Ашмяны

Ашмяны
Панарама места
Герб Ашмянаў Сьцяг Ашмянаў
Першыя згадкі:	1341
Магдэбурскае права:	пач. XVІ ст.
Былая назва:	Ашмена
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Ашмянскі
Насельніцтва:	14 160 (2009)
Часавы пас: • летні час:	UTC+2 UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1593
Паштовы індэкс:	231100
Геаграфічныя каардынаты:	54°25′ пн. ш. 25°56′ у. д.
Ашмяны на мапе Беларусі Ашмяны
Галерэя здымкаў у Wikimedia Commons

Ашмя́ны, Ашмяна́ — горад у Гарадзенскай вобласьці Беларусі, на рацэ Ашмянка. Адміністрацыйны цэнтар Ашмянскага раёну. Насельніцтва 14 160 чал. (2009).

Знаходзяцца за 220 км на паўночны ўсход ад Горадні, 130 км на паўночны захад ад Менску, 55 км на поўдзень ад Вільні, 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны на лініі Маладэчна — Вільня, на аўтамабільнай дарозе Маладэчна — Вільня (праз Ашмяны праходзіць 9-ы транспартны эўрапейскі калідор). У памежнай зоне Беларусі і Летувы.

Этымалёгія назвы

Існуе некалькі меркаваньняў пра паходжаньне назвы места. Паводле найбольш распаўсюджага зь іх тапонім паходзіць ад летувіскага слова Ašmenys, што значыць «вастрыё» або ад летувіскага «akmenas» — камень. Некаторыя дасьледнікі сьцьвярджаюць, што назоў «Ашмяны» мае фіна-вугорскае паходжаньне і перакладаецца на беларускаю мову як «мядзьведзь».. Існуе і іншае тлумачэньне: у крыжацкіх летапісах захавалася слова «asschemynne» — места з драўлянымі пабудовамі.

У хроніках тэўтонскіх рыцараў вядомыя як Aschemynne, на мапе ВКЛ працы Томаша Макоўскага (1613) пазначаныя як Oßmiana.

Гісторыя

Герб Ашмянаў з прывілея 1792 году

• 1341: першы ўспамін у «Хроніцы Літоўскай і Жамойцкай», замак у Віленскім княстве Вялікага Княства Літоўскага.
• 1384—1385: Тэўтонскі Ордэн спрабаваў захапіць Ашмяны, што павінна было стаць пачаткам зьнішчэньня княства Ягайлы, але змушаны быў адступіць.
• канец XIV ст.: імаверна, атрымалі статус места ад Вітаўта.
• 1398: віленскі біскуп Андрэй зрабіў фундушавы запіс ашмянскаму парафіяльнаму касьцёлу Сьв. Духа.
• 1402: крыжакі зноў напалі на Ашмяны, але напад быў рашуча адбіты, і крыжакі мусілі сыйсьці ў бок Меднікаў.
• 1413: у складзе Віленскага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага, да сярэдзіны XV ст. зьяўляліся рэзыдэнцыяй вялікіх князёў літоўскіх.
• 8 сьнежня 1432: пад Ашмянамі адбылася бітва паміж войскамі вялікіх князёў Сьвідрыгайлы і Жыгімонта, у якой Сьвідрыгайла быў разьбіты.
• пач. XVІ ст.: атрымала Магдэбурскае права.
• 1505: у Ашмянах пачалі праводзіць місіянэрскую дзейнасьць манахі-францішканы.
• 1519: маскоўскае войска спаліла і ўшчэнт разбурыла места.
• XVІ ст.: Мікалай Радзівіл Руды (1512—1588) заснаваў у Ашмянах кальвінскі збор, места зрабілася адным з найвядомейшых цэнтраў кальвінізму Вялікалітвы.
• 1551: паводле інвэнтару ў Ашмянах налічвала 46 радзінаў мяшчанаў.
• 1565/66: цэнтар павету Віленскага ваяводзтва.
• 1569: цэнтар староства, у склад якога ўваходзілі места (з ратушай, рынкам і вуліцамі Гальшанскай, Папярэчнай, Сьвятадухаўскай, Віленскай, Жупранскай) і вёскі Аляны, Гінеўцы, Павяжы, Сьвяты Дух.
• 1655, 1661, 1677: ашмянскія месьцічы вызваляліся ад падаткаў праз разбурэньні, учыненыя маскоўскімі заваёўнікамі.
• 1667: земскі пісар А. Пачобут-Адляніцкі фундаваў у Ашмянах кляштар дамініканаў (зь ліквідаванага расейскімі ўладамі касьцёла Найсьв. Тройцы ў 1873 року збудавалі капліцу на мескіх могілках).
• 1740: паводле інвэнтарe Ашмянскага староства месту належалі 50 валокаў зямлі, існаваў Рынкавы пляц (10 мяшчанскіх будынкаў, шляхецкая карчма і двор, касьцёл і кляштар дамініканаў, парафіяльны касьцёл з плябаніяй і шпіталем), вуліцы Гальшанская (13 будынкаў), Папярэчная (4 будынкі ішляхецкі двор), Віленская (10 будынкаў), Сьв. Духа (4 будынкі), Жупранская (25 будынкаў), млын на рацэ Ашмянка.
• 1772: у месьце былі старосьцінскі двор («замак»), млын, драўляная ратуша з крамамі на Рынку, 89 мяшчанскіх двароў, шляхецкі двор.
• 1791: у Ашмянах налічвалася 142 будынкі, каля 1000 жыхароў.
• 22 траўня 1792: атрымалі прывілей на вольнасьць мяшчанаў ад гродзкага, земскага і дворнага прысуду з правам мець свой магістрат і суд пад кіраўніцтвам бурмістраў і лаўнікаў, а таксама герб «срэбнае поле шчыта падзелена на тры часткі: у правай - рука з залатымі шалямі, у левай — тарк, паміж імі ў дольнай частцы чырвонае цялё».
• 1794: у месьце знаходзіўся штаб паўстанцкага войска Я. Ясінскага, друкавалася адозва да расейскіх войскаў.
• 1 траўня, 8 ліпеня 1794: у Ашмянах адбыліся баі паўстанцаў з расейскімі карнікамі.

Расейскі герб Ашмянаў (1845)

• 1795: у складзе Расейскай імпэрыі, цэнтар павету. Расейскія ўлады ліквідавалі Магдэбурскае права і перадалі места генэрал-маёру Канчалаву (Ашмяны былі прыватнай уласнасьцю ажно да 2 лютага 1837).
• 1830—1831: места вызваленае з-пад расейскай улады ягонымі жыхарамі, аднак у красавіку 1831 расейскія карнікі спалілі Ашмяны і забілі значную частку месьцічаў.
• 1845: атрымалі новы расейскі герб.
• 1897: у Ашмянах было 10 прамысловых прадпрыемстваў (4 гарбарні, бровар, фабрыка мінэральных вод, медаварня, саладоўня, тытунёвая фабрыка, вадзяны млын).
• 1915: места захапілі нямецкія войскі.
• сакавік 1918: у складзе Беларускай Народнай Рэспубліцы.
• сьнежань 1918: Ашмяны заняла Чырвоная армія.
• кастрычнік 1920: у складзе Сярэдняй Літвы,
• 1922—1939: у міжваеннай Польскай Рэспубліцы.
• 1927: у Ашмянах былі касьцёл, сынагога, гімназія, народны тэатар, інфэкцыйная лякарня, дом састарэлых, меская электрастанцыя, прыватныя заводы і фабрыкі (сьпіртусовых напояў, дражджавы, гарбарны, лесапільны), прыватны аптэчны склад, аптэка, лазьня, фатаграфія, крама, каапэратывы «Прагрэс», «Земляроб», таварыства польскага настаўніцтва, аб'яднаньне сельскагаспадарчага і прамысловага гандлю.
• 1939: у БССР.
• 1940: цэнтар раёну.
• 25 чэрвеня 1941 — 7 ліпеня 1944: пад нямецкай акупацыяй.
• 1 красавіка 1942: у генэральнай акрузе Летува (Generalbezirk Litauen)
• 2006: афіцыйнае зацьвярджэньне герба гораду, распрацаванага на аснове варыянту 1792 годзе.

Насельніцтва

1728 — 1791 чал. 1791 — каля 1000 чал. 1804 — 746 чал. 1811 — 1850 чал. 1825 — 1022 (730 мужчынаў і 292 жанчыны). 1833 — 797 чал. (387 мужчынаў і 410 жанчын). 1840 — 1692 чал. 1848 — 4115 чал (2198 мужчынаў, 1917 жанчын), зь іх 2018 юдаістаў. 1859 — 3066 чал. 1871 — 4546 чал.

1880 — 5050 чал., зь іх 2175 каталікоў, 352 праваслаўных, 3 эвангелісты, 2501 юдастаў, 18 магамэтанаў. 1896 — 6218 чал. (3099 мужчынаў і 3119 жанчын). 1897 — 6,4 тыс. чал. 1900 — 7506 чал. 1914 — 8,2 тыс. чал. 1921 — 3442 чал. 1927 — 6 тыс. чал. 1931 — 7414 чал. 1939 — 8668 чал. 1945 — 3460 чал.

1948 — 5581 чал. 1959 — 6900 чал. 1970 — 9600 чал. 1974 — 10,0 тыс. чал. 1980 — 12,8 тыс. чал. 1985 — 14,1 тыс. чал. 1991 — 15,2 тыс. чал. 1999 — 16,1 тыс. чал. 2002 — 15,1 тыс. чал. 2004 — 14,9 тыс. чал. 2006 — 14,6 тыс. чал. 2009 — 14 160 чал.

Адукацыя

У Ашмянах месьціцца аграрна-эканамічны каледж.

Мэдыі

З 21 кастрычніка 1939 году выдаецца раённая ґазэта «Ашмянскі Весьнік». Асьвятляе грамадзка-палітычнае, сацыльна-эканамічнае і культурнае жыцьцё раёну. Наклад 4960 асобнікаў. Выходзіць два разы на тыдзень (серада і субота) на расейскай і беларускай мовах.

Спорт

На заходняй мяжы гораду знаходзіцца траса для мотакросу, на якой з савецкіх часоў праводзяцца міжнародныя спаборніцтвы.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, радыётэхнічнай прамысловасьці, выгатаўленьне будаўнічых матэрыялаў. Ільнозавод.

• ААТ «Белкава»
• Ашмянскі дражджавы завод
• ААТ «Ашмянскі мясакамбінат»
• ААТ Ашмяны «Сыраробны завод»
• ААТ «Радыётэхніка»

У месьце працуе тыпаграфія, шэсьць будаўнічых і дарожна-будаўнічых арганізацыяў, 45 крамаў, тры аддзяленьні банкаў, 4 страхавыя кампаніі.

Транспарт

Чыгуначнае злучэньне праз станцыю Ашмяны, што знаходзіцца за 17 км ад гораду.

Турыстычная інфармацыя

У месьце дзейнічае Ашмянскі краязнаўчы музэй імя Ф. Багушэвіча. Спыніцца можна ў гасьцініцы «Ашмяны».

Выдатныя мясьціны

Францішканскі касьцёл

• Вадзяны млын (кан. ХІХ ст.).
• Гістарычная забудова места (кан. ХІХ — пач. ХХ стст.).
• Карчма (2-я пал. ХІХ ст.).
• Касьцёл францысканаў (1822), зараз у паўзруйнаваным стане.
• Касьцёл Сьв. Міхала Арханёла (пач. ХХ ст.).
• Могілкі габрэйскія.
• Могілкі каталіцкія, капліца, брама (XIX ст.).
• Могілкі праваслаўныя, брама (XIX ст.).
• Сынагога (1912).
• Царква Уваскрэшаньня Хрыстова (1875).

Страчаная спадчына

• Кальвінскі збор (XVI ст.).
• Касьцёл Сьв. Духа.
• Кляштар дамініканаў (1667).
• Царква Божага Яўленьня (1840).

Галерэя

• 
  Крыжы
• 
  Касьцёла францішканаў, бакавы фасад
• 
  Царква, здымак 1990-х
• 
  Сынагога

Вядомыя асобы

• Аляксандар Батурын (1904—1983) — расейскі сьпявак і пэдагог, выдатны майстар смыкавых iнструмэнтаў.
• Люцыян Жалігоўскі (1865—1947) — польскі вайсковы і палітычны дзяяч, генэрал.
• Юльян Карчэўскі (1806—1833) — беларускі мастак.
• Вітальд Урбановіч (1904—1983) — польскі мастак.

Глядзіце таксама

• Ашмянскі павет

Літаратура

• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ашмянскага раёна. — Мн.: БЕЛТА, 2003. — 688 с.: іл. ISBN 985-6302-54-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Ошмяны // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн., 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9.
• Aszmiana // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat. — Warszawa, 1886. S. 751—754
• Ашмяны // Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Ашмяны // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991. — 303 с.: фота. — ISBN 5-341-00240-7.

Вонкавыя спасылкі

Ашмяны — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• м. Ашмяны на Radzima.org
• м. Ашмяны на Westki.info
• Сайт Ашмянскага райвыканкаму (рас.)
• Расклад руху цягнікоў са станцыі Ашмяны (рас.)