Чатырохгадовы Сойм: розьніца паміж вэрсіямі
→Літаратура: катэгорыі |
выпраўленьне спасылак, стыль |
||
Радок 1: | Радок 1: | ||
[[Image:Uchwalenie Konstytucji 3 Maja.jpg| |
[[Image:Uchwalenie Konstytucji 3 Maja.jpg|300пкс|міні|справа|Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня]] |
||
'''Чатырохгадовы Сойм''' (іншая назва |
'''Чатырохгадовы Сойм''' (іншая назва — Вялікі Сойм) — вальны Сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], які адбываўся ў [[Варшава|Варшаве]] з [[6 кастрычніка]] [[1788]] па [[30 чэрвеня]] [[1792]] году. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў [[1789]] г., арганiзаванай па тэрытарыяльным прынцыпе, павелiчэньне колькасьці войска, частковае ўраўненьне правоў мяшчан са шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|канстытуцыі 3 траўня]]. |
||
==Палітычная сытуацыя напярэдадні |
==Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму== |
||
Пасьля першага падзелу у [[1772]] |
Пасьля [[Падзелы Рэчы Паспалітай#Першы падзел|першага падзелу]] у [[1772]] годзе Рэч Паспалітая знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархій, у першую чаргу [[Расея|Расеі]]. |
||
Краіне забаранялася мець войска больш за 30.000, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу Кацярыны ІІ. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «[[Liberum veto|ліберум вета]]», бязцэнзавы ўдзел [[Шляхта|шляхты]] ў сойміках. Кіравала ў краіне [[Пастаянная Рада]] — савет міністраў, дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол. |
|||
У [[1787]] |
У [[1787]] [[Расея]] разьвязала чарговую вайну з [[Турцыя]]й. У гэтым жа годзе пачалася і расейска-швэдзкая вайна. З гэтай прычыны Кацярына ІІ дазволіла [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславу Аўгусту]] правесьці ў Варшаве сканфэдэраваны Сойм і прыняць на ім рашэньне аб павелічэньні войска. |
||
⚫ | |||
Аўстрыя знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітай.<br> |
|||
Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацый з паслоў давала магчымасьць прымаць рашэньні большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета». |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
==Храналёгія== |
==Храналёгія== |
||
* |
*[[6 кастрычніка]] [[1788]] – распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве канфэдэрацыі – польская і літоўская. Маршалкам польскай канфэдэрацыі стаў Станіслаў Малахоўскі, а маршалкам літоўскай – гэнэрал артылерыі Казімір Нестар Сапега. |
||
*12 |
*[[12 кастрычніка]] [[1788]] – была прачытаная нота прускага пасла Бухгольца з патрабаваньнем не пачынаць вайну з Турцыяй. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры – прыхільнікаў прускага і расейскага двара. |
||
*24 |
*[[24 кастрычніка]] [[1788]] – быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнту і стварэньня Вайсковай камісіі ў складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 гетманаў. Такім чынам, быў зьнішчаны падкантрольны расейкаму паслу вайсковы орган і створаны новы. |
||
*9 |
*[[9 сьнежня]] [[1788]] - замест дэпартамэнту спраў iншаземных Пастаяннай Рады створана Дэпутацыя замежных спраў. |
||
*25 |
*[[25 студзеня]] [[1789]] – ухвалена 10-мільённая пазыка ў замежных краінаў. |
||
*30 |
*[[30 студзеня]] [[1789]] - зьліквідаваная [[Пастаянная Рада]], што скампрамэтавала сябе прарасейскай палiтыкай. |
||
*26 |
*[[26 сакавіка]] [[1789]] - Сойм ухвалiў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай «Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko». Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкiх i дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў. |
||
*7 |
*[[7 верасьня]] [[1789]] - была створана «Deputacja do poprawy formy rzadu», якая мусіла займацца стварэньнем урадавага праекту і сыстэмы ворганаў, якія прйышлі б на зьмену Пастаяннай Радзе. |
||
*24 |
*[[24 лістапада]] [[1789]] – створаныя «цывiльна-вайсковыя парадкавыя камiсiі», на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі па збору і падтрыманьні войска, кантролю за мясцовымі ўладамі і шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным ворганам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі. |
||
*24 |
*[[24 сакавіка]] [[1790]] – прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў. |
||
*16 |
*[[16 сьнежня]] [[1790]] – пачатак другой кадэнцыі Сойму. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў. |
||
*18 |
*[[18 красавіка]] [[1791]] – закон аб гарадох. Мяшчане атрымалi права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабiстай недатыкальнасьцi»), атрымалi магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкiя i вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскiмi справамi. Каралеўскiя гарады атрымалi большае самакiраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнiкоў ({{мова-pl|plenipotentow}}) да Скарбавай i Палiцэйскай камiсiй з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычылiся гарадоў, гандлю i г.д. |
||
* |
*[[3 траўня]] [[1971]] – прыняты [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|«Ўрадавы закон»]] - новая канстытуцыя Рэчы Паспалітай, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны. |
||
*15 |
*[[15 чэрвеня]] [[1791]] – у Пінску зьбіраецца гэнэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскай патрыярхіі. Кангрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю – найвышэйшы ворган кіраваньня праваслаўных. |
||
*21 |
*[[21 кастрычніка]] [[1791]] – прынятае «Заручэньне абодвух народаў» – дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітай і разьмяжоўваў асноўныя ворганы гэтай дзяржавы. |
||
*31 |
*[[31 траўня]] [[1792]] – Вялікі Сойм самараспусьціўся да перамогі ў вайне з Расеяй. |
||
==Вынікі |
==Вынікі Сойму== |
||
Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітай і стварыў перадумовы для |
Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітай і стварыў перадумовы для выхаду з крызісу і эфэктыўнага разьвіцьця краіны. Аднак у той жа час Чатырохгадовы Сойм прымусіў суседнія манархіі пасьпяшацца зь ліквідацыяй і падзелам небясьпечнай суседкі. |
||
==Літаратура== |
==Літаратура== |
||
Радок 45: | Радок 51: | ||
[[en:Great Sejm]] |
[[en:Great Sejm]] |
||
[[lt:Ketverių metų seimas]] |
[[lt:Ketverių metų seimas]] |
||
⚫ | |||
[[pt:Grande Sejm]] |
[[pt:Grande Sejm]] |
||
[[ru:Четырёхлетний Сейм]] |
[[ru:Четырёхлетний Сейм]] |
||
⚫ |
Вэрсія ад 11:18, 7 кастрычніка 2008
Чатырохгадовы Сойм (іншая назва — Вялікі Сойм) — вальны Сойм Рэчы Паспалітай, які адбываўся ў Варшаве з 6 кастрычніка 1788 па 30 чэрвеня 1792 году. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў 1789 г., арганiзаванай па тэрытарыяльным прынцыпе, павелiчэньне колькасьці войска, частковае ўраўненьне правоў мяшчан са шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце канстытуцыі 3 траўня.
Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму
Пасьля першага падзелу у 1772 годзе Рэч Паспалітая знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархій, у першую чаргу Расеі.
Краіне забаранялася мець войска больш за 30.000, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу Кацярыны ІІ. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «ліберум вета», бязцэнзавы ўдзел шляхты ў сойміках. Кіравала ў краіне Пастаянная Рада — савет міністраў, дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол.
У 1787 Расея разьвязала чарговую вайну з Турцыяй. У гэтым жа годзе пачалася і расейска-швэдзкая вайна. З гэтай прычыны Кацярына ІІ дазволіла Станіславу Аўгусту правесьці ў Варшаве сканфэдэраваны Сойм і прыняць на ім рашэньне аб павелічэньні войска.
Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацый з паслоў давала магчымасьць прымаць рашэньні большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета».
Даведаўшыся пра гэта, прускі кароль Фердынанд ІІ даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць планам Кацярыны. Аўстрыя знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітай.
У жніўні 1788 па ўсёй краіне пайшлі перадсоймавыя соймікі, дзе абіраліся паслы і шляхта пісала інструкцыі. Нечакана на гэтых выбарах перамаглі апазіцыйныя сілы (як прапрускай, так і прарасейскай накіраванасьці), а прыхільнікі караля засталіся ў меньшасьці.
Храналёгія
- 6 кастрычніка 1788 – распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве канфэдэрацыі – польская і літоўская. Маршалкам польскай канфэдэрацыі стаў Станіслаў Малахоўскі, а маршалкам літоўскай – гэнэрал артылерыі Казімір Нестар Сапега.
- 12 кастрычніка 1788 – была прачытаная нота прускага пасла Бухгольца з патрабаваньнем не пачынаць вайну з Турцыяй. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры – прыхільнікаў прускага і расейскага двара.
- 24 кастрычніка 1788 – быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнту і стварэньня Вайсковай камісіі ў складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 гетманаў. Такім чынам, быў зьнішчаны падкантрольны расейкаму паслу вайсковы орган і створаны новы.
- 9 сьнежня 1788 - замест дэпартамэнту спраў iншаземных Пастаяннай Рады створана Дэпутацыя замежных спраў.
- 25 студзеня 1789 – ухвалена 10-мільённая пазыка ў замежных краінаў.
- 30 студзеня 1789 - зьліквідаваная Пастаянная Рада, што скампрамэтавала сябе прарасейскай палiтыкай.
- 26 сакавіка 1789 - Сойм ухвалiў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай «Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko». Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкiх i дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў.
- 7 верасьня 1789 - была створана «Deputacja do poprawy formy rzadu», якая мусіла займацца стварэньнем урадавага праекту і сыстэмы ворганаў, якія прйышлі б на зьмену Пастаяннай Радзе.
- 24 лістапада 1789 – створаныя «цывiльна-вайсковыя парадкавыя камiсiі», на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі па збору і падтрыманьні войска, кантролю за мясцовымі ўладамі і шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным ворганам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі.
- 24 сакавіка 1790 – прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў.
- 16 сьнежня 1790 – пачатак другой кадэнцыі Сойму. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў.
- 18 красавіка 1791 – закон аб гарадох. Мяшчане атрымалi права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабiстай недатыкальнасьцi»), атрымалi магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкiя i вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскiмi справамi. Каралеўскiя гарады атрымалi большае самакiраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнiкоў (па-польску: plenipotentow) да Скарбавай i Палiцэйскай камiсiй з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычылiся гарадоў, гандлю i г.д.
- 3 траўня 1971 – прыняты «Ўрадавы закон» - новая канстытуцыя Рэчы Паспалітай, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны.
- 15 чэрвеня 1791 – у Пінску зьбіраецца гэнэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскай патрыярхіі. Кангрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю – найвышэйшы ворган кіраваньня праваслаўных.
- 21 кастрычніка 1791 – прынятае «Заручэньне абодвух народаў» – дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітай і разьмяжоўваў асноўныя ворганы гэтай дзяржавы.
- 31 траўня 1792 – Вялікі Сойм самараспусьціўся да перамогі ў вайне з Расеяй.
Вынікі Сойму
Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітай і стварыў перадумовы для выхаду з крызісу і эфэктыўнага разьвіцьця краіны. Аднак у той жа час Чатырохгадовы Сойм прымусіў суседнія манархіі пасьпяшацца зь ліквідацыяй і падзелам небясьпечнай суседкі.
Літаратура
- Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. Мінск, 2003
- Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Мінск, 2002
- Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі і права Беларусі. Мінск, 1992
- Kalinka W. Sejm Czteroletni. Kraków 1880. Ponowne wydanie W-wa. 1991
- Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006