Мар’ян Пецюкевіч

Мар’ян Пецюкевіч (24 верасьня 1904, Цяцеркі, Браслаўшчына — 13 верасьня 1983, Торунь) — беларускі этнограф, грамадзкі дзяяч, публіцыст, паэт.

Жыцьцяпіс

Мар’ян Пецюкевіч нарадзіўся 24 верасьня 1904 году ў вёсцы Цяцеркі Дзісенскага павету Ёдзкае воласьці Віленскае губэрні (цяпер у Браслаўскім раёне Віцебскае вобласьці) ў шматдзетнай сям’і малазямельнага селяніна.

Да вайны навучаўся ў расейскай народнай вучэльні ў вёсцы Шаўляны. Пасьля сем гадоў давялося займацца самаадукацыяй, падвучвацца ў польскіх школках у маёнтку Зайнова і вёсцы Знава, пасьля ў мястэчку Ёды, дзе настаўнік меўся падрыхтаваць Мар’яна да паступленьня ў Дзісенскую гімназію. Але хлопец не прайшоў іспытаў. На параду ксяндза Віктара Шутовіча ў 1922 годзе Мар’ян паступіў у Віленскую беларускую гімназію.

Чалец Беларускага Студэнцкага Саюзу, Беларускага Інстытуту Гаспадаркі і Культуры, Беларускага навуковага таварыства.

У 1926 паступіў у беларускую гімназію ў Радашковічах і праз год скончыў яе. Пасьля сканчэньня юнак паступіў у Карлавы ўнівэрсытэт у Празе, але па дарозе туды быў затрыманы на мяжы і адасланы ў віленскі 5-ы полк легіянэраў. Праз тры месяцы накіраваны ў падафіцэрскую школу ў Цешын, але адтуль хутка быў выгнаны за распаўсюд беларускае літаратуры і вернуты ў полк.

Адслужыўшы, у 1929 годзе здаў іспыт на атэстат сталасьці пры Дзяржаўнай камісіі Віленскай школьнай кураторыі і прыняты ў Віленскі ўнівэрсытэт на спэцыяльнасць «гісторыя, этнаграфія, этналёгія». У 1929—1931 першы рэдактар часопіса «Шлях Моладзі». У 1938 Мар’ян Пецюкевіч абараніў магістарскую працу «Прымітыўныя рысы ў матэрыяльнай культуры стараабрадцаў Браслаўскага павету» і атрымаў тытул магістра філязофіі ў галіне этнаграфіі і этналёгіі.

У 1939 працаваў дырэктарам музэя імя Івана Луцкевіча. Па прыходзе Саветаў працаваў дырэктарам бібліятэкі, вёў беларускія перадачы на Віленскім радыё, працаваў у прафзьвязе працоўных культуры Вільні. Калі Вільню аддалі Летуве, адмовіўся пераехаць у Менск, тады яго зьнялі з пасады дырэктара бібліятэкі.

З пачаткам вайны амаль увесь час жыў на вёсцы ў цесьця і займаўся сельскай гаспадаркай. БНК запрасіў Мар’яна на 5-месяцовыя настаўніцкія курсы ў Вільні, пасьля якіх ён быў прызначаны павятовым інспэктарам асьветы ў Ашмяне, а ў 1944 годзе працаваў у Новавілейскім мэдычным інстытуце.

1 студзеня 1945 року адбыўся першы арышт Пецюкевіча, і тры з паловай месяцы ён ўтрымліваўся ў Лукіскай турме. Пасьля 4 гады жыў з сям’ёй у Няменчынцы пад Вільняй. У 1948 годзе нават быў абраны дэпутатам Ажулаўскага сельсавета, але 27 сакавіка 1949 зноў арыштаваны і дэпартаваны разам з сям’ёй у Краснаярскі край. Там займаўся пчалярствам. 31 ліпеня 1952 году паводле пастановы Генпракурора ЛетССР асуджаны на 25 гадоў і сасланы ў лягер катаржанаў у Варкуту.

у 1956 годзе рэабілітаваны, прыехаў у Вільню, уладкаваўся настаўнікам. Аднак праз паўгады быў звольнены і зьехаў да сям’і ў Шчэцін. У 1959 годзе на запрашэньне прафэсара Казімера Машынскага (пад кіраўніцтвам якога ён колісь пісаў магістарскую працу) і прафэсаркі Марыі Знамяроўскай-Пруферавай пераехаў працаваць у Аддзел этнаграфіі Торунскага музэю. Крыху пазьней Мар’ян Пецюкевіч стаўся ініцыятарам стварэньня самастойнага Музэю этнаграфіі, дзе і працаваў да 1970 году.

Да самай сьмерці супрацоўнічаў зь беларусамі Беласточчыны, Віленшчыны, пісаў артыкулы ў розныя газэты (у т. л. ў беластоцкую «Ніву»), рыхтаваў сваю манаграфію пра родную вёску Цяцеркі, якую не прысьпеў скончыць.

У 1980 годзе ён перанес цяжкую аперацыю, да таго ж Мар’ян пакутваў на страўнік і раматус. У 1983 годзе памёр праз мэтастазы раку ў мозг.

Творчасьць

Мар’ян Пецюкевіч вядомы перадусім як этнограф і публіцыст, але да таго яшчэ пісаў вершы, успаміны пра беларускіх грамадскіх дзеячоў, артыкулы пра мову і традыцыю беларусаў.

У 1926 годзе супольна з ксяндзом Барадзініцкай парафіі заснаваў філію БІГіК’у ў Цяцерках, займаўся асьветніцкай дзейнасьцю. Пэўны час Мар’ян супрацоўнічаў з газэтай «Беларуская крыніца», дасылаў туды свае артыкулы, развагі аб лёсе беларускага народу, мове.

У Беларускім студэнцкім саюзе Мар’ян Пецюкевіч вёў культурна-асьветніцкую работу. У Вільні напісаў больш за 200 артыкулаў публіцыстычнага і навуковага характару, разьмешчаных у беларускіх, польскіх, летувіскіх і расейскіх выданьнях, гэткіх, як «Сялянская ніва», «Шлях моладзі», «Калосьсе», «Kurjer wilenski», «Słowo», «Zagary», «Poprostu» ды іншых.

Свае творы падпісваў як Марвіч (узяўшы першы склад з імя, а другі з прозьвішча), Цяцерскі, М. Цяцерскі, дзед Марцін (пад гэтым псэўданімам Пецюкевіч пісаў розныя жартоўныя гісторыі), лацінкай – Marvič, M. Marvič, крыптонімамі М.П. і M.P.

Друкаваўся ў «Biełaruskim hołasie», «Крыніцы», па вайне і адбываньні пакараньня пачаў супрацу зь беластоцкай «Нівай», куды дасылаў свае артыкулы да канца жыцьця.

Пачынаючы ад сваёй магістарскай працы «Прымітыўныя рысы ў матэрыяльнай культуры стараабрадцаў Браслаўскага павету», стаў дасьледаваць народную культуру беларусаў і зьмяшчаць свае артыкулы на тэмы этналёгіі, меласу, мовы ў розных выданьнях. Найбольш плённы перыяд у этнаграфічнай дзейнасьці прыпаў у Мар’яна Пецюкевіча на паваенны перыяд. Супрацоўнічаў з рэдакцыямі газетаў і часопісаў «Lud», «Literatura ludowa», «Prace popularnonaukowe Towarystwa nawukowego».

Творы

• «Апытальнік да народнага адзеньня, абутку і аздабленьня» (Беласток, 1959)
• «Tradycyjna uprawa i obrobka roslin włoknistych w Polsce połnocnej»
• «Матэрыяльная культура Сакольскага павету» (1964)
• «У пошуках зачараваных скарбаў» (Вільня, 1998)
• «Кара за службу народу» (Беласток, 2001)
• «Лісты 1956—1982» (Беласток, 2005) — лісты да розных асобаў
• «Мой дзёньнік. Пра падарожжа ў Рым» (Вільня, 2007)
• «Сьляды незабыўных продкаў» (Менск, 2007) — зборнік этнаграфічных артыкулаў

У 1968 годзе пачаў пісаць працу «Апісаньне Цяцерскіх і Барадзеніцкіх тканін», але ня скончыў (захоўваецца ў браслаўскіх музэйных фондах). Да 1976 году працаваў над манаграфіяй, прысьвечанай гісторыіі і этнаграфіі вёскі Цяцеркі, матэрыялы да якой цяпер захоўваюцца ў Торунскім этнаграфічным музэі. Бальшыня дакумэнтаў, зьвязаных з жыцьцём і творчасьцю Пецюкевіча, знаходзіцца ў Торунскіх музэйных архіўных зборах, шэраг дакумэнтаў — у Браслаўскім музэйным аб’яднаньні.

Узнагароды

8 красавіка 1978 году Мар’ян Пецюкевіч быў прызначаны да залатой адзнакі «Za opieke nad zabytkami».

Ушанаваньне памяці

22 кастрычніка 2004 году ў Торуні былі адзначаныя 100-я ўгодкі Мар’яна Пецюкевіча і праведзена канфэрэнцыя, дзе выступалі дасьледнікі ягонае творчасці з Польшчы і Беларусі.