Лічэбнік: розьніца паміж вэрсіямі
крыніца — https://uk.wikipedia.org/wiki/Числівник?oldid=22915123 |
дапаўненьне |
||
| Радок 1: | Радок 1: | ||
''' |
'''Лічэбнік''' — часьціна [[Беларуская мова|мовы]], якая абазначае адцягненую колькасьць (лік) або парадак прадметаў пры іх лічэньні: <em>адзін, два, сем, дзесяць; адна пятая; двое, трое; другі, шосты, дзясяты</em>.<br /> |
||
Паводле значэньня лічэбнікі дзеляцца на: |
|||
* колькасныя |
|||
* парадкавыя.<br /> |
|||
== Колькасныя лічэбнікі == |
|||
Лічэбнікі паводле значэньня падзяляюцца на [[Колькасны лічэбнік|колькасныя]] і [[Парадкавы лічэбнік|парадкавыя]]. Колькасныя азначаюць адзін лік або колькасьць і адпавядаюць на пытаньне «колькі»? (''тры, адзінаццаць, трыццаць чатыры, сямёра, тры восьмыя''). Колькасныя бываюць зборныя, дробныя, неазначана колькасныя і ўласна колькасныя. |
|||
Колькасныя лічэбнікі адказваюць на пытаньне '''колькі ?'''. У спалучэньні з назоўнікамі яны абазначаюць колькасьць прадметаў, а без назоўнікаў — адцягнены лік: <em>сем вучняў, дзесяць сталоў, дванаццаць кніг; '''дванаццаць''' дзеліцца на '''тры'''</em>.<br /> |
|||
Парадкавыя лічэбнікі азначаюць парадак прадметаў пры ліку і адпавядаюць на пытаньне «які?» / «якая?» / «якое?» / «якія?» (''трэці, адзінаццатая, трыццаць чацьвертае, дваццатыя''). З граматычнага пункту погляду парадкавыя лічэбнікі бліжэйшыя да [[прыметнік]]аў і маюць агульнае зь імі словазьмяненьне. |
|||
Колькасныя лічэбнікі дзеляцца на тры віды:<br /> |
|||
* лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: <em>адзін, тры, пяць, пятнаццаць</em><br /> |
|||
* дробавыя лічэбнікі, якія абазначаюць дробавыя лікі: <em>адна шостая, сем пятых</em><br /> |
|||
* зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасьць прадметаў: <em>двое, трое, шасьцёра</em><br /> |
|||
== Парадкавыя лічэбнікі == |
|||
Беларускія лічэбнікі зьмяняюцца па [[склон]]ах, некаторыя — па родах і ліках. |
|||
Парадкавыя лічэбнікі адказваюць на пытаньне '''які ? каторы ?'''. Яны паказваюць на парадкавы лік прадмета сярод іншых прадметаў пры пералічэньні: <em>другая хата, пяты двор, восьмы паверх, шаснаццаты дзень, семдзесят другі год</em>.<br /> |
|||
Колькасныя лічэбнікі самыя распаўсюджаныя сярод лічэбнікаў.<br /> |
|||
== Лічэбнікі па складах == |
|||
Паводле складаў лічэбнікі падзяляюцца на:<br /> |
|||
* <em>'''простыя'''</em>: <em>адзін, тры, восем</em><br /> |
|||
* <em>'''складаныя'''</em>: <em>дваццаць, сямідзясяты</em><br /> |
|||
* <em>'''састаўная'''</em>: <em>трыццаць сем, сто шэсьдзесят пяты</em><br /> |
|||
== Склоны й сказы == |
|||
Лічэбнікі зьмяняюцца па склонах. Лічэбнікі <em>адзін, два, абодва</em> зьмяняюцца па родах, а лічэбнік <em>'''адзін'''</em> — і па ліках: <em>адзін дом, адна кніга, адно акно; два дамы, дзьве кнігі, два акны; абодва дамы, абедзьве кнігі, абодва акны; адны сані</em>.<br /> |
|||
Лічэбнікі могуць быць любым членам сказа:<br /> |
|||
<em>'''Дзевяць'''</em>{{Заўвага|Дзейнік}} <em>і '''восем'''</em>{{Заўвага|Дзейнік}} — <em>'''семнаццаць'''</em>{{Заўвага|Выказьнік}}.<br /> |
|||
<em>Дзелім '''сорак'''</em>{{Заўвага|Дапаўненьне}} <em>на '''дваццаць'''</em>{{Заўвага|Дапаўненьне}}.<br /> |
|||
<em>Зараз у '''дваццатае'''</em>{{Заўвага|Азначэньне}} <em>школе сустрэча з бацькамі</em>.<br /> |
|||
Лічэбнік з назоўнікам можа ўтвараць спалучэньне, якое выстурае адным членам сказа:<br /> |
|||
<em>'''Дваццаць'''</em>{{Заўвага|Дзейнік}} <em>вучняў працавала на прышкольным участку</em>.<br /> |
|||
<em>З '''двух'''</em>{{Заўвага|Дапаўненьне}} <em>палотнішчаў сшылі сьцяг</em>.<br /> |
|||
<em>Перадача пачынаецца а '''сёмае'''</em>{{Заўвага|Акалічнасьць}} <em>гадзіне</em>.<br /> |
|||
== Ужываньне лічэбнікаў з назоўнікамі == |
|||
Назоўнікі пры колькасных лічэбніках <em>два (дзьве), абодва (абедзьве), тры, чатыры</em>, а таксама прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеньнікі, што ўваходзяць у словазлучэньні з гэтымі лічэбнікамі, маюць гучаньне назоўнага склону множнага ліку: <em>два дубы, абодва хлопцы, тры першыя новыя дамы, усе чатыры прачытаныя вершы</em>.<br /> |
|||
У дробавых лічэбніках пры словах <em>два (дзьве), тры, чатыры</em> парадкавыя лічэбнікі і прыметнікі стаяць у назоўным склоне множнага ліку: <em>дзьве шостыя, тры пятыя, чатыры сёмыя</em>.<br /> |
|||
Пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі стаяць у родным склоне адзіночнага ліку, калі гэтыя лічэбнікі ўжываюцца ў назоўным і вінавальным склонах: <em>паўтара кіляграма, паўтары тоны</em>. У іншых склонах пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі ўжываюцца ў множным ліку: <em>паўтара кіляграмам, паўтары тонам, паўтара кіляграмамі, паўтары тонамі, у паўтара кіляграмах, у паўтары тонах</em>.<br /> |
|||
Пры абазначэньні адлегласьці паміж прадметамі лічэбнік з назоўнікам у беларускае мове ўжываецца з прыназоўнікам '''за''': <em>Спыніліся '''за''' дзесяць кілямэтраў ад места</em>.<br /> |
|||
== Правапіс лічэбнікаў == |
|||
Колькасныя лічэбнікі <em>два (абодва), дзьве (абедзьве), тры, чатыры</em> ў творным склоне маюць на канцы '''-ма''': <em>двума (абодвума), дзьвюмя (абедзьвюмя), трыма, чатырма</em>.<br /> |
|||
У колькасных лічэбніках <em>пяць, шэсьць, дзевяць</em> — <em>дваццаць, трыццаць</em> [[мяккі знак]] пішацца на канцы слова, а ў лічэбніках <em>пяцьдзясят, шэсьцьдзясят, пяцьсот, шэсьцьсот, дзевяцьсот</em> — пасьля першага кораня.<br /> |
|||
У лічэбніку восем ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасьля '''с''' пішацца '''ь''': <em>васьмі, васьмю</em>.<br /> |
|||
Лічэбнікі <em>адзінаццаць</em> — <em>дваццаць</em> і <em>трыццаць</em> пішуцца з двума '''ц''' ('''цц''') у сярэдзіне слова.<br /> |
|||
У лічэбніках <em>пяць, дзевяць</em> — <em>дваццаць, трыццаць</em> у творным склоне падаўжаецца апошні зычны асновы: <em>пяцьцю, дзевяцьцю, дзесяцьцю, дзевятнаццацьцю, трынаццацьцю</em>.<br /> |
|||
Складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай <em>-тысячны, -мільённы, -мільярдны</em> пішуцца ў адно слова: <em>стотысячны, пяцьсотдваццацімільённы, трыццацімільярдны</em>.<br /> |
|||
Калі ў гэтых лічэбніках перад часткай <em>-тысячны, -мільённы, -мільярдны</em> колькасьць абазначана лічбай, то пасьля лічбы пішацца злучок: <em>100-тысячны, 520-мільённы, 30-мільярдны</em>. |
|||
== Заўвагі == |
|||
{{Заўвагі}} |
|||
== Крыніцы == |
== Крыніцы == |
||
Вэрсія ад 16:30, 10 лістапада 2018
Лічэбнік — часьціна мовы, якая абазначае адцягненую колькасьць (лік) або парадак прадметаў пры іх лічэньні: адзін, два, сем, дзесяць; адна пятая; двое, трое; другі, шосты, дзясяты.
Паводле значэньня лічэбнікі дзеляцца на:
- колькасныя
- парадкавыя.
Колькасныя лічэбнікі
Колькасныя лічэбнікі адказваюць на пытаньне колькі ?. У спалучэньні з назоўнікамі яны абазначаюць колькасьць прадметаў, а без назоўнікаў — адцягнены лік: сем вучняў, дзесяць сталоў, дванаццаць кніг; дванаццаць дзеліцца на тры.
Колькасныя лічэбнікі дзеляцца на тры віды:
- лічэбнікі, якія абазначаюць цэлыя лікі: адзін, тры, пяць, пятнаццаць
- дробавыя лічэбнікі, якія абазначаюць дробавыя лікі: адна шостая, сем пятых
- зборныя лічэбнікі, якія абазначаюць сукупнасьць прадметаў: двое, трое, шасьцёра
Парадкавыя лічэбнікі
Парадкавыя лічэбнікі адказваюць на пытаньне які ? каторы ?. Яны паказваюць на парадкавы лік прадмета сярод іншых прадметаў пры пералічэньні: другая хата, пяты двор, восьмы паверх, шаснаццаты дзень, семдзесят другі год.
Колькасныя лічэбнікі самыя распаўсюджаныя сярод лічэбнікаў.
Лічэбнікі па складах
Паводле складаў лічэбнікі падзяляюцца на:
- простыя: адзін, тры, восем
- складаныя: дваццаць, сямідзясяты
- састаўная: трыццаць сем, сто шэсьдзесят пяты
Склоны й сказы
Лічэбнікі зьмяняюцца па склонах. Лічэбнікі адзін, два, абодва зьмяняюцца па родах, а лічэбнік адзін — і па ліках: адзін дом, адна кніга, адно акно; два дамы, дзьве кнігі, два акны; абодва дамы, абедзьве кнігі, абодва акны; адны сані.
Лічэбнікі могуць быць любым членам сказа:
Дзевяць[a] і восем[b] — семнаццаць[c].
Дзелім сорак[d] на дваццаць[e].
Зараз у дваццатае[f] школе сустрэча з бацькамі.
Лічэбнік з назоўнікам можа ўтвараць спалучэньне, якое выстурае адным членам сказа:
Дваццаць[g] вучняў працавала на прышкольным участку.
З двух[h] палотнішчаў сшылі сьцяг.
Перадача пачынаецца а сёмае[i] гадзіне.
Ужываньне лічэбнікаў з назоўнікамі
Назоўнікі пры колькасных лічэбніках два (дзьве), абодва (абедзьве), тры, чатыры, а таксама прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеньнікі, што ўваходзяць у словазлучэньні з гэтымі лічэбнікамі, маюць гучаньне назоўнага склону множнага ліку: два дубы, абодва хлопцы, тры першыя новыя дамы, усе чатыры прачытаныя вершы.
У дробавых лічэбніках пры словах два (дзьве), тры, чатыры парадкавыя лічэбнікі і прыметнікі стаяць у назоўным склоне множнага ліку: дзьве шостыя, тры пятыя, чатыры сёмыя.
Пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі стаяць у родным склоне адзіночнага ліку, калі гэтыя лічэбнікі ўжываюцца ў назоўным і вінавальным склонах: паўтара кіляграма, паўтары тоны. У іншых склонах пры лічэбніку паўтара (паўтары) назоўнікі ўжываюцца ў множным ліку: паўтара кіляграмам, паўтары тонам, паўтара кіляграмамі, паўтары тонамі, у паўтара кіляграмах, у паўтары тонах.
Пры абазначэньні адлегласьці паміж прадметамі лічэбнік з назоўнікам у беларускае мове ўжываецца з прыназоўнікам за: Спыніліся за дзесяць кілямэтраў ад места.
Правапіс лічэбнікаў
Колькасныя лічэбнікі два (абодва), дзьве (абедзьве), тры, чатыры ў творным склоне маюць на канцы -ма: двума (абодвума), дзьвюмя (абедзьвюмя), трыма, чатырма.
У колькасных лічэбніках пяць, шэсьць, дзевяць — дваццаць, трыццаць мяккі знак пішацца на канцы слова, а ў лічэбніках пяцьдзясят, шэсьцьдзясят, пяцьсот, шэсьцьсот, дзевяцьсот — пасьля першага кораня.
У лічэбніку восем ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасьля с пішацца ь: васьмі, васьмю.
Лічэбнікі адзінаццаць — дваццаць і трыццаць пішуцца з двума ц (цц) у сярэдзіне слова.
У лічэбніках пяць, дзевяць — дваццаць, трыццаць у творным склоне падаўжаецца апошні зычны асновы: пяцьцю, дзевяцьцю, дзесяцьцю, дзевятнаццацьцю, трынаццацьцю.
Складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай -тысячны, -мільённы, -мільярдны пішуцца ў адно слова: стотысячны, пяцьсотдваццацімільённы, трыццацімільярдны.
Калі ў гэтых лічэбніках перад часткай -тысячны, -мільённы, -мільярдны колькасьць абазначана лічбай, то пасьля лічбы пішацца злучок: 100-тысячны, 520-мільённы, 30-мільярдны.
Заўвагі
Крыніцы
| Гэта — накід артыкула. Вы можаце дапамагчы Вікіпэдыі, пашырыўшы яго. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||