыі шматлікія структурныя падразьдзяленьні спэцслужбаў, якія жорстка распраўляліся зь беларускімі падпольнымі арганізацыямі.

Па сьмерці Сталіна ў чэрвені 1953 году на пленуме ЦК КПБ у Менску кандыдат на пасаду першага сакратара беларускага ЦК Міхаіл Зімянін рэзка раскрытыкаваў палітыку партыйнага кіраўніцтва ў нацыянальным пытаньні, асабліва ў заходніх абласьцях БССР. Ён заявіў, што сярод партыйных і савецкіх кіраўнікоў там пераважаюць небеларусы — з 1175 партыйных чыноўнікаў беларусаў толькі 121 чалавек; з 1408 супрацоўнікаў аблвыканкамаў мясцовымі беларусамі былі толькі 114, з 321 супрацоўніка гарвыканкамаў мясцовых было толькі 25 чалавек. Асабліва рэзка Зімянін гаварыў пра становішча ў органах НКВД-МУС: у цэнтральным і абласных апаратах МУС беларусаў — адзінкі, з 173 начальнікаў райаддзелаў МУС беларусаў было толькі 33; у заходніх абласьцях з 840 апэратыўных супрацоўнікаў органаў МУС мясцовых ураджэнцаў толькі 17 чалавек; у органах міліцыі заходніх вобласьцяў з 150 кіраўнікоў беларусам быў толькі 1, а з 92 начальнікаў гаррайаддзелаў міліцыі ўраджэнцаў заходніх абласьцей было толькі 5. Таксама на пленуме гаварылася пра варты жалю стан беларускай адукацыі, напрыклад, у Менску па-беларуску навучаліся толькі 15% вучняў. Але гэтага стану зьмяніць не ўдалося, бо яшчэ падчас пленуму Лаўрэнція Берыю, які даслаў у Менск Зімяніна, арыштавалі і ягоныя спробы нацыянальнага разьняволеньня ў СССР вельмі хутка згарнулі.

Увогуле, у паваеннай Беларусі ўсімі найважнейшымі пытаньнямі, у тым ліку і культурна-моўнымі, фактычна загадвалі савецкія ўлады ў Маскве, прытым не на карысьць беларусаў. Кепская сытуацыя склалася з выданьнем кнігаў на беларускай мове. Такія выданьні трымаліся на складах, не пушчаліся ў продаж, а пазьней сьпісваліся ў якасьці затаваранай нехадавой прадукцыі, якую ніхто ня хоча чытаць. Разам зь зьмяншэньнем накладаў і колькасьці беларускамоўнай друкаванай прадукцыі павялічвалася колькасьць і ўдзельная вага расейскамоўнай. У 1946 годзе наклад часопісаў на расейскай мове ў БССР складаў 1%, 1955 годзе ён дасягнуў 31%. У 1970 годзе агульны наклад беларускамоўных кнігаў складаў 9 мільёнаў асобнікаў, расейскамоўных — 16 мільёнаў. Кнігі на беларускай мове ў 1950, 1965 і 1970 гадох складалі адпаведна 85%, 31% і 37% ад агульнай колькасьці кнігаў, друкаваных у БССР. Газэты: 85%, 57% і 38%. Нязначнае павелічэньне назіралася толькі сярод часапісаў: 74%, 75% і 81%.

Найбольш актыўна працэс русіфікацыі пайшоў у 1960—1970-я гады. Шырокая дыскусія пра мэтады навучаньня расейскай мове ў рэспубліках СССР скончылася ў жніўні 1956 году міжрэспубліканскай канфэрэнцыі ў Ташкенце, дзе зазначалася, быццам расейская мова стала ўсім савецкім народам «другой роднай мовай» і сродкам узбагачэньня лексыкі нацыянальных моваў. Кампанія ўкараненьня расейскай мовы ўва ўсе сфэры жыцьця нацыянальных рэспублік, што разгарнулася па гэтым, сустрэла пратэст часткі нацыянальнай інтэлігенцыі, якая па XX зьезьдзе партыі пачала выказвацца вальней. Нават найвышэйшае кіраўніцтва БССР выказвалася з асуджэньнем маштабаў русіфікацыі. У студзені 1959 году на прыёме ў гонар 40-годзьдзя БССР, на які прыехаў М. Хрушчоў, першы сакратар ЦК КПБ К. Мазураў выступіў з прамовай на беларускай мове. Хрушчоў абурыўся, чаму выступ быў не па-расейску. Крыху пазьней ён выказаўся яшчэ больш вызначана:

	Чым хутчэй мы ўсе загаворым па-расейску, тым хутчэй збудуем камунізм. Арыгінальны тэкст  (рас.) Чем скорее мы все будем говорить по-русски, тем быстрее построим коммунизм.

Па гэтым пачалося выцісканьне беларускай мовы з тых пазыцыяў, якія яна пакуль яшчэ займала, і асабліва ўзмацнілася з прыходам на пасаду першага сакратара ЦК КПБ Пятра Машэрава ў 1965 годзе.

26 траўня 1983 году была прынятая пастанова ЦК КПСС і Савету Міністраў СССР аб павелічэньні на 15% заработку настаўнікаў расейскай мовы ў беларускамоўных школах. Пастанова прадугледжвала з студзеня 1984 году павелічэньне на 15% стаўкі настаўнікаў падрыхтоўчых і другіх-трэціх клясаў, якія ведалі расейскую мову, і настаўнікаў расейскай мовы і літаратуры ў 4—11 клясах агульнаадукацыйных школаў усіх тыпаў.

Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў СССР у Беларусі стала сыстэматычнае насаджэньне беларусам комплексу непаўнавартасьці на нацыянальным узроўні: як культурна-гістарычнага («беларускі народ быў яшчэ ў незапамятныя часы заваяваны магутным і баявым народам — летувісамі — і з той пары хадзіў то пад уладай летувісаў, то палякаў — і толькі магутны старэйшы расейскі брат здолеў вярнуць беларусаў да нармальнага жыцьця і выратаваў іх ад немінучай пагібелі як асобнага народа»), так і эканамічнага («без Расеі мы нішто», «без Расеі мы памром»).

Вынікам расейскай імпэрскай і савецкай русіфікацыйнай палітыкі стала тое, што на час перабудовы, якая пачалася ў сярэдзіне 1980-х гадоў, беларусы былі найбольш дэнацыяналізаванымі і русіфікаванымі з народаў усіх рэспублік СССР. Гэта прычынілася да таго, што працэсы нацыянальнага адраджэньня ішлі тут больш марудна, чым у іншых, і сустракалі значны супраціў з боку савецкага дзяржаўнага чыноўніцкага апарату.

Змаганьне супраць расейска-савецкай акупацыі

Па распадзе Расейскай імпэрыі і ўтварэньні Беларускай Народнай Рэспублікі першыя паўстаньні супраць расейскіх бальшавікоў, якія спрабавалі захапіць этнічную тэрыторыю беларусаў, адбыліся ў сакавіку — верасьні 1918 году — на Амсьціслаўшчыне, Аршаншчыне, Віцебшчыне і Полаччыне. У лістападзе таго ж году выбухнула Вяліскае паўстаньне, у якім бралі ўдзел дзясяткі тысячаў чалавек. Яно перакінулася на сумежную Смаленшчыну (Парэцкае паўстаньне). У сакавіку — красавіку 1919 году паўстаньні прайшлі ў ваколіцах Гомля, Кармы, Рагачова, Рэчыцы, Нясьвіжу, Міру, Слуцка, Старобіна ды іншых местаў і мястэчак.

Антыбальшавіцкія паўстаньні працягнуліся ў 1920 годзе, найбольшым зь іх выявілася Койданаўскае паўстаньне, калі ў ліпені 4 дні трымалася Койданаўская самастойная рэспубліка. У лістападзе — сьнежні таго ж году Рада Случчыны, узначаленая беларускімі сацыялістамі-рэвалюцыянерамі, узьняла 10 тысячаў чалавек і арганізавала іх у два палкі, якія месяц трымалі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі ў 15 валасьцях. У 1921 годзе на тэрыторыі Беларусі дзеялі партызанскія аддзелы (агулам 3,5 тысячы чалавек). Пазьней сялянскія паўстаньні, якія ўсяляк прыхоўваліся тагачасным савецкім друкам, адбываліся ў 1930-я гады супраць калектывізацыі.

У 1946 годзе пераважна на захадзе Беларусі ўтварыўся падпольны Саюз беларускіх патрыётаў, сярод мэтаў якога была абарона нацыянальных і грамадзянскіх правоў, захаваньне і разьвіцьцё беларускай культуры і мовы, і ўрэшце — пабудова сувэрэннай, незалежнай Беларусі. Яго суполкі зьявіліся ў Баранавічах, Берасьці, Глыбокім, Горадні, Маладэчне, Менску, Наваградку, Паставах, Пінску, Слоніме і іншых местах і мястэчках. У 1947 годзе органы савецкай дзяржбясьпекі з дапамогай правакатараў разграмілі Саюз беларускіх патрыётаў, якіх ашальмавалі як «фашыстаў» і жорстка пакаралі. Некаторых зь іх расстралялі, частка загінула на бальшавіцкай катарзе.

У 1944—1957 гадох узброенае змаганьне з расейска-савецкімі акупантамі за аднаўленьне незалежнасьці Беларусі вяла партызанская арганізацыя Чорны кот, у 1946—1949 гадох дзеяў падпольны Саюз змаганьня за незалежнасьць Беларусі.

Савецкі масавы тэрор

Курапаты, месца масавых расстрэлаў ахвяраў НКВД

Асноўны артыкул: Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі

На думку беларускага дасьледніка Леаніда Маракова, у 1930-я гады на Сталіна працавалі сакрэтныя інстытуты НКВД, якія пралічылі значны патэнцыял у геапалітычным становішчы Беларусі. Для таго, каб беларусы ніколі не атрымалі незалежнасьці ад Расеі, яны сыстэматычна вынішчалі інтэлектуальны генафонд нацыі. Як адзначае Леанід Маракоў: «Зьмянілася ўжо некалькі пакаленьняў, а нам усё ніяк не атрымоўваецца аднавіць згубленае. Усё таму, што мы — дзеці горшых, лепшых выразалі».

Ад рэпрэсіяў 1930-х гадоў пацярпелі 26 акадэмікаў і 6 сяброў-карэспандэнтаў Беларускай акадэміі навук. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934 годзе, засталося толькі шэсьць чалавек. Дасьледаваньні ў галіне гуманітарных навук практычна спыніліся. У 1930-я гады савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа.

З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Беларусі ў 1920—1930-я гады, было рэпрэсавана ня менш за 440—460 (80%), у тым ліку Тодар Кляшторны, Андрэй Мрый і мноства іншых вядомых аўтараў. Калі ўлічваць аўтараў, вымушаных зьехаць з радзімы, то ад рэпрэсіяў пацярпелі ня менш за 500 беларускіх літаратараў (90%), чвэртка ўсёй колькасьці літаратараў (2000), рэпрэсаваных у СССР. Як падкрэсьлівае гісторык Сяргей Абламейка, пад рэпрэсіі трапіла практычна 100% складу Саюзу пісьменьнікаў БССР, да вайны дажыло ня больш за 20 чалавек. Вынікам такога антыбеларускага тэрору стала тое, што жыхары Менску літаральна баяліся вымавіць слова па-беларуску. Тым часам, паводле падлікаў Леаніда Маракова, ва Ўкраіне колькасьць рэпрэсаваных літаратараў склала каля 35—40%, у Расеі — ня больш за 15%.

Па Другой сусьветнай вайне савецкія ўлады масава рэпрэсавалі тых, хто ў ваенны час хоць неяк супрацаваў (у тым ліку дзеля выжываньня) зь нямецкай адміністрацыяй: паміж 1945—1950 гадамі зь Беларусі ўглыб СССР дэпартавалі каля 1 мільёну маладых беларусаў.

Савецкая адукацыйная палітыка

У адукацыі Беларусі, як і ў іншых савецкіх рэспубліках, прапаганда і насаджэньне расейскай мовы пачаліся з выкананьня прынятай 13 сакавіка 1938 году Саветам народных камісараў СССР і ЦК Усесаюзнай кампартыі (бальшавікоў) пастановы аб абавязковым вывучэньні расейскай мовы ў агульнаадукацыйнай школе нацыянальных рэспублік. З 1938/39 навучальнага году расейская мова стала галоўным прадметам беларускамоўных школаў. Тым часам з пэдагагічнага працэсу агульнаадукацыйных школаў, сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў прыбралі гісторыю Беларусі як асобны прадмет, яе паасобныя фрагмэнты былі толькі ў агульным курсе гісторыі СССР.

У 1945—1955 гадох у Беларускай ССР ажыцьцявілі абавязковую пачатковую асьвету і перайшлі да ўсеагульнай 7-гадовай асьветы. У паваенны час на нізкім прафэсійным узроўні вялося выкладаньне многіх прадметаў, дрэнна ўлічваліся нацыянальныя асаблівасьці ў навучальна-выхаваўчай рабоце. Гэтаму спрыялі ўмовы, зьвязаныя з выпраўленьнем у БССР многіх кадраў, якія не валодалі мовай карэннага насельніцтва і не жадалі, каб яе вывучалі іх дзеці. Абыякава ставіўся да беларускай мовы партыйна-дзяржаўны апарат. У 1953 годзе толькі 62,2% кіроўных кадраў рэспубліканскай партыйнай арганізацыі складалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасьці. Гэтыя абставіны спрыялі таму, што рэзка скарацілася колькасьць беларускіх школаў у буйных прамысловых цэнтрах. У Менску ў 1945/46 навучальным годзе з 28 школаў 14 былі беларускамоўнымі, а ўжо ў 1952/53 навучальным годзе з 46 школаў беларускіх налічвалася толькі 9. Набірала моц тэндэнцыя скарачэньня беларускамоўных школаў у местах і ў сельскай мясцовасьці. Тым часам галоўным інструмэнтам русіфікацыйнай палітыкі стала расейскамоўная вышэйшая і сярэдняя спэцыяльная школа, куды беларусаў залічвалі толькі пры ўмове пасьпяховага ўступнага экзамэну з расейскай мовы. Яе, як галоўны прадмет, здавалі пры паступленьні ўва ўсе тыпы сярэдніх спэцыяльных і вышэйшых навучальных установаў, што прыводзіла да самарусіфікацыі. Беларускамоўныя агульнаадукацыйныя школы фактычна набылі тупіковы характару, бо навучальныя ўстановы больш высокай ступені карысталіся вынятна расейскай мовай.

4 студзеня 1959 году сяброўка Прэзыдыюму Цэнтральнага камітэту КПСС Кацярына Фурцава даслала з Масквы тэлеграму ва ўрад БССР з патрабаваньнем пераводу навучаньня ў агульнаадукацыйных школах на расейскую мову. У выніку, да 1961 году ўсе беларускамоўныя школы ў раённых цэнтрах Беларускай ССР гвалтам русіфікавалі. Да паступовай русіфікацыі агульнаадукацыйнай школы таксама прывяло наданьне дзецям іншаземцаў права адмовы ад адукацыі на мове краіны пражываньня. Да 1979 году ў БССР перайшлі да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі, у 1984 годзе — усеагульнай 11-гадовай (4 + 5 + 2) усеагульнай сярэдняй адукацыі. У 1989 годзе ў расейскамоўных школах было 80% вучняў, у беларускамоўных — 20%. У пачатку 1980-х гадоў у Менску толькі адно дзіця навучалася па-беларуску — вучаніца 3-яй школы Наста Лісіцына.

Перакручваньне гісторыі Беларусі і прыніжэньне гістарычнай ролі беларусаў

«З гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы», Я. Станкевіч, 1967 г.

Асноўны артыкул: Летувізацыя

БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела свайго навуковага часопісу дзеля публіцыі гістарычных дасьледаваньняў. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўнай гісторыі Беларусі вёўся ад 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва. Такім парадкам, усё створанае па-за межамі сялянскай хаты лічылася спадчынай «польскіх паноў» або «расейскіх памешчыкаў».

Савецкая гістарыяграфія цалкам атаясамлівала гістарычныя Літву і ліцьвінаў з навачаснымі Летувой і летувісамі. Адпаведна, спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася вынятна летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» (бел. Летувіскія замкі) улучылі Наваградзкі, Мірскі, Лідзкі, Полацкі і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры Францішка Скарыну, тым часам Слуцкія паясы і ўрэцкае шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў».

Як падкрэсьлівае гісторык Андрэй Катлярчук, «адмаўленьне гістарычнай сувязі сярэднявечных „літоўцаў“ і сучасных беларусаў мела сумныя наступствы для беларускага этнасу, спарадзіўшы закіды браку ў іх мінулым дзяржаўнасьці і „штучнасьці“ іх мовы, амаль прыбраўшы гісторыю і культуру гэтага народу з мэдыявістыкі XX стагодзьдзя».

Як зазначае летувіскі гісторык Русьціс Камунтавічус, на 2023 год «летувісы лічаць, што ў беларусаў не было дзяржаўнасьці». Паводле актуальных летувіскіх школьных падручнікаў, «беларусы — шэрая маса, якую летувісы заваявалі ў сярэднія вякі». Апроч таго, Камунтавічус адзначае, што да сёньняшняга часу няма ніводнай кнігі беларускага гісторыка, якая б была перакладзеная на летувіскую мову. Паводле Камунтавічуса, «у адрознасьць ад летувісаў, чыя ідэнтычнасьць будуецца ў апазыцыі да іншых (для іх амаль усе суседнія народы — ворагі), беларусы імкнуцца з усімі жыць у згодзе». Таксама ён падкрэсьлівае: «гэта прыніжэньне беларусаў — скарачаць іх гісторыю і сьцьвярджаць, што вось яны толькі нядаўна зьявіліся, а мы тут жылі спрадвеку» і што такое скарачэньне гісторыі Беларусі ёсьць актуальным для расейцаў, каб сьцьвярджаць, што да таго, як зьявіліся Беларусь і беларусы, усе былі адзінымі — русінамі, рускімі, былі часткай Расеі.

Рабаваньне і зьнішчэньне культурных каштоўнасьцяў і архіўных дакумэнтаў

Музэй Суворава ў Кобрыні, створаны за савецкім часам

У 1920—1950-я гады савецкія ўлады масава зьнішчалі беларускія архіўныя дакумэнты, асабліва гэтае зьнішчэньне было актыўным з канца 1930-х да канца 1950-х гадоў, калі савецкія архівы знаходзіліся ў складзе НКВД-МГБ.

За савецкім часам працягнуўся распачаты ўладамі Расейскай імпэрыі вываз зь Беларусі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў. У 1922 годзе ў Маскву з БССР афіцыйна вывезьлі 132 прадметы, сярод якіх быў сэўрская і венская парцаляна, дробная плястыка, вэнэцыянскі куфэрак XV cт., посуд эпохі барока, старажытныя музычныя інструмэнты, гравюры. У канцы 1928 годзе з фондаў Беларускага дзяржаўнага музэю ў Менску вывезьлі шэраг абразоў, а таксама творы Антакольскага, Пэна, Кругера. У лістападзе 1931 году адбылося буйнамаштабнае адабраньне: у Маскву вывезьлі сотні каштоўных помнікаў гісторыі і мастацтва — дрэварыты Дурэра, флямандзкія габэлены, рэнэсансавую мэблю, нямецкія сярэдневечныя вырабы з срэбра, слуцкія залататканыя паясы ды іншае. Агулам тады зь Менскага, Магілёўскага, Віцебскага і Гомельскага дзяржаўных музэяў вывезьлі 285 гістарычных і мастацкіх помнікаў. Пазьней узяліся за раённыя краязнаўчыя музэі. Напрыклад, з Аршанскага музэю забралі малюнкі франка-прускай вайны ў колькасьці 132 адзінак, а таксама творы кітайскага і японскага выяўленчага мастацтва. У 1933 годзе адбыўся чарговы масавы вываз каштоўнасьцяў. А ў 1950 годзе савецкія ўлады ў строгай таямніцы падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі. Тым часам рэлігійная і духоўная сьвятыня беларусаў — Крыж Эўфрасіньні Полацкай — з усяго відаць, трапіла ў перададзеную ў 1943 годзе Расейскай праваслаўнай царкве Троіца-Сергіевую лаўру, дзе таемна ад грамадзкасьці захоўваецца як асабістая сьвятыня маскоўскага патрыярха.

У выніку гэтых спусташэньняў на пачатак 1990-х гадоў на тэрыторыі Беларусі не засталося ніводнага выданьня III Статуту Вялікага Княства Літоўскага на старабеларускай мове. Асобнікі найбольш масавага выданьня 1594—1595 гадоў разьмеркаваліся наступным спосабам: Расея (11), Польшча (6), Летува (6), Украіна (5), Вялікабрытанія (1). Апроч таго, у розных музэях Беларусі засталося ня больш як 20 слуцкіх паясоў, пераважна ў фрагмэнтах.

Як адзначае Адам Мальдзіс, у выніку шматгадовага рабаваньня Беларусь, відаць, стала адзінай краінай у сьвеце, дзе нацыянальных культурных скарбаў на радзіме засталося меней, чым за яе межамі.

Масавае зьнішчэньне помнікаў архітэктуры

Кляштар баніфратаў у Высокім, ператвораны ў склад-гараж

Асноўны артыкул: Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР

Радыкальныя ідэі бальшавікоў пра сацыяльнае пераўтварэньне і ўрбаністычны прагрэс прывялі да руйнаваньня цэлых архітэктурных ансамбляў. Паводле савецкіх генэральных плянаў зьнішчаліся гістарычныя трасы вуліцаў, узводзілася тыповая шматпавярховая забудова без уліку гістарычных кампазыцыйных дамінантаў, відавых пэрспэктываў і сылюэту. Прагматызм і вульгарная ідэалягізацыя прывялі да ўтварэньня татальна абязьлічанага мескага асяродзьдзя. Напрыклад, у сярэдзіне 1970-х гадоў савецкія ўлады зруйнавалі ансамбль гістарычнай забудовы вуліцы Нямігі ў Менску, па чым яны збудавалі там шматпавярховы жылы дом паводле праекту Сьцяпана Мусінскага, ураджэнца Валагодзкай вобласьці Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1960 годзе. А ў 1985 годзе на месцы зьнішчана савецкімі ўладамі кляштару дамініканаў пачалося ўзьвядзеньне гмаха Палаца Рэспублікі паводле праекту аўтарскага калектыву пад кіраўніцтвам Міхаіла Пірагова, ураджэнца Краснаярскага краю Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1975 годзе. Гэтыя новыя будынкі ў Менску, як і іншыя савецкія гмахі ў гістарычных цэнтрах беларускіх местаў, парушылі цэласнасьць ансамбляў і сталі замінаць успрыманьню гістарычна-архітэктурных каштоўнасьцяў.

Замак і кальвінскі збор у Койданаве, зьнішчаныя дашчэнту савецкімі ўладамі

У 1930-я гады ў СССР пад заклікам барацьбы супраць рэлігіі пачалося масавае зьнішчэньне сакральных будынкаў усіх канфэсіяў, многія зь якіх былі ўнікальнымі помнікамі гісторыі і архітэктуры. У выніку гэтага акту вандалізму савецкія ўлады зьнішчылі архітэктурных ансамблі старажытных манастыроў ў Віцебску, Воршы, Полацку, Амсьціславе і інш. У Магілёве з мэтай «сацыялістычнай рэканструкцыі» места за адну ноч узарвалі 9 помнікаў сакральнай архітэктуры. У паваенны час зьнішчэньне помнікаў архітэктуры працягвалася пад прыкрыцьцём генэральных плянаў аднаўленьня і рэканструкцыі местаў. Найбольшыя страты сярод архітэктурынай спадчыны беларусы панесьлі ў 1960—1970-я гады.

Фарны касьцёл у Клецку, зруйнаваны савецкімі ўладамі

Мастак Мікола Купава зьвяртае ўвагу на тое, што ў часы савецкага панаваньня бальшавікі часьцей руйнавалі ня цэрквы-мураўёўкі, а старажытныя беларускія сьвятыні. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, прытым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія былі помнікамі архітэктуры барока часоў Вялікага Княства Літоўскага; у Шклове таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры магілёўскага барока і клясыцызму; у Магілёве захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, прытым места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў Лагойску, Койданаве, Дзісьне, Горадні і інш.

Касьцёл Сьвятога Станіслава ў Пінску, зруйнаваны савецкімі ўладамі

Калі на пачатак XIX стагодзьдзя Віцебск упрыгожвала 12 унікальных твораў віленскага барока (другое месца пасьля Вільні), то па расейскім і савецкім панаваньні зь іх захаваўся толькі адзін у перабудаваным выглядзе.

Савецка-расейскія помнікі і памятныя знакі

Адзін з помнікаў Леніну ў Менску

Савецкія ўлады масава ўсталёўвалі ў Беларусі помнікі і памятныя знакі расейскім камуністычным дзеячам, у першую чаргу Леніну, Сталіну, Дзяржынскаму і Калініну. Усе гэтыя помнікі і памятныя знакі, апроч дэмантаваных у час «хрушчоўскай адлігі» помнікаў Сталіну, на пачатак XXI стагодзьдзя займалі найбольш значныя месцы на цэнтральных вуліцах і пляцах беларускіх местаў і мястэчак.

Знак уваходу ў «парк Суворава»

Поруч зь Леніным, Сталінам і Берыяй у СССР заўзята шанавалі расейскага вайсковага дзеяча Суворава, які атрымаў ад маскоўскай гаспадыні Кацярыны ІІ Кобрынскую воласьць з 13 279 сялянамі-мужчынамі ў падарунак за здушэньне паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі. У 1948 годзе Кобрынскаму мескаму парку, заснаванаму падскарбіем Вялікага Княства Літоўскага Антоніем Тызэнгаўзам, надалі афіцыйную назву «Парк культуры і адпачынку імя А. В. Суворава». У 1950 годзе, у 150-тую гадавіну сьмерці, у парку паставілі бюст Суворава. Нягледзячы на атрыманьне Беларусьсю незалежнасьці, аб’екты, названыя ў гонар Суворава дагэтуль засталіся ў краіне. Яго імя носяць вуліцы ў 35 местах і 24 мястэчках Беларусі. Дзее Кобрынскі музэй, прысьвечаны Сувораву, Менская сувораўская вайсковая вучэльня. Імём Суворава назвалі 23 калгасы.

Савецка-расейскія перайменаваньні

Населеныя пункты

Глядзіце таксама: Сьпіс населеных пунктаў Беларусі, пераназваных у XX стагодзьдзі

Наўмыснае сьціраньне гістарычнай памяці беларусаў выявілася ў зьнішчэньні спрадвечнай тапанімікі. За савецкім часам адзначаліся масавыя перайменаваньні беларускіх паселішчаў. Савецкія ўлады зьмянілі афіцыйныя назвы наступных местаў і мястэчак: у 1923 годзе — Ігумен на Чэрвень і Вызна на Чырвоная Слабада, у 1932 годзе — Койданаў на Дзяржынск, у 1934 годзе — Качэрычы на Кіраўск, у 1939 годзе — Менск на Мінск, у 1945 годзе — Прапойск на Слаўгарад, у 1954 годзе — Рудабелка на Акцябарскі, у 1961 годзе — Шацілкі на Сьветлагорск, у 1962 годзе — Дрыса на Верхнядзьвінск. Найбольш шырокія перайменаваньні адбываліся ў 1938—1939 гадох, калі зьмянілі назвы 67 паселішчаў, і ў 1964 годзе, калі перайменавалі больш як 300 населеных пунктаў.

Перайменаваньні ажыцьцяўляліся з розных прычынаў, аднак часьцей за ўсё гэта быў пошук больш «мілагучных» формаў (нярэдка з пункту гледжаньня расейскай мовы) або зьнішчэньне тапонімаў, што не адпавядалі камуністычнай ідэалёгіі. Новыя назвы населеных пунктаў звычайна ўтвараліся штучна бязь зьвязку зь мясцовай гісторыяй і тапанімікай паводле прынцыпаў расейскай мовы. Трэба зазначыць, што ў афіцыйных савецкіх сьпісах тапонімаў ня быў прастаўлены націск, праз што тапонімы нярэдка прачытваліся памылкова і нават траплялі ў лік абразьлівых (напрыклад, Ма́ртышкі, Холуй, Язва́ і інш.).

Прыклады савецкіх русіфікацыйных перайменаваньняў сельскіх населеных пунктаў Беларусі
Гістарычная назва вёскі	Савецкая афіцыйная назва	Беларуская форма савецкай назвы	Час перайменаваньня
Асмаленік	Ударное	Ударнае	1964 год
Аўгустава	Звезда	Зьвязда	1939 год
Аўгустбэрг	Ульяновка	Ульянаўка	1964 год
Бабыніха	Серегино	Сярогіна	1969 год
Багуславец	Гречихино	Грачыхіна	1977 год
Барок	Надежда	Надзежда	1934 год
Баславічы	Борок	Барок	1969 год
Башкі	Первое Мая	Першае Мая	1939 год
Бедавіцы	Ключегорская	Ключагорская	1964 год
Белае	Азино	Азіна	1969 год
Берасьцяны Завод	Чапаевский	Чапаеўскі	1969 год
Блёўка	Восток	Васток	1964 год
Брахлы	Новая Жизнь	Новая Жызьнь	1939 год
Брылёва	Мичуринская	Мічурынская	1964 год
Буй	Будённого	Будзённага	1939 год
Быч	Октябрево	Акцяброва	1964 год
Бычкі	Отрадное	Атраднае	1969 год
Бяднішкі	Зерновая	Зернавая	1964 год
Бязьдзелічы	Раздольная	Раздольная	1964 год
Відагошч	Комсомолец	Камсамолец	1930-я гады
Воўкаразь	Победа	Пабеда	1969 год
Галоднічы	Красноозерное	Краснаазёрнае	1964 год
Гапоны	Заветное	Заветнае	1964 год
Гарадзец	Дивная	Дзіўная	1969 год
Гібайлавічы	Знаменская	Знаменская	1964 год
Глісьцянец	Залесино	Залесіна	1964 год
Глод	Мирная	Мірная	1964 год
Глыбокі Брод	Кировка	Кіраўка	1949 год
Гніліца	Ленино	Леніна	1967 год
Гнілякі	Роща	Рошча	1964 год
Гарбы	Ромашки	Рамашкі	1964 год
Гута	Возрождение	Вазраждзеньне	1964 год
Двор Левандоўскага	Красная Горка	Красная Горка	1932 год
Дзягцянка	Красная Заря	Красная Зара	1938 год
Дзякі	Родники	Крыніцы/Раднікі	1969 год
Дзяругі	Ковровое	Каўровае	1964 год
Доргунская Вулька	Усово	Усава	1964 год
Драхча Паненская	Кутузовка	Кутузаўка	1964 год
Дурынічы	Изюмово	Ізюмава	1964 год
Дурычы	Знаменка	Знаменка	1964 год
Жаробнае	Чкалово	Чкалава	1939 год
Жываглодавічы	Первомайск	Першамайск	1964 год
Загаліха	Новая Жизнь	Новая Жызьнь	1939 год
Задабрасьць	Калинино	Калініна	1939 год
Залесьсе	Бумажково	Бумажкова	1969 год
Замагільле	Рассвет	Расьсьвет	1964 год
Засьценак Дуброва	Передовая	Перадавая	1964 год
Іван Бор	Красный Октябрь	Красны Акцябар	1939 гады
Ігнатычы	Калинино	Калініна	1960-я гады
Ізабэліна	Свободная Жизнь	Свабодная Жызьнь	1939 год
Кабылінцы	Победа	Пабеда	1939 год
Кабыльнікі	Октябрь	Акцябар	1939 год
Кабылянка	Рассветная	Расьсьветная	1964 год
Казарэзы	Родники	Раднікі	1969 год
Какуевічы	Чкалово	Чкалава	1939 год
Калёнія Равіны	Сиреневка	Сярэнеўка	1964 год
Каралі	Большевик	Бальшавік	1939 год
Карнілавічы	Ударная	Ударная	1964 год
Карсаршчына	Счастливая Жизнь	Счастлівая Жызьнь	1939 год
Карчма	Дачное	Дачнае	1964 год
Княжая Магіла	Чапаево	Чапаева	1952 год
Конскі Бор	Березовая Роща	Бярозавая Рошча	1969 год
Кулакі	Лесино	Лесіна	1964 год
Куляшова	Красное Знамя	Краснае Знамя	1939 год
Курані	Рассвет	Расьсьвет	1936 год
Лапухі	Дунаево	Дунаева	1964 год
Ліхінічы	Ракушево	Ракушава	1967 год
Лукаеды	Кирово	Кірава	1939 год
Ляцак Нізкі	Чапаевка	Чапаеўка	1949 год
Магільніца	Рощица	Рошчыца	1969 год
Маёнтак	Коммунар	Камунар	1939 год
Манастыр	Марьино	Мар’іна	1969 год
Мухаеды	Кирова	Кірава	1939 год
Машні	Семеново	Сямёнава	1964 год
Міхалёў	Нариманов	Нарыманаў	1929 год
Мондзін	Сиреневка Черемушки	Сярэнеўка Чаромушкі	1964 год
Мыцькова	Победа	Пабеда	1939 год
Нароты	Ореховка	Арэхаўка	1969 год
Нача Людкевіча	Лужайки	Лужайкі	1964 год
Пагост	Победа	Пабеда	1918 год
Пагосьцішча	Красный Посёлок	Чырвоны Пасёлак	1939 год
Пазьдзюткі	Радуга	Радуга	1966 год
Панскае	Майск	Майск	1964 год
Папіхова	Свердлово	Сьвярдлова	1964 год
Папоўка	Ленино	Леніна	1930 год
Папоўшчына	Октябрь	Акцябар	1920 год
Пішчакі	Орехово	Арэхава	1964 год
Пляцянічы	Красное Село	Чырвонае Сяло	1969 год
Пляшкі	Расцвет	Расьцьвет	1939 год
Прыступаўшчына	Розовка	Розаўка	1964 год
Пузавічы	Павлово	Паўлава	1964 год
Пузікі	Сафоново	Сафонава	1964 год
Пустынькі	Ясная Роща	Ясная Рошча	1964 год
Радзівілімонты	Красная Звезда	Красная Зьвязда	1960 год
Радзілавічы	Дзержинск	Дзяржынск	1931 год
Ракаедаўшчына	Победное	Пабеднае	1964 год
Раманава	Борьба	Барба	1928 год
Рызы	Калиново	Калінава	1964 год
Рылавічы	Никоново	Ніканава	1965 год
Рылаўшчына	Дружба	Дружба	1964 год
Серакаратня	Лучезарная	Лучазарная	1964 год
Сермяжанка	Осман-Касаево	Асман-Касаева	1964 год
Скоблы	Кленовка	Клёнаўка	1964 год
Скорбічы	Дружба	Дружба	1964 год
Скулавічы	Коммунарка	Камунарка	1964 год
Слабада Дзісна	Луночарское	Луначарскае	1964 год
Старцавічы	Знамя	Знамя	1964 год
Старчыцы	Октябрь	Акцябар	1937 год
Стары Фальварак	Победное	Пабеднае	1964 год
Строгі	Кузнецовка	Кузьняцоўка	1964 год
Сьвіналупы	Ромашкино	Рамашкіна	1964 год
Сьвятое	Кирово	Кірава	1939 год
Сьвятоцак	Дзержинского	Дзяржынскага	1939 год
Сьвяты Дух	Будёновка	Будзёнаўка	1949 год
Угольцы	Надеждино	Надзеждзіна	1937 год
Узілаўка	Звезда	Зьвязда	1939 год
Умыркі	Будёновка	Будзёнаўка	1941 год
Усы	Будённого	Будзённага	1939 год
Фальварак	Победное	Пабеднае	1964 год
Халяўкі	Петрово	Пятрова	1964 год
Хатаевічы	Октябрь	Акцябар	1939 год
Хлусы	Некрасово	Някрасава	1938 год
Царкавішча	Кульнево	Кульнева	1964 год
Царкоўе	Совхозная	Саўхозная	1964 год
Цуцкі	Восточная	Васточная	1966 год
Чорная Лаза	Красный Восход	Красны Васход	1939 год
Шляхецкі Камень	Октябрь	Акцябар	1939 год
Шляхтаўшчына	Трудовая	Трудавая	1969 год
Шчацінка	Красная Заря	Красная Зара	1939 год
Юдзенічы	Советская	Савецкая	1964 год
Юркава Сьцяна	Чапаево	Чапаева	1939 год
Яўтушкавічы	Просвет	Прасьвет	1926 год

Вуліцы і пляцы

Адным з захадаў русіфікацыі беларусаў з боку савецкіх уладаў стала практычна поўнае зьнішчэньне мясцовай ўрбананімічнай спадчыны. Нават па расейскім і польскім (у заходняй частцы краіны) панаваньні многія вуліцы і пляцы працягвалі захоўваць традыцыйныя старажытныя назвы, якія несьлі пэўны зьмест, выклікалі асацыяцыі з гісторыяй краю, яго культурай, функцыянальнымі і ляндшафтавымі асаблівасьцямі тэрыторыі, сьвятынямі, што існавалі ў мінулым. У выніку савецкіх перайменаваньняў цэнтральныя вуліцы і пляцы набылі стандартны цалкам безаблічны набор назваў, большасьць зь якіх мусілі сьцьвярджаць палітыку ўладаў СССР і камуністычную ідэалёгію, прытым многія зь іх атрымалі назвы ў імя расейскіх (савецкіх) дзеячоў, нічым не зьвязаных з адпаведным населеным пунктам і Беларусяй увогуле.

Напрыклад, па Другой сусьветнай вайне мескі краявід Менску на ўзроўні назваў пачаў вызначацца савецкім і расейскім палітычным і культурным кантэкстам. Гэты прывяло да таго, што на канец XX стагодзьдзя назвы, датычныя расейскай гісторыі і культуры, камуністычнай ідэалёгіі і Другой сусьветнай вайны, сумарна склалі каля 45% усяго тапанімічнага фонду сталіцы, у той час як беларускія ўрбанонімы вагаліся ў межах 9%. Паводле статыстычных зьвестак на 2018 год, 70% назваў вуліцаў Менску супадала з назвамі вуліцаў Масквы (333 агульныя назвы), Ніжняга Ноўгараду (336 агульных назваў) і Данецку (375 агульных назваў).

Рэжым Лукашэнкі

Асноўны артыкул: Рэжым Лукашэнкі

Прарасейскі аўтарытарны кіраўнік Беларусі з 1994 году Аляксандар Лукашэнка

Моўна-культурная палітыка

Сьцяг БССР (налева) і яго мадыфікацыя для рэжыму Лукашэнкі (направа)

Герб БССР (налева) і яго мадыфікацыя для рэжыму Лукашэнкі (направа)

Калі ў 1991 годзе пачаўся масавы перавод мескіх дзіцячых садкоў і школ на беларускую мову, то Міністэрства адукацыі Беларусі і адпаведная парлямэнцкая камісія атрымалі толькі 6 (шэсьць) скаргаў і тоны лістоў у падтрымку.

Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — прыбраць з тэксту Канстытуцыі Беларусі. Такую пастанову падтрымала большасьць дэпутацкага корпусу. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы.

Тым часам поўнае аднаўленьне русіфікацыйнай моўнай і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні Аляксандрам Лукашэнкам аўтарытарнага рэжыму. Да расейскага ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе меркавалася, што гэта стала вынікам супаданьня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі імпэрскую ідэю, і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта Барыса Ельцына. У 1995 годзе ён правёў імітацыю рэфэрэндуму, што супярэчыла Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству, адзначалася парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія нацыянальныя сымбалі бел-чырвона-белы сьцяг і герб Пагоню статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус расейскай мове. Адзначаецца, што гэтая імітацыя рэфэрэндуму зьняважыла беларускую нацыю, пераламала ёй хрыбет. Гэта была стратэгічная перамога прарасейскіх, праімпэрскіх сілаў, параўнальная зь ліквідацыяй першай Беларускай нацыянальнай дзяржавы і здушэньнем паўстаньня Кастуся Каліноўскага. Аўтар сьцяга і гербу рэжыму Лукашэнкі кіраўнік яго адміністрацыі Леанід Сініцын, расеец паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі і быў фігурантам дакладу дэпутата Сяргея Антончыка пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі, пазьней апавядаў беларускаму дэпутату Валянціну Голубеву:

	Справа ж не ў геральдыцы. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, прытым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе дэпутат Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні.

У другой палове 1990—2000-х гадох афіцыйнае выкарыстаньне беларускай мовы пачало імкліва зьмяншацца, найперш у сфэрах адукацыі і культуры, а таксама ў мас-мэдыя. У гэты ж час адбывалася масавае выцісканьне зь дзяржаўных установаў прыязных да беларускай мовы і культуры настаўнікаў, выкладнікаў і навуковых супрацоўнікаў.

Адной з праяваў праўнай дыскрымінацыі беларускай мовы стала прыняцьце асноўных кодэксаў Беларусі на расейскай мове без афіцыйнага беларускага перакладу. Гэта прывяло да таго, што беларускамоўнага грамадзяніна пазбавілі магчымасьці ў поўнай меры абараняць свае правы. Апроч таго, фіксуюцца выпадкі, калі судзьдзі адмаўляюцца весьці працэсы па-беларуску, а беларускамоўным грамадзянам адмаўляюць надаць перакладніка, што парушае нормы Кодэкса аб судаўладкаваньні і статусе судзьдзяў (артыкул 13). У 2003 годзе Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь у сваёй пастанове вызнаў парушэньне балянсу роўнасьці выкарыстаньня дзьвюх дзяржаўных моваў.

Замена беларускіх вулічных шыльдаў на расейскамоўныя. Менск, 2011 год.

У 2008 годзе беларускі палітык Зянон Пазьняк вылучыў наступныя праявы беларусафобіі з боку рэжыму Лукашэнкі: 1) парваньне беларускага нацыянальнага сьцяга (бела-чырвона-белага); 2) спаленьне беларускамоўных падручнікаў; 3) зьдзек зь беларускай мовы; 4) закрыцьцё беларускамоўных школаў, гімназіяў і ліцэяў; 5) зьнявага(en) шанаваных людзей беларускага народу (Васіль Быкаў, Францішак Скарына), 6) разбурэньне беларускіх помнікаў, у тым ліку шляхам пераробкі; 7) наўмыснае псаваньне ўласьцівага Беларусі краявіду(en); 8) вынішчэньне запаведнай прыроды Беларусі; 9) грэблівае стаўленьне да людзей беларускай народнасьці, беларускай літаратуры і творчасьці; 10) нянавісьць да беларускай моладзі і вольнасьці беларусаў; 11) накладаньне спагнаньня, звальненьне з працы, выгнаньне з вучэльні і зьняволеньне за вуснае і пісьмовае выкарыстаньне беларускай мовы.

Вынікам такой палітыкі стала тое, што ў час перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году толькі 53,2% насельніцтва краіны назвалі беларускую мову роднай, а ў Менску — увогуле, толькі 35,2%. Для параўнаньня, паводле вынікаў перапісу насельніцтва 1999 году (у час першага прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі), беларускую мову роднай назвалі 73,6% насельніцтва Беларусі. Такім парадкам, за 10 гадоў кіраваньня Лукашэнкі колькасьць жыхароў Беларусі, якія лічаць беларускую мову роднай, зьменшылася на 20,4%. У той час як адсоткавая доля беларусаў за гэтыя 10 гадоў у краіне практычна не зьмянілася: 81,2% у 1999 супраць 83,7% у 2009 годзе. Таксама перапіс 2009 году прадэманстраваў тэндэнцыю, паводле якой маладое пакаленьне жыхароў Беларусі ў вялікай ступені абірае расейскую мову ў якасьці роднай (чаму паспрыяла ўжываньне ў перапісных інструкцыях прапагандаванага расейскімі аўтарамі маніпуляцыйнага азначэньня роднай мовы як «той, якую чалавек засвоіў першай у раньнім дзяцінстве»), у адрозьнасьць ад жыхароў сталага веку. Так, сярод жыхароў у веку 20—24 гадоў беларускую мову ў якасьці роднай абралі 49,8%, у той час як сярод жыхороў у веку, большым за 70 гадоў, беларускую мову ў якасьці роднай абралі 74%. Жыхары ў веку, большым за 70 гадоў, нарадзіліся да 1940-х гадоў, калі 79,2% жыхароў Беларусі жылі ў сельскай мясцовасьці (зьвесткі на 1939 год), дзе выхоўваліся па-беларуску і не падпадалі пад узьдзеяньне інтэнсіўнай русіфікацыі. Па 1940-х гадох вялікая частка насельніцтва Беларусі пераехала ў месты, дзе атрымлівала адукацыю па-расейску і працавала на прадпрыемствах і ва ўстановах, вялікую частку кіраўніцтва якіх прыслалі з Расеі. У 1989 годзе ўжо 65,4% насельніцтва Беларусі жыло ў местах, а ў 2009 годзе — ужо 73,9%. Такім парадкам, за 70 гадоў інтэнсіўнай русіфікацыі ў СССР і за рэжымам Лукашэнкі насельніцтва краіны ў большай ступені зрусіфікавалася і набыло прарасейскі сьветапогляд. Вынікі перапісу 2009 году яскрава адлюстравалі узмацненьне русіфікацыйных тэндэнцыяў. Праз такія перамены ў 2009 годзе Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры залічыла беларускую мову да ліку загрожаных.

Прыкладна з 2010 году адзначалася частковае прыпыненьне некаторых русіфікацыйных працэсаў, якое часам азначалі як «мяккую беларусізацыю» (тым часам першая беларусізацыя скончылася зьнішчэньнем расейцамі беларускіх нацыянальных элітаў). Прыхільнікі павароту афіцыйнага кіраўніцтва Беларусі да беларускай мовы і культуры сярод іншага адзначалі зацьверджаньне і шырокае ўжываньне беларускай трансьлітарацыі геаграфічных назваў, пашырэньне беларускай мовы ў сфэры транспарту (найперш Менскім мэтрапалітэнам і Беларускай чыгункай), наданьне новым вуліцам, станцыям мэтро і безыменным сквэрам у Менску назваў, пераважна зьвязаных зь мясцовай гісторыяй і культурай, шырокае выкарыстаньне беларускамоўнай сацыяльнай рэклямы, адзінкавыя перайменаваньні і вяртаньні гістарычных назваў вуліцам, рэстаўрацыю або кансэрвацыю некаторых значных помнікаў архітэктуры — Гальшанскага, Гарадзенскага Старога, Крэўскага, Лідзкага, Мірскага і Нясьвіскага замкаў, палацаў у Жылічах, Косаве, Красным Беразе і Ружанах, брамы Картускага кляштару ў Бярозе ды іншыя. Тым часам міністар замежных справаў Беларусі Ўладзімер Макей (як мяркуецца, у 2022 годзе скончыў жыцьцё самагубствам) сьцьвярджаў, што гэтую палітыку ня варта называць «мяккай беларусізацыяй», а варта казаць пра тое, што фармуецца нацыянальная самасьвядомасьць, нацыянальная ідэя і ідэнтычнасьць. Пазьней адзначалася, што імітацыя «мяккай беларусізацыі» была палітычным ходам, каб стварыць ілюзіі ў пэўнай часткі беларускага грамадзтва.

Паводле агучаных у 2014 годзе вынікаў апытаньня, праведзенага Інстытутам сацыялёгіі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, другой адзначанай рэспандэнтамі доўгатэрміновай (да 2030 году) пагрозай для краіны стала страта беларускай мовы (на першым месцы — памяншэньне насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасьці). За расьледаваньне дыскрымінацыі беларускай мовы рэжымам Лукашэнкі выказваўся прэтэндэнт на пасаду прэзыдэнта Беларусі (адмоўлена ў рэгістрацыі кандыдатам), кіраўнік ініцыятыўнай групы кандыдаткі ў прэзыдэнты на выбарах 2020 году Сьвятланы Ціханоўскай, блогер і палітычны актывіст Сяргей Ціханоўскі. 28 траўня 2020 году ён адзначыў: «Гэтая мова толькі нашая. Ні ў якой іншай краіне гэтай мовы няма. І вось так, як зь ёй учыніла ўлада нашая, гэта злачынства. Я лічу, гэтае злачынства трэба будзе яшчэ расьледаваць».

17 верасьня 2021 году рэжым Лукашэнкі ліквідаваў Таварыства беларускай школы, 24 верасьня — Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына, 1 кастрычніка — Саюз беларускіх пісьменьнікаў, 8 лістапада — Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны. 30 лістапада 2021 году ў інтэрвію расейскаму прапагандысту Дзьмітрыю Кісялёву Лукашэнка засьведчыў, што «мне Пуцін кажа „дзякуй табе за расейскую мову“», і дадаў: «Назаві яшчэ адну такую краіну, дзе расейская мова разьвіваецца на шкоду нацыянальнай».

Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну 24 лютага 2022 году, а таксама разьмяшчэньне на тэрыторыі Беларусі расейскай ядзернай зброі — разам з гвалтоўным здушэньнем масавых пратэстаў беларусаў і сыстэматычным шматгадовым вынішчэньнем беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці на карысьць рашызму — адкрыта прадэманстравала, што Беларусь знаходзіцца пад поўнай акупацыяй Расеі. Такім парадкам, рэжым Лукашэнкі выявіўся марыянэткавай расейскай акупацыйнай адміністрацыяй у Беларусі.

4 красавіка 2023 году рэжым Лукашэнкі апублікаваў пастанову, якая скасавала трансьлітарацыю для беларускай мовы на аснове традыцыйнай беларускай лацінкі, замест якой увялі фактычна тую ж трансьлітарацыю, што ўжываецца для расейскай мовы. У апублікаваным дакумэнце няма ані сыстэмнасьці, ані навуковага грунту, пастанова груба парушае правілы і нормы стварэньня нацыянальных сыстэмаў трансьлітарацыі наагул і ігнаруе беларускую мову, у прыватнасьці яе гукавую сыстэму і графічныя традыцыі. Адзначаецца, што гэта чарговы крок да зьнішчэньня беларускай нацыянальнальнай ідэнтычнасьці. Неўзабаве ў публічнай прасторы Беларусі замест лацінкавых назваў зьмясьцілі расейскамоўныя.

У жніўні 2023 году пракуратура рэжыму Лукашэнкі абвясьціла «экстрэмісцкімі матэрыяламі» два вершы клясыка беларускай літаратуры Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча — «Плывуць вятры» і «Гутарка старога дзеда». 8 лістапада 2023 году суд рэжыму Лукашэнкі абвясьціў «экстрэмісцкімі матэрыяламі» двухтамовы збор твораў Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча «Драматычныя творы, вершаваныя аповесьцi і апавяданьнi», выдадзены ў 2007—2008 гадох дзяржаўным выдавецтвам «Мастацкая літаратура». 1 сьнежня 2023 году рэжым Лукашэнкі абвясьціў пра зьмену назвы Сьвіслацкай гімназіі імя Кастуся Каліноўскага на «імя Праскоўі Васіленкі» — трактарысткі, вядомай супрацай з уладамі СССР за часамі Другай сусьветнай вайны.

У чэрвені 2024 году памагатыя рэжыму Лукашэнкі афіцыйна абвясьцілі, што пачалі зьнішчаць кнігі зь беларускай гісторыі, абвешчаныя «экстрэмісцкімі» — у прыватнасьці, першае і другое выданьне кнігі Ўладзімера Арлова «Айчына: маляўнічая гісторыя. Ад Рагнеды ды Касьцюшкі». У верасьні 2024 году зьявілася сьведчаньне, што ў калёніі пад Магілёвам спалілі большасьць беларускіх кніг з турэмнай бібліятэкі.

Рэпрэсіі і тэрор супраць беларусаў

Асноўныя артыкулы: Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995) і Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)

У 2003 годзе па мэтанакіраваных атаках падкантрольны Аляксандру Лукашэнку Савет міністраў загадаў Міністэрству адукацыі ліквідаваць Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа, адзіны цалкам беларускамоўны ліцэй у краіне.

У 2018 годзе на сяброў асьветніцкага аб’яднаньня «Інстытут матэматыкі і кібэрнэтыкі», які ладзіў публічныя бясплатныя лекцыі на беларускай мове, была заведзеная крымінальная справа. Згодна з абвінавачваньнем, аб’яднаньне працуе ў Беларусі без адпаведнага дазволу — ліцэнзіі. Прэс-служба Камітэту дзяржкантролю паведаміла, што «нелегальны філіял украінскага ўнівэрсытэту» зачынены, а на «групу грамадзян Беларусі», якая мела да яго дачыненьне, заведзеная крымінальная справа. Між тым лектары, якія ладзяць навучаньне беларускіх студэнтаў, ня згодныя з абвінавачваньнямі ў свой адрас, і сьцьвярджаюць, што маладыя людзі атрымліваюць адукацыю ва ўкраінскай ВНУ легальна. Паводле лектараў, у Беларусі вядуцца толькі бясплатныя публічныя лекцыі і кансультацыі, арганізацыйна ніяк не завязаныя з навучаньнем студэнтаў за мяжой. У чэрвені 2018 году дырэктар Інстытуту Павал Бука адзначыў: «Яны ўжо год ня могуць знайсьці і прад’явіць ніякіх доказаў. Думаю, што гэты ціск мы маем з-за беларускай мовы навучаньня».

11 чэрвеня 2020 году жыхар Маладэчна Аркадзь Жызьнеўскі быў аштрафаваны на 30 базавых велічыняў (810 рублёў) за гутарку з гомельскім відэаблогерам Сяргеем Ціханоўскім, у якой паскардзіўся апошняму на брак беларускамоўных клясаў у Маладэчне і навязваньне расейскай мовы навучаньня пры забароне нават абраньня мовы навучаньня ў час ўладкаваньня дзяцей у школу. Паводле пастановы суду, у час гутаркі маладэчанец публічна абмяркоўваў умовы жыцьця і стаўленьня да дзейнай улады. На паседжаньні зьвінавачаны «віну» прызнаў.

У час здушэньня пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня рэжым Лукашэнкі адзначыўся рэпрэсіямі паводле беларускай моўнай і нацыянальнай прыкметаў. 26 лютага 2021 году памагатыя рэжыму Лукашэнкі затрымалі больш за два дзясяткі жанчынаў сталага (пэнсійнага) веку за прыватнае чытаньне ў электравіку беларускіх кніг (твораў Янкі Купалы, Уладзімера Караткевіча, Васіля Быкава і іншых вядомых беларускіх пісьменьнікаў). У час, праведзены ў ізалятары да афіцыйнага суду, адзначаліся катаваньні (утрыманьне ў неналежных умовах пры нізкай тэмпэратуры, без матрацаў, коўдраў, ежы). Частцы затрыманых прысудзілі штрафы ў памеры некалькіх пэнсіяў, частцы — содні арышту. 21 красавіка 2021 году супрацоўнікі сілавых структураў затрымалі і неўзабаве прысудзілі 15 содняў арышту 65-гадоваму пэнсіянэру Адаму Шпакоўскаму; афіцыйнай прычынай уварваньня ў кватэру і ператрусу назвалі скаргу суседзяў, у якой пра пэнсіянэра нібыта напісалі, што «ён дастаў усіх сваёй беларускай мовай». 2 траўня 2021 году за фіранкі зь беларускім нацыянальным арнамэнтам на вокнах кватэры затрымалі і засудзілі жыхарку Менску. 17 чэрвеня 2021 году Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны запатрабавала спыніць перасьлед зьняволеных рэжымам Лукашэнкі за ўжываньне беларускай мовы ў турмах: праваабаронцу Валадара Цурпанава двойчы каралі карцарам, бо ён размаўляе з ахоўнікамі па-беларуску.

У 2021 годзе выйшла кніга «Мова 404» пра дыскрымінацыю беларускамоўных за рэжымам Лукашэнкі. Сярод іншага, у кнізе падаецца сьведчаньне зьбіцьця памагатымі рэжыму Лукашэнкі за беларускую мову: «21 студзеня 2008-га мяне затрымалі за мітынг у падтрымку прадпрымальнікаў — напалі людзі ў цывільным і пацягнулі за валасы па лесьвіцы. Завалаклі ў апорны пункт на Кастрычніцкай. Калі пачаў гаварыць па-беларуску, спынілі: „Говори по-русски!“. А потым пачалі біць. З мной яшчэ быў сябра, яго не чапалі, бо перайшоў на-расейскую».

У чэрвені 2021 году ў Магілёўскім дзяржаўным унівэрсытэце імя Аркадзя Куляшова прымусілі звольніцца трох беларускамоўных выкладнікаў, якія дагэтуль былі на дошцы гонару ВНУ: прафэсараў Аляксандра Агеева і Ігара Шаруху, а таксама дацэнта Віталя Еўмянкова.

У траўні 2022 году нямецкі гісторык Фэлікс Акерман, супрацоўнік Нямецкага гістарычнага інстытуту ў Варшаве, напісаў у Frankfurter Allgemeine Zeitung пра сыстэматычны перасьлед беларускамоўных кніг і іх выдаўцоў: «Апарат бясьпекі Лукашэнкі, расправіўшыся з арганізацыямі грамадзянскай супольнасьці, якія былі апорай пратэсту супраць рэжыму, цяпер узяўся змагацца зь беларускай мовай, якая лічыцца сымбалем пратэсту, бо чыноўнікі ў адміністрацыі, дзяржбясьпецы і на тэлевізіі размаўляюць па-расейску».

У сьнежні 2023 году памагатыя рэжыму Лукашэнкі затрымалі дырэктарку і супрацоўнікаў Браслаўскага Музэю традыцыйнай культуры, у якіх, як паведамляецца, знайшлі кнігі з гісторыі Беларусі, а таксама сканфіскавалі стары дакумэнт з пячацьцю з выявай беларускага нацыянальнага гербу — Пагоні.

Рэлігія

Асноўны артыкул: Беларускі экзархат

Згодна з праваслаўнымі канонамі кожнаму асобнаму народу патрабуецца асобная царква, аднак Расейская праваслаўная царква працягвае не прызнаваць беларусаў (як і ўкраінцаў) асобнымі народамі. З гэтай прычыны на розных узроўнях агучваецца і паўтараецца формула пра «трыадзіны расейскі народ» (рас. триединый русский народ). Прытым урад Аляксандра Лукашэнкі ўсяляк перашкаджае дзейнасьці незалежнай ад Масквы Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Так, у пачатку жніўня 2002 году на загад уладаў у пасёлку Пагранічным (Бераставіцкі раён, Гарадзенская вобласьць) разбурылі адзіную ў Беларусі дзейную царкву БАПЦ і дом сьвятара пры ёй.

16 кастрычніка 1989 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату Расейскай праваслаўнай царквы (сьвецкая некананічная назва — Беларуская праваслаўная царква) Філарэта (Вахрамеева), ураджэнца Масквы. У пачатку 1990-х гадоў, калі іншыя цэрквы ў юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату дабіліся ад яго пэўнай самастойнасьці, Філарэт чыніў супраціў гэтаму працэсу ў Беларусі. За час працы Біблійнай камісіі для перакладу кніг Сьвятога Пісаньня на сучасную беларускую мову, якую Філарэт мусіў стварыць пад націскам грамадзкасьці, зь яе складу выйшлі многія вядомыя перакладнікі і лінгвісты, пратэстуючы супраць русіфікацыі беларускай мовы.

25 сьнежня 2013 году Сынод Маскоўскага патрыярхату прызначыў кіраўніком Беларускага экзархату мітрапаліта разанскага Паўла (Панамарова), ураджэнца Караганды і грамадзяніна Расейскай Фэдэрацыі. Тым часам закон Беларусі «Аб свабодзе сумленьня і рэлігійных арганізацыях» у артыкуле 13 забараняе кіраваць рэлігійнымі арганізацыямі іншаземцам. 16 сьнежня 2014 году Павал (Панамароў) заявіў пра намер прасіць перад патрыярхам аб наданьні Беларускаму экзархату статусу самакіравальнай царквы ў складзе Маскоўскага патрыярхату на ўзор Латвіі, Малдовы і Эстоніі. Гэтую ініцыятыву падтрымаў беларускі эпархіяльны сход. Аднак ужо 18 студзеня 2015 году Павал (Панамароў) абвясьціў, што здымае тэму самакіраванасьці экзархату на бліжэйшыя 25—50 гадоў.

Адукацыя

Асноўны артыкул: Адукацыя ў Беларусі

Дынаміка

У 1994/1995 навучальным годзе ў беларускамоўныя першыя клясы паступілі 76% вучняў, што было найвышэйшым паказьнікам ад часу здабыцьця незалежнасьці Беларусьсю. Аднак па прыходзе да ўлады Лукашэнкі ў 1994 годзе адбылося аднаўленьне русіфікатарскай палітыкі савецкай і расейскай імпэрскай эпохі.

Дашкольная адукацыя

У 1995—2018 гадох колькасьць беларускамоўных дашкольнікаў, што навучаліся ў местах Беларусі, упала з 68,9% да 2,3%.

У дзіцячых садках па-беларуску ў 2013 годзе навучалася 11,4% дашкольнікаў. У 2014 годзе адсотак зьменшыўся да 11% (45 тысячаў чалавек). У Менску ў беларускамоўныя групы запісаныя менш за 3 тысячы дашкольнікаў, што складае ўсяго 3,2% ад агульнай колькасьці.

Сярэдняя адукацыя

Калі ў 1994/1995 навучальным годзе ў Менску 58% школьнікаў у першых клясах навучаліся на беларускай мове, то ў 1995/1996 навучальным годзе іх засталося толькі 20%, у 1996/1997 — 12%, у 1997/1998 — 7,3%, у 1998/1999 — 5,3%. У 1999 годзе ў сталіцы Беларусі было толькі 152 беларускамоўныя выпускнікі школаў (1%).

У 1999/2000 навучальным годзе набор вучняў у 1-я клясы з навучаньнем на беларускай мове вырас у 4 з 6 вобласьцяў параўнальна з 1998/1999 навучальным годам: Берасьцейская — з 24,8% да 29%, Віцебская — з 21,4% да 26%, Гомельская — з 16,6% да 20,4%, Магілёўская — з 19,9% да 22,4%. На люты 2001 году ў Беларусі было 1 496 417 школьнікаў, зь іх звыш 435 000 (29%) навучаліся па-беларуску. 70,9% навучаліся па-расейску, тады як у 2000 годзе іх было 70%. У 2006/2007 навучальным годзе па-беларуску навучалася 245 900 вучняў (21,5% ад агульнай колькасьці). У 2016/2017 навучальным годзе па-беларуску навучалася 128 600 вучняў (толькі 13,3% ад агульнай колькасьці). Пераважная большасьць беларускамоўных школаў знаходзіцца ў сельскай мясцовасьці, якія паступова зачыняюцца праз адток насельніцтва ў гарады. Штогод у Беларусі зачыняецца каля 100 невялікіх школаў, большасьць зь якіх беларускамоўная. Назіраецца тэндэнцыя пераводу вучняў згаданых школаў у расейскамоўныя школы. Такім парадкам, адбываецца страта навучаньня па-беларуску.

Разьмеркаваньне навучэнцаў дзённых установаў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучаньня
	1994/95	1996/97	1998/99	2000/01	2002/03	2004/05	2006/07	2008/09	2010/11	2012/13	2014/15	2016/17
Беларуская (%)	29 ▲	33 ▲	31 ▼	29 ▼	26 ▼	24 ▼	22 ▼	20 ▼	19 ▼	17 ▼	15 ▼	13 ▼
Расейская (%)	71 ▼	67 ▼	69 ▲	71 ▲	74 ▲	76 ▲	78 ▲	80 ▲	81 ▲	83 ▲	85 ▲	87 ▲

На люты 2019 году ў абласных цэнтрах Беларусі (з выняткам Менску) няма ніводнае беларускамоўнае школы, ёсьць толькі асобныя беларускія клясы. Колькасьць дзяцей у гэтых клясах вагаецца ад пяці да двух дзясяткаў. Агулам ва ўсіх абласных цэнтрах Беларусі не налічваецца і трох сотняў дзяцей, якія вучацца цалкам па-беларуску. З 118 беларускіх раённых цэнтраў толькі ў двух зь іх ёсьць беларускамоўная школа — у Барысаве (гімназія №2) і Янаве (сярэдняя школа № 4). Разам з тым, у барысаўскай гімназіі №2 беларускамоўная толькі пачатковая школа. З 277 сярэдніх навучальных установаў Менску толькі 7 — беларускамоўныя. У сярэдняй школе № 190, якая ўваходзіць у лік згаданых сямі беларускамоўных школаў Менску, адбываецца набор як у беларускамоўныя, так і ў расейскамоўныя клясы.

Такім парадкам, у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Рэспублікі Беларусь існуе толькі 6 беларускамоўных школаў:

1. Гімназія № 4 (вуліца Кунцаўшчына, 18 — Менск, Фрунзэнскі раён)
2. Гімназія № 9 (вуліца Сядых, 10 — Менск, Першамайскі раён)
3. Гімназія № 14 (вуліца Васьняцова, 10 — Менск, Заводзкі раён)
4. Гімназія № 23 (праспэкт Незалежнасьці, 45 — Менск, Савецкі раён)
5. Гімназія № 28 (праспэкт Ракасоўскага, 93 — Менск, Ленінскі раён)
6. Сярэдняя школа № 60 (вуліца Карла Лібкнэхта, 82 — Менск, Маскоўскі раён)
7. Сярэдняя школа № 4 (вуліца Савецкая, 78 — Янаў)

Колькасьць беларускамоўных школаў у сталіцы, абласных і раённых цэнтрах Беларусі (2019 год)

Населены пункт	Колькасьць беларускамоўных школаў	Агульная колькасьць школаў	Адсотак беларускамоўных школаў
Менск	6	277	2.17%
Берасьце	0	37	0%
Віцебск	0	48	0%
Горадня	0	42	0%
Гомель	0	53	0%
Магілёў	0	47	0%
Раённыя цэнтры агулам (з выняткам сталіцы і абласных цэнтраў)	1*	~ 920	0.11%
* у Янаве (сярэдняя школа № 4)

Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы з польскай мовай навучаньня: сярэдняя школа № 36 у Горадні і сярэдняя школа № 8 у Ваўкавыску. Абедзьве збудаваныя на польскія грошы. У ваўкавыскай школе з польскай мовай навучаньня вучацца 240 дзяцей. Таксама ў Беларусі існуе дзьве школы зь летувіскай мовай навучаньня: у вёсцы Рымдзюнах Астравецкага раёну і вёсцы Пелясе Вярэнаўскага раёну. Таксама ў Рымдзюнах ёсьць летувіскі дзіцячы садок.

17 жніўня 2021 году намесьнік старшыні камітэту ў адукацыі Менскага мейскага выканаўчага камітэту Ірына Чарняўская паведаміла на прэс-канфэрэнцыі, што навучаньне па-беларуску ў Менску вядзецца ў 15 сярэдніх навучальных установах, зь іх у 5 гімназіях увесь працэс па-беларуску, у астатніх 10 сярэдніх школах — толькі асобныя беларускія клясы. Паводле яе, усяго ў Менску 171 беларускамоўная кляса, у якіх навучаецца блізу 4 тысячаў людзей. Гэта складае блізу 2% ад агульнай колькасьці школьнікаў Менску (203,3 тысячы на пачатак 2018/2019 навучальнага году).

1 верасьня 2021 году паводле асабістай просьбы ярэя Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату Яўгена Саланкова да дзяячкі рэжыму Лукашэнкі Натальлі Качанавай на расейскую мову перавялі беларускую сярэднюю школу ў мястэчку Жыровічах.

Вышэйшая адукацыя

У Беларусі няма ніводнай беларускамоўнай вышэйшай навучальнай установы. Усе 43 дзяржаўныя і 9 прыватных ВНУ Беларусі расейскамоўныя. У 2014/2015 навучальным годзе цалкам на беларускай мове навучалася 0,1% студэнтаў. Колькасьць студэнтаў, якія навучаюцца па-беларуску ў дзяржаўных установах адукацыі, з 1990-х гадоў да 2017 году ўпала ў 103 разы. Гэтая статыстыка зманлівая, насамрэч на беларускай мове выкладаюць толькі беларускую мову, часам гісторыю Беларусі на гістарычных факультэтах, а таксама паадзінкавыя выкладчыкі, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, выкладаюць па-беларуску свае прадметы, часьцей за ўсё гэта філёлягі на беларускіх катэдрах, і вельмі рэдка прафэсары ў дакладных навуках. Хаця Таварыству беларускай мовы ўдалося зарэгістраваць арганізацыю, якая ўтрымлівае ў назьве слова «ўнівэрсытэт», але ніякіх правоў весьці вышэйшую асьветную дзейнасьць гэтая арганізацыя ня мае, і яе няма ў сьпісе ўстановаў вышэйшай адукацыі на сайце Міністэрства адукацыі Беларусі.

Зьмест

У беларускіх школах поруч зь беларускай літаратурай адрозным абавязковым прадметам вывучаецца расейская літаратура. Школьныя праграмы з гэтага прадмету ўсяляк узвышаюць расейскую мову і культуру, падкрэсьліваюць іх вынятковасьць і веліч, чаго ня робяць у школьных праграмах зь беларускай літаратуры. Тым часам расейская літаратура часта выкладаецца праз прызму расейскага шавінізму і імпэрыялізму(uk). Напрыклад, беларускія школьнікі вучаць на памяць верш Міхаіла Лермантава «Барадзіно» (рас. Бородино), які ёсьць прыкладам расейскай палітычнай прапаганды ў гонар расейскай перамогі ў вайне 1812 году, якая ў Беларусі мела характар грамадзянскай, бо шляхта і інтэлегенцыя Беларусі ваявала на баку Напалеона, а прыгонныя сяляне пад прымусам рэкрутаваліся ў расейскае войска. Таксама вывучаюцца творы расейскіх пісьменьнікаў Аляксандра Пушкіна і Васіля Жукоўскага, якія пісалі вершы ў падтрымку расейскай карнай акцыі супраць вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў (рас. Клеветникам России, рас. Старая песня на новый лад). Апроч таго, у афіцыйных школьных праграмах з расейскай літаратуры славянскім першадрукаром называюць Івана Фёдарава (хоць Францішак Скарына выдаў першую славянскую кнігу на сорак год раней), «мілымі сэрцу мясьцінамі» — Пскоўскую, Тульскую і Разанскую вобласьці Расеі, «зямлёй майго дзяцінства» — Яраслаўскую вобласьць Расеі, «маёй залатой радзімай» — Залатое кальцо Расеі, «пачаткам нашай літаратуры» — Пушкіна, «радзімай» — Расею. Прытым праз творы, што ўваходзяць у праграму, усяляк узвышаюцца расейцы («Бородино» Лермантава і «Судьба человека» Шолахава зь іх разважаньнямі наконт таго, што толькі расейскі чалавек здольны на геройства і подзьвіг) і расейская мова (Тургенеў зь ягоным вершам у прозе «О великий и могучий русский язык»), што спараджае другаснае стаўленьне да беларускай мовы і культуры. Тым часам беларускіх дзяцей практычна пазбавілі магчымасьці вывучаць у школе творы клясыкаў сусьветнай літаратуры. Згодна з школьнымі праграмамі вывучаюцца толькі адзінкавыя творы сусьветных клясыкаў. Гэта спрыяе фармаваньню прарасейскага сьветапогляду насельніцтва, адбіваецца на культурным і маральным разьвіцьці беларускай моладзі і замаруджвае працэс аднаўленьня беларускай нацыі.

У 2006 годзе выкладаньне гісторыі і геаграфіі Беларусі перавялі на расейскую мову ў школах з расейскай мовай навучаньня, раней гэтыя дысцыпліны выкладаліся толькі па-беларуску.

Літаратура і тэатар

На 2010 год у Беларусі толькі каля 30% спэктакляў ставілася па-беларуску, прытым доля беларускай драматургіі ў рэпэртуарах тэатраў ледзь дасягала 25%.

У 6-томную энцыкляпэдыю «Культура Беларусі» (Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2010—2015 гады) з усіх літаратараў Віцебскай вобласьці ўлучылі толькі двух: Б. Беляжэнку і Т. Краснову-Гусачэнку. Абодва яны сябры праўладнага Саюзу пісьменьнікаў Беларусі. Першы — расейска-беларускі літаратар, другая — цалкам расейскамоўная. Праігнараваныя літаратары Франц Сіўко, Герман Кірылаў, Лера Сом, Ірына Жарнасек, Сяргей Рублеўскі, Уладзімер Папковіч, Алег Салтук, Марыя Баравік, Вольга Русілка, пачынальнік літаратурнага жыцьця ў Віцебску Давід Сімановіч і іншыя.

У 2017 годзе на Днях беларускага пісьменства ў Полацку «Нацыянальную літаратурную прэмію Беларусі» ўручылі расейскамоўнаму паэту Анатолю Аўруціну, кіраўніку прадстаўніцтва расейскіх пісьменьнікаў Беларусі пры Санкт-Пецярбурскім мескім аддзеле Саюзу пісьменьнікаў Расеі, сябру расейскага шавіністычнага рэсурсу «Западная Русь», аднаму з заснавальнікаў «Евразийского народного союза» і рэдактару часопіса «Новая Немига литературная» (выдаецца ў Менску, далучыўся да руху «Интернациональная Россия», друкуе толькі расейскіх пісьменьнікаў). Аўруцін атрымаў вядомасьць сваімі выказваньнямі пра тое, што беларуская мова «разьядноўвае» ў той час як расейская — «аб’ядноўвае», а таксама зьневажальным вершам на адрас удзельнікаў нацянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. У 2015 годзе гэтую прэмію атрымала расейскамоўная літаратарка Краснова-Гусачэнка.

Друк

Пад’ём беларускага кнігадруку, які пачаўся ў канцы 1980-х гадоў, зь сярэдзіны 1990-х гадоў зьмяніўся спадам. Прыкладна з 2010 году адзначаецца невялікі рост, які аднак на 2018 год не дасягнуў узроўню сярэдзіны 1990-х. На 2014 год у Беларусі на беларускай мове выдавалася толькі 10—11% кнігаў, пра што 3 лютага 2015 году заявіла міністар інфармацыі Лілія Ананіч. Разам у 2014 годзе выйшла 11 613 найменьняў кнігаў агульным накладам 31,2 мільёна асобнікаў, зь іх паводле прыкладных падлікаў толькі 3,4 мільёны на беларускай мове. Міністар адзначыла, што гэтыя лічбы адлюстроўваюць рэальны моўны стан кнігавыданьня ў краіне.

Да 1995 году ў часопісах дамінавала беларуская мова, аднак потым пачаўся вельмі імклівы рост накладаў на расейскай мове. У 2010 годзе з 885 найменьняў часопісаў толькі 147 (16%) выходзіла па-беларуску. З гадавога накладу ў 59 млн асобнікаў на беларускай мове выдалі толькі 3,2 млн (5,4%).

З 1994 году ў Беларусі пачалі пераважаць расейскамоўныя газэты. У 2010 годзе з 713 найменьняў газэтаў толькі 185 (26%) выдавалася на беларускай мове. З гадавога накладу ў 510,3 млн асобнікаў толькі крыху больш як чвэрць выходзіла па-беларуску. У разавым накладзе (8,1 млн асобнікаў) на беларускамоўныя газэты прыпадала толькі 1,2 млн асобнікаў (14,8%).

Архітэктура

Помнікі сакральнай архітэктуры

Асноўны артыкул: Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам

Беларускі купал-баня (сонцакрыж) і расейская цыбуліна (маскоўскі крыж)

Выкінуты на сьмецьце традыцыйны сонцакрыж з царквы ў Велямічах, заменены на маскоўскі крыж

Па актывізацыі рэлігійнага жыцьця ў 1990-я гады масавы характар набылі перабудовы помнікаў сакральнай архітэктуры, якія знаходзяцца ў валоданьні Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату. Гэтыя перабудовы выконваюцца з парушэньнем дзейнага заканадаўства ў сфэры аховы помнікаў і характарызуюцца мэтанакіраваным насаджэньнем пазалочаных купалоў-цыбулінаў, зьмяненьнем аўтэнтычнага выгляду асобных архітэктурных элемэнтаў, выкарыстаньнем недапушчальных пры рэстаўрацыі будаўнічых матэрыялаў і мэтодык.

З нагоды зьнішчэньня помнікаў архітэктуры ў 2008 годзе філёзафы Алесь Анціпенка і Валянцін Акудовіч, архітэктарка Ірэна Лаўроўская, мастацтвазнаўцы Сяргей Харэўскі і Максім Жбанкоў скіравалі ў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату і Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь зварот, у якім патрабавалі спыніць разбурэньне беларускай гістарычна-культурнай спадчыны: «Лічым сваім маральным абавязкам апэляваць да грамадзянскай і культурніцкай супольнасьці краіны з мэтай выказаць рашучы пратэст супраць антыкультурнай, антыбеларускай дзейнасьці РПЦ. Зьвяртаем таксама ўвагу на тое, што разбурэньне аўтахтоннай культуры і беларускіх гістарычных помнікаў — адна з праяваў тыповай каляніяльнай палітыкі, што расейскія ўлады ажыцьцяўлялі цягам некалькіх мінулых стагодзьдзяў у акупаванай і далучанай да імпэрыі Беларусі. Цяпер гэтую палітыку працягвае РПЦ. Мы патрабуем спыніць разбурэньне нашай спадчыны!».

Пятніцкая царква ў Чарнаўчыцах: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)

З 2010-х гадоў антырэстаўрацыйная актыўнасьць Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату набыла беспрэцэдэнтныя маштабы, параўнальныя зь дзейнасьцю Мураўёўва-вешальніка ў справе маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага. У выніку праведзеных рэканструкцыяў аўтэнтычны выгляд страцілі цэрквы ў Амсьціславе, Безьдзежы, Валавелі, Велямічах, Войскай, Горадні, Гошчаве, Дамашанах, Малых Лядах, Наваградку, Новым Сьвержані, Опалі, Пацавічах, Покрах, Слуцку, Талачыне, Трабах, Чарнаўчыцах, Чашніках, Шумаках, манастыр у Горадні, манастырская брама ў Магілёве, колішнія касьцёлы ў Астроўне, Клецку, Малых Шчытніках, Сёмкавым Гарадку і Слоніме. Нягледзячы на звароты ў праваахоўныя органы, усе памянёныя выпадкі засталіся беспакараннымі. Тым часам зьнішчэньне мастацкага аблічча комплексаў базылянскіх манастыроў у Горадні і Талачыне адбылося пад кіраўніцтвам прысланых з Расеі начальніц адпаведных жаночых манастыроў Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату.

Юр’еўская царква ў Валавелі: выгляд да (налева) і па сучаснай маскоўскай перабудове (направа)

Архітэктар-рэстаўратар Уладзімер Папруга лічыць, што мэтай маскоўскіх перабудоваў беларускіх цэркваў ёсьць зьнішчэньне культурных асаблівасьцяў Беларусі:

	І што такое нацягваньне расейскіх «цыбулін» на беларускія храмы, якія да Маскоўскай патрыярхіі нічога агульнага ня мелі ад пачатку? Гэта фактычна тая ж мэтафара — як зь Беларусі зрабіць Расею, то бок пазбавіць яе сваёй мовы. Калі чалавек мяняе свой унутраны код, пераходзіць на іншую мову, ён робіцца іншым. Калі мы на беларускія храмы нацягваем расейскія «цыбуліны», яны робяцца Расеяй. Гэта такі мэтадалягічны асыміляцыйны прынцып.

Новыя цэрквы Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату

Узьвіжанская царква ў Гошчаве: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)

Пры выбары архітэктурных праектаў новых цэркваў Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату ігнаруе традыцыі готыкі і барока — стыляў, у якіх тутэйшае праваслаўнае дойлідзтва дасягнула высокага ўзроўню архітэктурна-мастацкіх разьвязкаў і нацыянальнай самабытнасьці. Таксама адзначаецца нешматлікае і фрагмэнтарнае выкарыстоўваньне спадчыны беларускай традыцыйнай драўлянай архітэктуры з прыярытэтнай арыентацыяй на сярэднявечную архітэктуру Маскоўскай дзяржавы, што разьвівае архітэктурныя традыцыі, не ўласьцівыя беларускаму сакральнаму дойлідзтву.

Траецкая царква ў Войскай: выгляд да (налева) і па маскоўскай перабудове (направа)

Супрацоўнікі Інстытуту мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклёру НАНБ крытыкуюць Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату за прыярытэтнае будаваньне цэркваў у стылістыцы, уласьцівай не беларускай, а расейскай архітэктуры: «небясьпеку выклікаюць сёньняшнія памкненьні праваслаўнага духавенства прарасейскай арыентацыі прыўнесьці ў беларускі ляндшафт драўляныя царкоўныя формы новаерусалімскіх храмаў, помнікаў Архангельску ці Валагодзкага краю. Ігнараваньне выпрацаваных стагодзьдзямі мясцовых традыцыяў і навязваньне аб’ёмаў і формаў, не ўласьцівых тутэйшаму дойлідзтву, разбурае тую натуральную гармонію, што склалася на працягу стагодзьдзяў народнага жыцьця».

Пакроўская царква ў Талачыне: выгляд да (налева) і па надбудове купалоў-цыбулінаў (направа)

Беларускі мастак і этнакультуроляг Тодар Кашкурэвіч праводзіць паралель паміж «мураўёўкамі» і сучаснай царкоўнай архітэктурай Маскоўскага патрыярхату на Беларусі:

	<…> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «мураўёўкі». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам.
—Тодар Кашкурэвіч, Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады // Наше мнение. 12 чэрвеня 2007 г.

Іншыя гістарычна-культурныя каштоўнасьці

«Дом Чыжа», які зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску

У канцы XX — пачатку XXI стагодзьдзяў у Рэспубліцы Беларусь зьнесьлі некалькі гістарычна-культурных каштоўнасьцяў, што ёсьць адным з захадаў да зьнішчэньня нацыянальнай памяці беларусаў. У 1990-х гадох у Менску зруйнавалі Малы гасьціны двор, гістарычна-культурную каштоўнасьць нацыянальнага значэньня, і Віленскі вакзал, збудаваны ў 1890 годзе. За часамі старшынёўства Міхаіла Паўлава ў канцы 2003 году ў Менску зруйнавалі камяніцу канца XIX ст. на гістарычнай Магазыннай вуліцы (замест яе збудавалі іншы гмах), у 2005 годзе — старажытную камяніцу на Зыбіцкай (замест яе паставілі муляж), у 2008 годзе — дзьве камяніцы XIX ст. на гістарычнай Койданаўскай вуліцы (замест № 17 кампанія «Тапас» збудавала дом зь іншай колькасьцю паверхаў, замест № 24а кампанія «ФАРТ и В» — бізнэс-цэнтар «Метрополь»).

Палац Рэспублікі, які сваім вялізным аб’ёмам і вышынёй зьнішчае панараму гістарычнага цэнтру Менску і замінае ўспрыманьню помнікаў архітэктуры

У 2005—2009 гадох праводзілася «рэканструкцыя» Горадні пад кіраўніцтвам старшыні аблвыканкаму Ўладзімера Саўчанкі. У час «рэканструкцыі» зьнішчылі цэлы шэраг помнікаў гісторыі й культуры: магнацкі палац на Падоле (помнік архітэктуры XVIII стагодзьдзя), стайні Сьцяпана Батуры (помнік архітэктуры XVI стагодзьдзя), флігель палаца віцэ-адміністратара другой паловы XVIII стагодзьдзя. У тыя часы ён выконваў функцыю стайні і карэтнай. Гэты будынак быў найстарэйшай аўтэнтычнай стайняй, якая захавалася на тэрыторыі Беларусі. Па трох месяцах вызначэньня лёсу флігеля, які цалкам захаваўся з 1794 году, яго зруйнавалі.

У 2009—2013 гадох у беспасярэдняй блізкасьці да Траецкага прадмесьця ў Менску на грошы Юрыя Чыжа, якога называюць «кашальком Аляксандра Лукашэнкі», збудавалі жылы комплекс «Ля Траецкага», які сваімі памерамі і разьмяшчэньнем зьнішчыў панараму і пэрспэктыву гістарычнага цэнтру Менску. Аўтар праекту — Алег Ладкін, ураджэнец Алтайскага краю Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1971 годзе, паводле ўласнага вызнаньня — імкнуўся такім спосабам наблізіць выгляд Менску да Ашгабаду і Грознага. У траўні 2010 году кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка падпісаў указ аб будаваньні ў Менску побач з цыркам шматфункцыянальнага комплексу. Праект прадугледжваў знос будынка першай менскай электрастанцыі, помніка прамысловай архітэктуры, збудаванага ў 1890 годзе. Электрастанцыя мела статус гістарычна-культурнай каштоўнасьці. Зьнішчэньне помніка падтрымала Міністэрства культуры Беларусі. Нягледзячы на тое, што згодна з 28-м артыкулам Закона аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны пастанову аб зносе гістарычна-культурных каштоўнасьцяў можа прымаць толькі найвышэйшы орган выканаўчай улады Савет міністраў (і толькі ў вынятных выпадках), электрастанцыю зруйнавалі ў 2012 годзе.

У 2011 годзе ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя. Уначы 26 красавіка 2014 году на скрыжаваньні гістарычных Азёрскай і Брыгіцкай вуліцаў будаўнікі зруйнавалі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя. Будынак меў статус гістарычна-культурнай каштоўнасьці, але яго частковы знос ухваліла Міністэрства культуры Беларусі. У верасьні 2015 году ў Горадні зьнесьлі будынак пачатку ХХ стагодзьдзя дзеля новабудоўлі. Зімой 2016 году ў Горадні зьнішчылі гістарычны будынак 1870 году пабудовы. У 2014 годзе ў Берасьці зьнішчылі гістарычны будынак XIX стагодзьдзя. 5 траўня 2014 году ў Гомлі разабралі ўнікальны драўляны дом дарэвалюцыйнай пабудовы дзеля новабудоўлі.

У 2015 годзе ў Беларусі пераглядзелі нацыянальны сьпіс аб’ектаў да ўлучэньня ў Сьпіс сусьветнай спадчыны (паводле патрабаваньня UNESCO сьпіс пераглядаецца прынамсі раз на 10 год). Зь беларускага папярэдняга сьпісу прыбралі праспэкт Незалежнасьці. Зь невядомай прычыны Менскі гарадзкі выканкам надумаў не падаваць забудову галоўнай вуліцы на прэстыжную міжнародную намінацыю.

У красавіку 2016 году стала вядома, што прадпрыемства «Санта Брэмар» зьнясе будынак 1895 году пабудовы ў Баранавічах. Мэта зносу — пабудова крамы.

7 траўня 2018 году адбыўся знос будынку ў Ракаўскім прадмесьці Менску на гістарычнай Уваскрасенскай вуліцы (цяпер вуліца Вызваленьня), гістарычна-культурнай каштоўнасьці XIX стагодзьдзя. Ад будынка засталіся толькі парэшткі дзьвюх сьценаў. Помнік зруйнавалі зь ініцыятывы кіраўніка Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату Паўла (Панамарова). Галоўнай мэтай зносу пазначылі будаваньне комплексу Беларускага экзархату. Нягледзячы на пратэсты Таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры, праект пабудовы комплексу падтрымаў кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка. Грамадзкі актывіст Антон Матолька(ru), які быў сьведкам зьнішчэньня помніка, выклікаў міліцыю і зьвярнуўся ў Міністэрства культуры, аднак атрымаў афіцыйны адказ, што знос знаходзіцца пад кантролем Мінкульту. Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату яшчэ ў 2016 годзе прасіў намесьніка прэм’ер-міністра Беларусі Натальлю Качанаву прыбраць будынкі на вуліцы Вызваленьня 6 і 6а зь сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў і даць дазвол на іх поўны знос. Аднак тады міністэрства культуры запэўніла, што яно «не дазволіць зруйнаваць будынкі». Начальнік аддзела па ахове гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Міністэрства культуры Натальля Хвір у камэнтары БелаПАН адзначала: «Гістарычны цэнтар Менску сам па сабе ёсьць каштоўнасьцю. Будынак па вуліцы Вызваленьня можна аднавіць, гэта мы і будзем рэкамэндаваць царкве».

Помнікі і памятныя знакі

У 2005 годзе на 28-м кілямэтры шашы Менск — Маладэчна афіцыйна адкрылі вайскова-забаўляльны комплекс пад назвай «Лінія Сталіна». У 2006 годзе на тэрыторыі комплексу паставілі бюст Сталіна, непадалёк ад якога ў 2009 годзе з бласлаўленьня кіраўніка Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату Філярэта (Вахрамеева) пачалі будаваць капліцу ў гонар Аляксандра Неўскага. Шэраг беларускіх гісторыкаў напярэдадні адкрыцьця комплексу ацэньвалі рэанімацыю «Лініі Сталіна» як чарговы крок да апраўданьня на дзяржаўным узроўні злачынстваў сталінскай эпохі. 26 траўня 2006 году ў Менску на тэрыторыі Вайсковай акадэміі адкрылі помнік Фэліксу Дзяржынскаму, аднаму з заснавальнікаў і кіраўнікоў рэпрэсіўнай савецкай машыны.

У 2008 годзе ў вёсцы Крайску Лагойскага раёну Менскай вобласьці побач з царквой Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату паставілі бюст расейскаму цару Мікалаю II. Паводле мясцовых жыхароў, у Крайск пачалі прыязджаць людзі, якія вераць ня столькі ў Бога, колькі «ў Мікалая». 4 красавіка 2013 годзе ў Віцебску, на Прачысьценскай гары адкрылі помнік кіраўніку Маскоўскага патрыярхату Аляксію II (Рыдыгеру). 20 чэрвеня 2016 году ў Віцебску паставілі помнік князю Аляксандру Неўскаму, якога ў 2008 годзе назвалі «Іменем Расеі». Гісторык Аляксандар Краўцэвіч зьвяртае ўвагу на тое, што Аляксандар Неўскі ня меў ніякага дачыненьня да гісторыі Беларусі: ён быў прыхільнікам ардынскага панаваньня, а цяпер лічыцца знакавай фігурай гэтак званага «русского мира». Раней свой пратэст супраць усталяваньня помніка выказвала Нацыянальная акадэмія навук Беларусі.

6 чэрвеня 2015 году каля Магілёўскага дзяржаўнага бібліятэчнага каледжа імя А. С. Пушкіна ўрачыста адкрылі бюст расейскаму паэту Аляксандру Пушкіну. Скульптуру падараваў расейскі праект «Алея расейскай славы». На калёне, якая трымае бюст, разьмясьцілі ўрывак зь вершу Пушкіна «Паклёпнікам Расеі», у якім у стылі расейскай імпэрскай прапаганды паэт выступае супраць нацыянальна-вызвольнага паўстаньня палякаў і ліцьвінаў 1830—1831 гадоў і эўрапейскай падтрымкі паўстанцам. Пазьней шыльду з гэтым урыўкам зьнялі.

7 лістапада 2016 году каля Менскага трактарнага заводу паставілі новы помнік Леніну. 2 сакавіка 2017 году ў Менску на вуліцы Гарадзкім Вале міністар унутраных справаў Ігар Шуневіч адкрыў скульптуру царскага паліцыянта («гарадавога») часоў Расейскай імпэрыі. Удзел у цырымоніі таксама ўзялі міністар культуры Барыс Сьвятлоў і старшыня Мінгарвыканкаму Андрэй Шорац. Усталяваньне скульптуры прымеркавалі да афіцыйнага юбілею беларускай міліцыі, якая вядзе сваю гісторыю ад 4 сакавіка 1917 году, калі расейскі рэвалюцыянэр Міхаіл Фрунзэ атрымаў прызначэньне на часовага кіраўніка міліцыі «Ўсерасейскага земскага саюзу па ахове парадку» ў Менску. Варта зазначыць, што стаўленьне савецкай міліцыі (ад якой афіцыйна вядзе сваю гісторыю беларуская міліцыя) да царскіх гарадавых знайшло адлюстраваньне на карціне «Арышт гарадавога ў Менску. 1917 год» пэндзля беларускага савецкага мастака А. Волкава, сына народнага мастака БССР В. Волкава. На думку мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскага сама ідэя паставіць помнік расейскаму царскаму гарадавому ў гонар савецкай міліцыі з аднаго боку ёсьць камічнай і дэманструе ідэалягічны хаос у галовах прадстаўнікоў улады, зь іншага боку царскія жандары адзначыліся расстрэлам мірнай дэманстрацыі менчукоў у 1905 годзе, а таксама рэпрэсіямі ў дачыненьні да дзеячоў беларускай культуры — Якуба Коласа, Алеся Гаруна, Каруся Каганца ды іншых.

9 чэрвеня 2017 году ў вёсцы Лыскаўшчыне Круглянскага раёну Магілёўскай вобласьці паставілі помнік расейскаму генэралу Міхаілу Чарняеву, рэдактару пецярбурскай газэты «Русскій мір». Паводле поглядаў ён быў вядомым імпэрцам і адэптам ідэі, што Расея мае «сабраць» вакол сябе землі ўсіх славянаў і падпарадкаваць славянскія народы. Расейскі генэрал заклікаў да здушэньня нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Помнік расейскаму асадніку на дзяржаўныя сродкі паставіла арганізацыя «Круглянская перасоўная мэханізаваная калёна №266».

23 чэрвеня 2017 году на Доме Абрампольскага, што выходзіць фасадам на пляц Незалежнасьці, зьявілася памятная шыльда. Яна сьведчыць, што ў гэтым доме ў 1922 годзе знаходзіўся Аддзел аховы рэвалюцыйнай законнасьці народнага камісарыяту юстыцыі БССР (ОГПУ, папярэднік НКВД). Адначасна з гэтым улады праігнаравалі той факт, што ў гэтым доме жыла беларуская мэцэнатка Магдалена Радзівіл, якая фінансава дапамагала выдаваць першыя кнігі Максіма Багдановіча, Максіма Гарэцкага і адкрывала беларускія школы. Памятнай шыльды, прысьвечанай Магдалене Радзівіл, на доме няма. Акурат па тым, як у Доме Абрампольскага разьмясьцілі першую ў БССР пракурорскую ўстанову, у краіне пачалася першая хваля рэпрэсіяў. Паводле клясыфікацыі гісторыка Ўладзімера Адамушкі, прыведзенай у кнізе «Палітычныя рэпрэсіі 20-50-х гадоў у Беларусі», яна працягвалася з 1923 да 1928 году. У тагачаснай Беларусі, тэрыторыя якой на 1923 год была меншай за сучасную ў чатыры разы, а на 1928 год — амаль удвая, арыштавалі прыкладна столькі ж людзей, колькі і ўва ўсёй Расеі. Згодна з падлікамі гісторыкаў, маштабы рэпрэсіяў у Беларусі ў першай палове 1920-х гадоў значна перавышалі тыя, якія адбываліся на іншых тэрыторыях СССР. У сярэднім жыхар Беларусі меў у 20 разоў больш шанцаў быць рэпрэсаваным, чым жыхар РСФСР. Першымі пракурорамі БССР, якія ня толькі працавалі ў Доме Абрампольскага, але і жылі там, былі Адольф Гентнер (займаў пасаду ў 1925—1928 гадох), Маісей Сегаль (1925—1928), Максім Ляўкоў (1929—1931). Усе яны пазьней таксама сталі ахвярамі рэпрэсіяў. Усталяваньне шыльдаў карнаму акупацыйнаму органу сьведчыць пра працяг маскалізацыі Беларусі і навязваньне беларусам расейскацэнтрычнага сьветапогляду.

У ліпені 2018 году ў Берасьці з ініцыятывы генэрал-маёра расейскай арміі Аляксандра Куліка паставілі скульптуру дэсантніка Сьцёпачкіна (рас. Стёпочкин) з расейскага мультфільму. На адкрыцьці скульптуры быў старшыня камітэту па абароне Дзяржаўнай Думы РФ Уладзімер Шаманаў. У верасьні 2018 году на арку, збудаваную да 750-годзьдзя Магілёва, павесілі ордэн Леніна, якім само места ніколі не ўзнагароджвалі.

У лістападзе 2018 году ў Менску пачалася рэстаўрацыя помніка расейскаму савецкаму дзеячу Міхаілу Калініну, на якую вылучылі 134 тысячы рублёў (62 тысячы даляраў). Прытым навуковы кіраўнік рэстаўрацыі адхіліў прапанову старшыні Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Антона Астаповіча дадаць да помніка шыльду, што Калінін меў дачыненьне да масавых палітычных рэпрэсіяў. У сьнежні 2018 году ў гарадзенскай гімназіі №6 урачыста адкрылі помнік Фэліксу Дзяржынскаму, які папярэдне абнавілі. На цырымоніі адкрыцьця намесьнік старшыні аблвыканкаму падкрэсьліў, што помнік Дзяржынскаму ў школе — «гэта важная частка выхаваньня патрыятызму, гістарычнай памяці і грамадзянскай адказнасьці ў вучняў».

14 лістапада 2023 году ў Менску побач з расейскай амбасадай адкрылі помнік расейскаму гістарычнаму дзеячу Аляксандру Неўскаму. Помнік паставілі зь ініцыятывы Расеі.

Тэлебачаньне і радыё

Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі беларуская мова мэтанакіравана выціскаецца з тэлебачаньня і радыё. На 2014 год доля беларускамоўнага вяшчаньня ў тэлепраграмах Беларусі склала каля 5% (прытым у 2009 годзе толькі 1% рэклямы ў краіне выйшаў па-беларуску).

На дзяржаўных тэлеканалах Беларусь 1, Беларусь 2, Беларусь 24, Беларусь 5, АНТ, СТБ дамінуе расейская мова. Беларускамоўныя праграмы выходзяць адзінкамі, напрыклад «Тэлебарометр» і «Навіны рэгіёнаў» на Беларусь 1. Тэлепраграма «Панарама», якая нават за савецкім часам выходзіла на беларускай мове, таксама пачала выходзіць на расейскай. Практычна няма беларускамоўных фільмаў і сэрыялаў. Дзеля параўнаньня, у суб’екце Расейскай Фэдэрацыі Якутыі здымаюцца якутамоўныя сэрыялы, а ў суб’екце Чувашыі чыноўнікі размаўляюць у тэлеэтэры на чуваскай мове. Адзіны дзяржаўны канал з частым выхадам беларускамоўных праграмаў — Беларусь 3. У 2008 годзе новапрызначаны дырэктар тэлерадыёкампаніі «Гродна» Мікалай Мельячэнка ў інтэрвію газэце «Вячэрні Гродна» заявіў, што пад яго кіраўніцтвам этэр будзе пераважна расейскамоўным. Сваю пазыцыю ён патлумачыў тым, што такая сытуацыя на сёньняшні дзень склалася на большасьці беларускіх тэлерадыёстанцыяў. Апроч актыўнай русіфікацыі, памянёныя тэлеканалы ажыцьцяўляюць навязваньне беларусам прарасейскага сьветапогляду.

Увосень 2006 году пачаў працу адзіны беларускамоўны тэлеканал у сьвеце — Белсат. Ён фінансуецца польскім урадам, трансьлюецца праз спадарожнік і інтэрнэт і рыхтуе праграмы па-за межамі Беларусі. У 2007 годзе кіраўнік Беларусі Аляксандар Лукашэнка назваў праект трасьляцыі незалежнага тэлеканалу Белсат «дурным, бязглуздым і несяброўскім».

У Беларусі трансьлююцца таксама супольныя з Расеяй тэлеканалы РТР-Беларусь і НТВ-Беларусь, празь якія ажыцьцяўляецца расейская шавіністычная і імпэрская прапаганда. Таксама расейскую праграму «Время» і расейскія ток-шоў трансьлюе беларускі тэлеканал АНТ. Расейскія тэлеканалы адыгралі вялікую ролю ў распальваньні нянавісьці да Ўкраіны ў час расейскай вайсковай інтэрвэнцыі ва Ўкраіну. Нягледзячы на тое, што зьмест праграмаў расейскіх тэлеканалаў трапляе пад дзеяньне артыкула 130 Крымінальнага кодэкса Беларусі «Распальваньне расавай, нацыянальнай ці рэлігійнай варажнечы», яны працягваюць трансьлявацца ў Беларусі. Трансьляцыя расейскіх тэлеканалаў уплывае на пазыцыю беларусаў да падзеяў ва Ўкраіне. Паводле вынікаў сакавіцкага (2014 год) апытаньня НІСЭПД адзначаўся прыкметны рост прарасейскіх настрояў у краіне. У сакавіку 2014 году толькі 27.7% рэспандэнтаў палічылі адхіленьне ад улады прэзыдэнта В. Януковіча «справядлівай карай за крывапраліцьце», а 54.7% — «дзяржаўным пераваротам і захопам улады». Паводле зьвестак апытаньня, большасьць беларусаў рэгулярна (32.6%) або часам (53.8%) глядзяць расейскія навінавыя тэлепраграмы. На пытаньне «Як Вы ацэньваеце далучэньне Крыма да Расеі?» 26.9% рэспандэнтаў адзначылі, што гэта імпэрыялістычны захоп тэрыторыі, а 62.2% адказалі, што гэта вяртаньне Расеі расейскіх земляў. На пытаньне «Як вы ацэньваеце падзеі, якія вясной гэтага году адбываліся на ўсходзе Ўкраіны, у першую чаргу ў Данецкай і Луганскай вобласьцях?» 23.2% рэспандэнтаў адказалі, што гэта мяцеж, арганізаваны Расеяй, а 65.5% адказалі, што гэта народны пратэст.

5 верасьня 2017 году кіраўнік Камуністычнай партыі Расеі Генадзь Зюганаў у час сустрэчы ў Менску падзякаваў кіраўніку Беларусі Аляксандру Лукашэнку за трансьляцыю расейскіх тэлеканалаў. Аляксандар Лукашэнка адказаў, што ў краіне прытрымліваюцца менавіта такой палітыкі ў інфармацыйнай сфэры. Кіраўнік дзяржавы растлумачыў, што «мы нічога не баімся, мы паказваем, як жыве наш „старэйшы брат“, якія ідэі розныя групы людзей і партыі прапаведуюць».

У лютым 2017 году Адміністрацыя прэзыдэнта адказала на зварот апазыцыйных беларускіх палітыкаў з патрабаваньнем спыніць трансьляцыі расейскіх тэлеканалаў і надаць дзяржаўную падтрымку тэлеканалу Белсат. У адказе адзначалася, што «Згодна з артыкулам 7 Закона [аб СМІ] не дапускаецца незаконнае абмежаваньне свабоды масавай інфармацыі ў выглядзе ўмяшальніцтва ў сфэру прафэсійнай самастойнасьці юрыдычнай асобы, якая выконвае функцыі рэдакцыі СМІ».

Па прыходзе да ўлады Аляксандра Лукашэнкі імкліва русіфікуюцца радыёстанцыі Беларусі. 30 жніўня 1996 году ўлады ліквідавалі беларускамоўную незалежную радыёстанцыю Радыё 101,2 FM. Сярод дваццаці радыёстанцыяў, што трансьляваліся ў Менску ў 2017 годзе, беларускамоўныя толькі тры: Радыё Сталіца 105.1 FM, Радыё Культура 102.9 FM і Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё. Незалежныя недзяржаўныя радыёстанцыі (Радыё Рацыя, Эўрарадыё, Радыё Свабода) мусяць весьці трансьляцыі ў інтэрнэце або з тэрыторыяў памежных дзяржаваў з прычыны адмовы ўладаў Беларусі ў наданьні FM-частасьцяў.

Бізнэс і прамысловасьць

У 1998 годзе зьявілася новая рэдакцыя закона «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь», згодна зь якой беларускую мову дазволілі не выкарыстоўваць на этыкетках тавараў, што вырабляюцца ў Беларусі або імпартуюцца ў краіну.

У 2011 годзе выкарыстаньне беларускай мовы ў гандлі абмежаваў Тэхнічны рэглямэнт Мытнага зьвязу Беларусі, Казахстану і Расеі, згодна зь якім (п. 1 арт. 4.1) усе тавары мусяць маркіравацца на расейскай мове. Згаданы Тэхнічны рэглямэнт супярэчыць Канстытуцыі Беларусі, існаму заканадаўству Беларусі. Зафіксаваны выпадак забароны прадпрымальніку зь Віцебску выпусьціць прадукцыю з этыкеткамі на беларускай мове.

1 лютага 2017 году ўступіў у дзеяньне новы дакумэнт СТБ 1100—2016, рапрацаваны Дзяржаўным камітэтам па стандартызацыі Рэспублікі Беларусь. Стандарт абавязвае наносіць на прадукцыю інфармацыю для спажыўца па-расейску альбо па-расейску і па-беларуску. Такім парадкам, ён забараняе наносіць інфармацыю на тавар вылучна на беларускай мове (аднак дазваляе рабіць гэта вылучна на расейскай мове), што стварае няроўныя ўмовы і прымушае вытворцаў адмаўляцца ад беларускай мовы з прычыны дадатковых грашовых выдаткаў.

У сьнежні 2020 году кампанія «Сынэзіс(ru)» была ўнесена ў Чорны сьпіс Эўразьвязу ў тым ліку за забарону сваім супрацоўнікам размаўляць беларускаю.

Камічныя факты

Барон Мікалай Урангель, бацька Пятра, засьведчыў у сваіх успамінах некалькі камічных фактаў з русіфікацыі Літвы (Беларусі) па панаваньні Мураўёва. Сьпярша ён будучы ў Вільні стаў сьведкам таго, як мясцовы жыд у расейскім строі з балалайкай выдаваў зь сябе расейскага селяніна (выявілася, што праз брак расейцаў на загад паліцыі тутэйшых жыхароў абавязалі ў людных месцах паводле чаргі паказваць зь сябе карэнных расейскіх сялянаў). Іншы выпадак датычыцца супольнай паездкі з расейскімі генэрал-губэрнатарам Патапавым і губэрнатарам Крапоткіным па візыце ў Горадню, калі іхная карэта павярнулася на роўнай шашы. Як высьветлілася, фурман напраўду быў кухарам і ўпершыню трымаў у руках лейцы. Кіраваць карэтай яму загадаў Крапоткін, які патлумачыў свае дзеяньні тым, што ў цэлым месьце не атрымалася знайсьці фурмана, прыналежнага да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы), а запрасіць фурмана-каталіка для генэрал-губэрнатара ён збаяўся.

Глядзіце таксама

• Рэформа беларускага правапісу 1933 году
• Наркамаўка
• Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі
• Беларусафобія
• Вандалізм
• Мураўёўкі
• Каляніялізм
• Этнацыд
• Генацыд
• Расейскі фашызм

Літаратура

• 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
• Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.
• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Менск, 1997.
• Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995.— 799 с. ISBN 985-11-0026-9.
• Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы = The History of the Belarusian Nation and State / Выд. 2-е, дап.; Біч М., Гарэцкі Р., Конан У. і інш. — Менск: ІП Зміцер Колас, 2005. — 440 с.: іл. ISBN 985-6793-06-2.
• Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). Вучэбн. дапаможнік / В. Галубовіч, З. Шыбека, Д. Чаркасаў і інш.; Пад рэд. В. Галубовіча і Ю. Бохана. — Менск: Экаперспектыва, 2005. — 584 с. ISBN 985-469-120-9.
• Кулагін А. Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст. — Менск: «Ураджай», 2000. — 304 с.: іл. ISBN 985-04-0350-0.
• Лыч Л. Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзідэнцкая. — Львоў: ВолЯ, 2010. — 72 с.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 1. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 2. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 3. Кн.1. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 3. Кн. 2. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 4. — Мн:, 2007.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- і царкоўнаслужыцелі Беларусі 1917—1967: Энцыклапедычны даведнік: У 2 т. Т. 1. — Мн:, 2007.
• Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя праваслаўныя свяшчэнна- і царкоўнаслужыцелі Беларусі 1917—1967: Энцыклапедычны даведнік: У 2 т. Т. 2. — Мн:, 2007.
• Мікуліч Т. Мова і этнічная самасвядомасць. — Менск: Навука і тэхніка, 1996. — 159 с.
• Самусік, А. Ф. Русіфікацыя сістэмы асветы на беларускіх землях у апошняй трэці XVIII — другой палове ХІХ ст. // Гістарычны альманах. Т. 14. Гродна-Беласток, 2008. С. 48-93.
• Станкевіч С. Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994. — 79 с. — ISBN 5-343-01645-6.
• Станкевіч Я. Зь гісторыі русыфікацыі Вялікалітвы. — Нью-Ёрк: Крывіцкае (Вялікалітоўскае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны, 1967. — 44 с.
• Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь. — Менск: Беларусь, 2003. — 351 с.: іл. ISBN 985-01-0415-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. ISBN 978-80-7414-324-3. [4]
• Слюнькова И. Н. Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. ISBN 978-5-89826-326-8.

Вонкавыя спасылкі

• Генадзь Лыч, Леанід Лыч (11.01.2008) Паміж двух агнёў: Урокі гісторыі. Мы — нацыя!. Праверана 27 студзеня 2012 г.
• Ніна Баршчэўская. Русыфікацыя беларускае мовы ў асьвятленьні газэты «Беларус». Kamunikat.org. Праверана 25 кастрычніка 2010 г.
• Уладзімер Арлоў, Ці была Беларусь калёніяй Расеі?, Радыё Свабода, 30 верасьня 2011 г.
• Вінцук Вячорка, Як дэсаветызаваць назвы менскіх вуліцаў і пляцаў?, Радыё Свабода, 12 лістапада 2014 г.
• Як улада Лукашэнкі выкараняла беларускую мову. 10 фактаў і прыкладаў з гісторыі, Радыё Свабода, 26 студзеня 2022 г.
• Павел Добровольский (11.07.2017) Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси (рас.). TUT.BY. Праверана 15 лютага 2019 г.
• Павел Добровольский (10.04.2017) Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее (рас.). TUT.BY. Праверана 15 лютага 2019 г.
• Сяргей Абламейка, Як мы сталі «сильно похожи друг на друга». Адкрыты ліст да Барыса Акуніна, Радыё Свабода, 21 красавіка 2022 г.
• Дзьмітры Гурневіч, Колькі Расея павінна заплаціць беларусам за стагодзьдзі войнаў, зьдзекі і акупацыю, Радыё Свабода, 12 верасьня 2022 г.
• Yuras Karmanau, In Belarus, the native language is vanishing as Russian takes prominence, Associated Press, 14.09.2024.