Прамая дэмакратыя
| Базавыя формы кіраваньня |
|---|
| Крыніца ўлады |
|
| Форма дзяржаўнага ладу |
| Формы дзяржаўнага кіраваньня |
| Іншае |
| рэд · пр · разм |
Прама́я дэмакра́тыя, таксама чы́стая ці непасрэ́дная дэмакра́тыя — гэта форма дэмакратыі, пры якой людзі наўпрост прымаюць разьвязкі па палітычных ініцыятывах. Гэта адрозьніваецца ад большасьці сучасных дэмакратыяў, якія зьяўляюцца прадстаўнічымі дэмакратымі. Тэорыя й практыка прамой дэмакратыі былі ядром прац многіх тэарэтыкаў, філёзафаў, палітыкаў і сацыяльных крытыкаў, сярод якіх найболей важнымі зьяўляюцца Жан Жак Русо й Джон Сьцюарт Міль [1].
Агляд[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У прадстаўнічай дэмакратыі людзі галасуюць за прадстаўнікоў, якія потым прымаюць палітычныя ініцыятывы [2]. Ва ўмовах прамой дэмакратыі людзі вызначаюць палітыку без пасярэднікаў. У залежнасьці ад пэўнай выкарыстоўванай сыстэмы прамая дэмакратыя можа складацца з прыняцьця выканаўчых пастаноў, выкарыстаньне жараб’ёўкі, прыманьне законаў, непасрэднае абраньне ці звальненьне службовых асоб і правядзеньне судовых разбораў. Дзьве асноўныя формы прамыя дэмакратыі — гэта дэмакратыя ўдзелу й дарадчая дэмакратыя.
Паўпрамыя дэмакратыі, у якіх прадстаўнікі кіруюць паўсядзённым кіраваньнем, а грамадзяне застаюцца сувэрэннымі, дапушчаюць тры формы народных дзеяньняў: рэфэрэндум (плебісцыт), ініцыятыву й адкліканьне. Першыя дзьве формы, рэфэрэндумы й ініцыятывы, зьяўляюцца прыкладамі прамога заканадаўства [3]. Па стане на 2019 год у 30 краінах дазволены рэфэрэндумы, ініцыяваныя насельніцтвам на нацыянальным роўні [4].
Абавязковы рэфэрэндум ставіць закон, распрацаваны палітычнымі элітамі, на абавязковае ўсенароднае галасаваньне. Гэта найболей пашыраная форма прамога заканадаўства.
Усенародны рэфэрэндум дае грамадзянам права падаць петыцыю, у якой грамадзяне павінны прагаласаваць за існае заканадаўства. Установы паказваюць тэрміны для сапраўднай петыцыі й колькасьць патрабаваных подпісаў, і могуць запатрабаваць подпісы ад розных супольнасьцяў для абароны зацікаўленьняў меншасьцяў. Гэта форма прамой дэмакратыі фактычна падае выбарцам права вета на законы, прынятыя абраным заканадаўчым органам, як у Швайцарыі [5][6][7][8].
Народная ініцыятыва дае магчымасьць прадстаўнікам шырокай грамадзкасьці прапанаваць ураду з дапамогай петыцыі пэўныя заканадаўчыя меры ці канстытуцыйныя рэформы, і, як і ў выпадку зь іншымі рэфэрэндумамі, галасаваньне можа быць абавязковым ці проста рэкамэндацыйным. Ініцыятывы могуць быць прамымі ці ўскоснымі: пры прамой ініцыятыве пасьпяховая прапанова зьмяшчаецца наўпроста ў бюлетэнь для галасаваньня (як у сыстэме Каліфорніі) [3]. Пры ўскоснай ініцыятыве пасьпяховая прапанова спачатку ўяўляецца на разгляд заканадаўчага органа; аднак, калі па заканчэньні пэўнага пэрыяду часу ня будзе распачата ніякіх прымальных дзеяньняў, прапанова пераходзіць да прамога ўсенароднага галасаваньня. Канстытуцыйныя папраўкі ў Швайцарыі, Ліхтэнштайне ці Ўругваі праходзяць праз такую форму ўскоснай ініцыятывы [3].
Народнае абмеркаваньне — гэта рэфэрэндум, які павялічвае грамадзкае абмеркаваньне, прыкладам, уносіць прапановы пра змену й дадатак асобных пунктаў ці падзелаў пастаноў.
Імпэратыўны мандат ці права адкліканьня дае грамадзкасьці права адхіляць выбарных службовых асоб ад пасады да сканчэньня пастаўленага імі стандартнага тэрміну паўнамоцтваў [9].
Перавагай прамой дэмакратыі зьяўляецца хуткая інсцэнізацыя й прыманьне пэўных пастаноў на ўзроўні асобных невялікіх груп грамадзтва (пытаньні мясцовага й прыватнага характару).
Нястачай прамой дэмакратыі зьяўляецца складанасьць яе ўжываньня на вялікіх тэрыторыях (складанасьць фармаваньня пытаньняў, павелічэньне тэрмінаў на ўзгадненьне пытаньняў і правядзеньня галасаваньня) без выкарыстаньня кампутарнай тэхнікі й сродкаў мабільнай сувязі.
Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Найранейшай вядомай прамой дэмакратыяй лічыцца атэнская дэмакратыя V стагодзьдзя да нашай эры, хоць яна не была ўсёахопнай дэмакратыяй, калі яна выключала жанчын, рабоў і неатэнцев. Асноўнымі органамі атэнскай дэмакратыі былі:
- сходы, што складалісь з грамадзянаў мужчынскае плоці.
- булэ, які складалісь з 500 грамадзянаў.
- суды, што складалісь зь велізарнага ліку прысяжных, якія абіралісь па жэрабі, без судзьдзяў.
У Старажытных Атэнах было ўсяго каля 30 000 грамадзянаў мужчынскае плоці, але некалькі тысяч зь іх былі палітычна актыўнымі кожны год. Атэнская дэмакратыя была прамой ня толькі ў тым сэнсе, што разьвязкі прымаліся сабранымі людзьмі, але і ў тым сэнсе, што людзі праз сход, булэ й суды кантралявалі ўвесь палітычны працэс, і вялікая частка грамадзянаў была ўцягнена ў яго і ўвесь час брала ўдзел у грамадзкіх справах. [10] Большасьць сучасных дэмакратыяў (прадстаўнічых), не падобныя на атэнскую сыстэму.
Таксама да гісторыі прамой дэмакратыі мае дачыненьне гісторыя Старажытнага Рыма, у прыватнасьці, Рымскай рэспублікі, што традыцыйна пачынаецца каля 509 г. да н. э. Рым прадэманстраваў многія аспэкты дэмакратыі ад эпохі рымскай манархіі да распаду Рымскай імпэрыі. Так, Сэнат, сфармаваны ў першыя дні існаваньня места, праіснаваў у часы Княства, Рэспублікі й Імпэрыі й нават працягваў сваё існаваньне пасьля заняпаду Заходняга Рыма, а яго структура й правілы працягваюць уплываць на заканадаўчыя органы ва ўсім сьвеце. Што да прамой дэмакратыі, то ў старажытнай Рымскай рэспубліцы існавала сыстэма грамадзянскай заканатворчасьці й грамадзянскае права вета на закон, які прымаўся заканадаўчым органам [10].
Сучасная грамадзянская заканатворчасьць адбываецца ў кантонах Швайцарыі з 13 стагодзьдзя. У 1847 годзе швайцарцы дадалі «рэфэрэндум па статуце» у сваю нацыянальную канстытуцыю. Неўзабаве яны выявілі, што проста мець права вета на законы парлямэнта недастаткова. У 1891 г. яны дадалі «ініцыятыву занясеньня паправак у канстытуцыю». Швайцарская палітыка з 1891 году дала сьвету каштоўны досьвед у рамках ініцыятывы па занясеньні паправак у канстытуцыю на нацыянальным ўзроўні [11]. За апошнія 120 гадоў на рэфэрэндумы вынесена больш за 240 ініцыятываў. Насельніцтва зарэкамэндавала сябе кансэрватыўным, ухваліўшы толькі каля 10% гэтых ініцыятываў; апроч таго, яны часта абіралі варыянт ініцыятывы, перапісаны ўрадам [5][6][7][8].
Сучасная прамая дэмакратыя таксама сустракаецца ў народа «Кроу», племэні амэрыканскіх індзейцаў у Злучаных Штатах Амэрыкі. Племя арґанізавана вакол Агульнай рады, што складаецца з усіх чальцоў выбарчага ўзросту. Генэральная рада мае права прымаць юрыдычна абавязковыя разьвязкі з дапамогай рэфэрэндумаў. Генэральная рада ўпершыню была замацавана ў Канстытуцыі Крумкача 1948 году й была падтрымана й адноўлена Канстытуцыяй 2002 году [12].
На сёньняшні дзень існуе канцэпцыя кіраваньня электронная непасрэднай дэмакратыі, якая базуецца на выкарыстаньні кампутарных сродкаў і дазваляючая ўсяму насельніцтву браць удзел у кіраваньні наўпрост, у той меры, у якой яны жадаюць [13].
Прамая дэмакратыя зьяўляецца асноваю палітычнай думцы анархізма й левага лібэртарыянства [14], а як палітычная тэорыя шмат у чым выпрабавала ўплыў анархізму [15] [16].
Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ Caves, R. W. (2004). Encyclopedia of the City. Routledge. 181 p.
- ^ Budge, Ian (2001). "Direct democracy". In Clarke, Paul A.B.; Foweraker, Joe (eds.). Encyclopedia of Political Thought. Taylor & Francis. ISBN 9780415193962.
- ^ а б в Smith, Graham (2009). Democratic Innovations: Designing Institutions for Citizen Participation (Theories of Institutional Design). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 112.
- ^ Popular or citizens initiative: Legal Designs
- ^ а б Hirschbühl, Tina (2011), The Swiss Government Report 1, Federal Department of Foreign Affairs FDFA, Presence Switzerland
- ^ а б Hirschbühl, Tina (2011), The Swiss Government Report 2, Federal Department of Foreign Affairs FDFA, Presence Switzerland
- ^ а б Hirschbühl, Tina (2011), How Direct Democracy Works In Switzerland – Report 3, Federal Department of Foreign Affairs FDFA, Presence Switzerland
- ^ а б Hirschbühl, Tina (2011), How People in Switzerland Vote – Report 4, Federal Department of Foreign Affairs FDFA, Presence Switzerland
- ^ Fishkin, James S. (2011). When the People Speak. Oxford University Press. ISBN 9780199604432.
- ^ Cary, M.; Scullard, H. H. (1967). A History Of Rome: Down To The Reign Of Constantine (2nd ed.). New York: St. Martin's Press.
- ^ Kobach, Kris W. (1993). The Referendum: Direct Democracy In Switzerland. Dartmouth Publishing Company. ISBN 9781855213975.
- ^ "Crow 2002 Constitution" (PDF). Indian Law. April 16, 2002.
- ^ Rushkoff, Douglas (2004). Open Source Democracy. Project Gutenburg: Project Gutenberg Self-Publishing.
- ^ Nathan Tamblyn. The Common Ground of Law and Anarchism. Liverpool Law Review
- ^ Benjamin Ask Popp-Madsen. The next revolution: Popular assemblies and the promise of direct democracy. Contemporary Political Theory.
- ^ Paul Raekstad. The new democracy: anarchist or populist? Critical Review of International Social and Political Philosophy.