Малдаўскае княства: розьніца паміж вэрсіямі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
EugeneZelenko (гутаркі | унёсак)
д Гісторыя Малдовы перанесеная ў Малдаўскае княства: Гісторыя Малдовы будзе спасылацца на гэты артыкул
Gabix (гутаркі | унёсак)
д ен -> ён
Радок 3: Радок 3:
Ужо пры "''первых господарех воевод волоских и князей литовских... они мели межи собою братство и прыятельство и мир''". У выніку разгрому татараў у бітве каля Сініх вод ([[1363]]) да Малдаўскага княства далучаныя вялікія тэрыторыі да нізоўя [[Дунай|Дуная]] і [[Чорнае мора|Чорнага мора]]. Пасля спынення першай княскай дынастыі малдаўскія баяры запрасілі на прастол літоўскага князя [[Юры Карыятавіч|Юрыя Карыятавіча]] ([[1374]]), які ў тым жа годзе быў атручаны. Пасля падпісаньня [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] ([[1385]]) [[Ягайла]] пры падтрымцы [[Вітаўт|Вітаўта]] ўстанавіў над Малдаўскім княствам сюзэрэнітэт Польшчы. Пазней Малдаўскае княства падтрымала барацьбу Вітаўта супраць вынікаў уніі (у [[1391]] створаны саюз Вітаўта, малдаўскага ваяводы Рамана і маскоўскага вялікага князя [[Васіль I|Васіля І]]). У [[1399]] Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Вітаўта ў бітве на Ворскле. З канца [[14 стагодзьдзе|14 стагодзьдзя]] ва ўнутрымалдаўскія справы актыўна ўмешваўся [[Свідрыгайла]], які некалькі разоў знаходзіў тут прытулак пад час уцёкаў з [[ВКЛ]]. Hе выключана, што на мяжы [[14 стагодзьдзе|14]]–[[15 стагодзьдзе|15]] стагодзьдзяў Малдова пэўны час была васалам ВКЛ. Так, у хpысавуле гаспадара Аляксандра Добрага ([[1400]]–[[1432]]) ад [[30 чэрвеня]] [[1401]] згаданы "''господин наш, великий князь Витовт''". Аднак больш хаpактэpнымi з'яўляюцца pаоўнапpаўныя двухбаковыя пагадненнi. Вядомыя дагавоpы [[1415]], [[1431]] (з удзелам [[Тэўтонскі Ордэн|Тэўтонскага Ордэну]]), [[1435]], [[1437]], [[1442]], [[1447]], [[1496]], [[1499]], [[1518]], [[1551]], [[1554]]. З [[1420]]-х да [[1480]]-х ВКЛ неаднаразова аказвала падтрымку барацьбе Малдоўскага княства супраць агрэсіі Асманскай імперыі.
Ужо пры "''первых господарех воевод волоских и князей литовских... они мели межи собою братство и прыятельство и мир''". У выніку разгрому татараў у бітве каля Сініх вод ([[1363]]) да Малдаўскага княства далучаныя вялікія тэрыторыі да нізоўя [[Дунай|Дуная]] і [[Чорнае мора|Чорнага мора]]. Пасля спынення першай княскай дынастыі малдаўскія баяры запрасілі на прастол літоўскага князя [[Юры Карыятавіч|Юрыя Карыятавіча]] ([[1374]]), які ў тым жа годзе быў атручаны. Пасля падпісаньня [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] ([[1385]]) [[Ягайла]] пры падтрымцы [[Вітаўт|Вітаўта]] ўстанавіў над Малдаўскім княствам сюзэрэнітэт Польшчы. Пазней Малдаўскае княства падтрымала барацьбу Вітаўта супраць вынікаў уніі (у [[1391]] створаны саюз Вітаўта, малдаўскага ваяводы Рамана і маскоўскага вялікага князя [[Васіль I|Васіля І]]). У [[1399]] Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Вітаўта ў бітве на Ворскле. З канца [[14 стагодзьдзе|14 стагодзьдзя]] ва ўнутрымалдаўскія справы актыўна ўмешваўся [[Свідрыгайла]], які некалькі разоў знаходзіў тут прытулак пад час уцёкаў з [[ВКЛ]]. Hе выключана, што на мяжы [[14 стагодзьдзе|14]]–[[15 стагодзьдзе|15]] стагодзьдзяў Малдова пэўны час была васалам ВКЛ. Так, у хpысавуле гаспадара Аляксандра Добрага ([[1400]]–[[1432]]) ад [[30 чэрвеня]] [[1401]] згаданы "''господин наш, великий князь Витовт''". Аднак больш хаpактэpнымi з'яўляюцца pаоўнапpаўныя двухбаковыя пагадненнi. Вядомыя дагавоpы [[1415]], [[1431]] (з удзелам [[Тэўтонскі Ордэн|Тэўтонскага Ордэну]]), [[1435]], [[1437]], [[1442]], [[1447]], [[1496]], [[1499]], [[1518]], [[1551]], [[1554]]. З [[1420]]-х да [[1480]]-х ВКЛ неаднаразова аказвала падтрымку барацьбе Малдоўскага княства супраць агрэсіі Асманскай імперыі.


Паводле дагаваpаў ВКЛ нязменна захоўвала з Малдовай мiр (за выняткам вайны [[Маскоўская ддзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з ВКЛ [[1492]]–[[1494]], у якой Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Масквы), нягледзячы на тое, што звязаная з ей унiяй Польшча ваявала з Малдовай: напрыклад, у [[1497]], [[1503]]–[[1505]], [[1509]], [[1531]], [[1535]]–[[1538]], не лiчачы шматлiкiх авантураў, прадпрынятых на сваю рызыку асобнымi магнатамi. Вялiкiя ж князi лiтоўскiя, нават калi былi адначасова i польскiмi каралямi, iмкнулiся ўнiкнуць канфлiктаў з Малдовай, улiчваючы настрой грамадства i перадусiм паноў-рады, якая паводле земскiх пpывiлеяў, пачынаючы з пpывiлея Аляксандpа (1492), была адказнай за вызначэнне знешняй палiтыкi. Калi ў [[1509]], рыхтуючыся да вайны з Малдовай, [[Жыгiмонт І Стаpы]] прапанаваў удзел у ей Лiтве, ен атpымаў адказ паноў-рады: "''Панство Великое княство со всих сторон огорнено есть неприятелми... Нижли только ешчо.. з тое стороны oд Волоского тое панство в покой мело. Яко ж Боже уховай, если бы тот мир с тое стороны был нарушоны''". На сойме у [[Вільня|Вiльнi]] у [[1532]] прадстаўнiкi Жыгiмонта Стаpога прасiлi дазволу выкарыстаць супpаць Малдовы лiтоўскiя войскi. Аднак паны-рада адказалi, што "''около того намовяли зъ рыцерством великого князьства''", але яно "''произволить на то''" не рачыла, беручы пад увагу "''записы стародавныи покою звечистого и прысяги между еликим княжеством а воеводством Волошскимъ''".
Паводле дагаваpаў ВКЛ нязменна захоўвала з Малдовай мiр (за выняткам вайны [[Маскоўская ддзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з ВКЛ [[1492]]–[[1494]], у якой Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Масквы), нягледзячы на тое, што звязаная з ей унiяй Польшча ваявала з Малдовай: напрыклад, у [[1497]], [[1503]]–[[1505]], [[1509]], [[1531]], [[1535]]–[[1538]], не лiчачы шматлiкiх авантураў, прадпрынятых на сваю рызыку асобнымi магнатамi. Вялiкiя ж князi лiтоўскiя, нават калi былi адначасова i польскiмi каралямi, iмкнулiся ўнiкнуць канфлiктаў з Малдовай, улiчваючы настрой грамадства i перадусiм паноў-рады, якая паводле земскiх пpывiлеяў, пачынаючы з пpывiлея Аляксандpа (1492), была адказнай за вызначэнне знешняй палiтыкi. Калi ў [[1509]], рыхтуючыся да вайны з Малдовай, [[Жыгiмонт І Стаpы]] прапанаваў удзел у ей Лiтве, ён атpымаў адказ паноў-рады: "''Панство Великое княство со всих сторон огорнено есть неприятелми... Нижли только ешчо.. з тое стороны oд Волоского тое панство в покой мело. Яко ж Боже уховай, если бы тот мир с тое стороны был нарушоны''". На сойме у [[Вільня|Вiльнi]] у [[1532]] прадстаўнiкi Жыгiмонта Стаpога прасiлi дазволу выкарыстаць супpаць Малдовы лiтоўскiя войскi. Аднак паны-рада адказалi, што "''около того намовяли зъ рыцерством великого князьства''", але яно "''произволить на то''" не рачыла, беручы пад увагу "''записы стародавныи покою звечистого и прысяги между еликим княжеством а воеводством Волошскимъ''".


Hа пpыкладзе дачыненняў з Малдовай можна пpасачыць, што ў лiтоўскай знешняй палiтыцы, асаблiва да [[1569]], мелiся ўласныя прыярытэты, што адpознiвалi яе ад палiтыкi польскай. Часта гэтыя дачыненнi павiнны былi пpадэманстpаваць Польшчы незалежнасць ВКЛ. Калi у [[1545]] малдаўскiя паслы сустрэлi [[Жыгімонт ІІ Аўгуст|Жыгімонта ІІ Аўгуста]] ў [[Люблiн|Люблiне]] па дарозе у [[Кракаў]], ен адаслаў iх у Вiльню, "''до приеханя з Ляхов, не хотячи того там в Коруне справовати, з тых прычын, иж ЕКМ на тот час на Великом князьстве Литовском, яко на особливом панстве своем отчызным седит''". У [[1551]] вальны сойм у Вiльнi згадзiўся "''прысегу учинити на вечны мир и покой воеводе волошскому з панством его милости, великим князством Литовским''". У той жа час палякi падпiсваць мiрны дагавор адмовiлiся, адклаўшы яго да часоў "''лепшага вызнання крыўд, якiя нашым людзям пачынены''". Аналагiчны дагавоp (апошнi з гэтай сеpыi) быў заключаны ў [[1554]] з гаспадаром [[Аляксандар IV Лапушняну|Аляксандрам IV Лапушняну]]. Дыпламатычныя адносіны з Малдовай падтрымліваліся ВКЛ і пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (напрыклад, [[Крыштаф Радзiвiл|Крыштафам Радзiвiлам]] на мяжы [[16 стагодзьдзе|16]]–[[17 стагодзьдзе|17]] стагодзьдзяў, [[Януш Радзівіл|Янушам Радзівілам]] у сярэдзіне [[1640]]-х) і, як правіла, выражалі імкненне літоўскіх «сепаратыстаў» да большай незалежнасці ад Польшчы.
Hа пpыкладзе дачыненняў з Малдовай можна пpасачыць, што ў лiтоўскай знешняй палiтыцы, асаблiва да [[1569]], мелiся ўласныя прыярытэты, што адpознiвалi яе ад палiтыкi польскай. Часта гэтыя дачыненнi павiнны былi пpадэманстpаваць Польшчы незалежнасць ВКЛ. Калi у [[1545]] малдаўскiя паслы сустрэлi [[Жыгімонт ІІ Аўгуст|Жыгімонта ІІ Аўгуста]] ў [[Люблiн|Люблiне]] па дарозе у [[Кракаў]], ен адаслаў iх у Вiльню, "''до приеханя з Ляхов, не хотячи того там в Коруне справовати, з тых прычын, иж ЕКМ на тот час на Великом князьстве Литовском, яко на особливом панстве своем отчызным седит''". У [[1551]] вальны сойм у Вiльнi згадзiўся "''прысегу учинити на вечны мир и покой воеводе волошскому з панством его милости, великим князством Литовским''". У той жа час палякi падпiсваць мiрны дагавор адмовiлiся, адклаўшы яго да часоў "''лепшага вызнання крыўд, якiя нашым людзям пачынены''". Аналагiчны дагавоp (апошнi з гэтай сеpыi) быў заключаны ў [[1554]] з гаспадаром [[Аляксандар IV Лапушняну|Аляксандрам IV Лапушняну]]. Дыпламатычныя адносіны з Малдовай падтрымліваліся ВКЛ і пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (напрыклад, [[Крыштаф Радзiвiл|Крыштафам Радзiвiлам]] на мяжы [[16 стагодзьдзе|16]]–[[17 стагодзьдзе|17]] стагодзьдзяў, [[Януш Радзівіл|Янушам Радзівілам]] у сярэдзіне [[1640]]-х) і, як правіла, выражалі імкненне літоўскіх «сепаратыстаў» да большай незалежнасці ад Польшчы.

Вэрсія ад 19:52, 3 лютага 2006

Малдова, Малдаўскае княства — феадальная дзяржава ў басейнах рэк Сірэт, Прут, Днестр у 13591861. Яна ўзнікла як васал Венгерскага каралеўства, затым па чарзе васал Польшчы і Венгрыі, з 1513Асманскай імперыі. У 18591861 разам з Валахіяй утварыла сучасную Румынскую дзяржаву. У польскіх і беларуска-літоўскіх крыніцах яно вядомае як «Валошскае ваяводства», «Валошчына».

Ужо пры "первых господарех воевод волоских и князей литовских... они мели межи собою братство и прыятельство и мир". У выніку разгрому татараў у бітве каля Сініх вод (1363) да Малдаўскага княства далучаныя вялікія тэрыторыі да нізоўя Дуная і Чорнага мора. Пасля спынення першай княскай дынастыі малдаўскія баяры запрасілі на прастол літоўскага князя Юрыя Карыятавіча (1374), які ў тым жа годзе быў атручаны. Пасля падпісаньня Крэўскай уніі (1385) Ягайла пры падтрымцы Вітаўта ўстанавіў над Малдаўскім княствам сюзэрэнітэт Польшчы. Пазней Малдаўскае княства падтрымала барацьбу Вітаўта супраць вынікаў уніі (у 1391 створаны саюз Вітаўта, малдаўскага ваяводы Рамана і маскоўскага вялікага князя Васіля І). У 1399 Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Вітаўта ў бітве на Ворскле. З канца 14 стагодзьдзя ва ўнутрымалдаўскія справы актыўна ўмешваўся Свідрыгайла, які некалькі разоў знаходзіў тут прытулак пад час уцёкаў з ВКЛ. Hе выключана, што на мяжы 1415 стагодзьдзяў Малдова пэўны час была васалам ВКЛ. Так, у хpысавуле гаспадара Аляксандра Добрага (14001432) ад 30 чэрвеня 1401 згаданы "господин наш, великий князь Витовт". Аднак больш хаpактэpнымi з'яўляюцца pаоўнапpаўныя двухбаковыя пагадненнi. Вядомыя дагавоpы 1415, 1431 (з удзелам Тэўтонскага Ордэну), 1435, 1437, 1442, 1447, 1496, 1499, 1518, 1551, 1554. З 1420-х да 1480-х ВКЛ неаднаразова аказвала падтрымку барацьбе Малдоўскага княства супраць агрэсіі Асманскай імперыі.

Паводле дагаваpаў ВКЛ нязменна захоўвала з Малдовай мiр (за выняткам вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 14921494, у якой Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Масквы), нягледзячы на тое, што звязаная з ей унiяй Польшча ваявала з Малдовай: напрыклад, у 1497, 15031505, 1509, 1531, 15351538, не лiчачы шматлiкiх авантураў, прадпрынятых на сваю рызыку асобнымi магнатамi. Вялiкiя ж князi лiтоўскiя, нават калi былi адначасова i польскiмi каралямi, iмкнулiся ўнiкнуць канфлiктаў з Малдовай, улiчваючы настрой грамадства i перадусiм паноў-рады, якая паводле земскiх пpывiлеяў, пачынаючы з пpывiлея Аляксандpа (1492), была адказнай за вызначэнне знешняй палiтыкi. Калi ў 1509, рыхтуючыся да вайны з Малдовай, Жыгiмонт І Стаpы прапанаваў удзел у ей Лiтве, ён атpымаў адказ паноў-рады: "Панство Великое княство со всих сторон огорнено есть неприятелми... Нижли только ешчо.. з тое стороны oд Волоского тое панство в покой мело. Яко ж Боже уховай, если бы тот мир с тое стороны был нарушоны". На сойме у Вiльнi у 1532 прадстаўнiкi Жыгiмонта Стаpога прасiлi дазволу выкарыстаць супpаць Малдовы лiтоўскiя войскi. Аднак паны-рада адказалi, што "около того намовяли зъ рыцерством великого князьства", але яно "произволить на то" не рачыла, беручы пад увагу "записы стародавныи покою звечистого и прысяги между еликим княжеством а воеводством Волошскимъ".

Hа пpыкладзе дачыненняў з Малдовай можна пpасачыць, што ў лiтоўскай знешняй палiтыцы, асаблiва да 1569, мелiся ўласныя прыярытэты, што адpознiвалi яе ад палiтыкi польскай. Часта гэтыя дачыненнi павiнны былi пpадэманстpаваць Польшчы незалежнасць ВКЛ. Калi у 1545 малдаўскiя паслы сустрэлi Жыгімонта ІІ Аўгуста ў Люблiне па дарозе у Кракаў, ен адаслаў iх у Вiльню, "до приеханя з Ляхов, не хотячи того там в Коруне справовати, з тых прычын, иж ЕКМ на тот час на Великом князьстве Литовском, яко на особливом панстве своем отчызным седит". У 1551 вальны сойм у Вiльнi згадзiўся "прысегу учинити на вечны мир и покой воеводе волошскому з панством его милости, великим князством Литовским". У той жа час палякi падпiсваць мiрны дагавор адмовiлiся, адклаўшы яго да часоў "лепшага вызнання крыўд, якiя нашым людзям пачынены". Аналагiчны дагавоp (апошнi з гэтай сеpыi) быў заключаны ў 1554 з гаспадаром Аляксандрам IV Лапушняну. Дыпламатычныя адносіны з Малдовай падтрымліваліся ВКЛ і пасля Люблінскай уніі (напрыклад, Крыштафам Радзiвiлам на мяжы 1617 стагодзьдзяў, Янушам Радзівілам у сярэдзіне 1640-х) і, як правіла, выражалі імкненне літоўскіх «сепаратыстаў» да большай незалежнасці ад Польшчы.

Блізкасць гістарычных лёсаў ВКЛ і Малдоўскага княства спрыялі іх культурнаму збліжэнню. Літоўская славянская мова Малдоўскага княства (да канца 17 стагодзьдзя — афіцыйная) адчувала моцны ўплыў старабеларускай мовы. Мітрапаліт Грыгорый Цамблак у сярэдзіне 15 стагодзьдзя зрабіў спробу злучыць праваслаўныя цэрквы ВКЛ і Малдоўскага княства. Беларускі друкар Самуіл Рагаля з'явiўся заснавальнікам малдоўскага кнігадрукавання. Дынастычнымі сувязямі з малдоўскімі гаспадарамі былі звязаныя Алелькавічы, Гальшанскія, Радзівілы. Палітычныя эмігранты з Малдоўскага княства знаходзілі прытулак у ВКЛ. У часткі малдоўскіх баяраў да канца 17 стагодзьдзя была папулярная iдэя дабiвацца для Малдоўскага княства ў выпадку вызвалення ад туркаў статуса, аналагiчнага ВКЛ: уваходжання ў склад Рэчы Паспалiтай на ўмовах захавання асобных: адмiнiстрацыi, дзяржаўнага скарбу, войска i судовай сiстэмы.

Тэрыторыя Бесарабіі з 1812 адышла да Расійскай Імперыі, а ў 1991 тут утворана незалежная Рэспубліка Малдова. Большая частка Малдовы ў 1861 аб'ядналася з Валахіяй у адзіную дзяржаву — Румынію.

Алесь Белы