Мая: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

Лінейны

Вэрсія ад 13:04, 19 жніўня 2018

Ма́я — адна з цывілізацыяў Мэзаамэрыкі, вядомая сваім разьвітым пісьменствам, уражвальнымі дасягненьнямі ў мастацтве, астраноміі ды архітэктуры. Цяперашняе ўяўленьне пра тое, што народ мая вымер, хібнае — сотні тысячаў індзейцаў мая працягваюць жыць на тых самых тэрыторыях, дзе тысячу рокаў таму мешкалі іхнія продкі; шмат у чым яны трымаюцца тых самых традыцыяў і мовы, што й стагодзьдзі таму. Цывілізацыя мая разьвівалася ў вобласьці, якая ахоплівае паўднёва-ўсходнюю Мэксыку, усю Гватэмалу й Бэліз, а таксама заходнія часткі Гандурасу й Сальвадору. Гэтая вобласьць складаецца з паўночных нізінаў, якія ахопліваюць паўвостраў Юкатан і сугор’е Сьера-Мадрэ, якая цягнецца ад мэксыканскага штату Ч’япас па ўсёй паўднёвай частцы Гватэмалы й далей у Сальвадор і паўднёвыя нізіны прыбярэжнай раўніны Ціхага акіяна.

У архаічным пэрыядзе мэзаамэрыканскай храналёгіі да 2000 року да н. э. зьявіліся першыя раньнія вёскі мая. Даклясычнага пэрыяд да 250 року н. э. зазнаў стварэньне першых складаных таварыстваў у рэгіёне й культываваньне асноўных культураў рацыёну мая, як то кукуруза, бабы, гарбуз і чырвоны перац. Першыя месты мая былі пабудаваныя каля 750 року да н. э.. Да 500 року да н. э. у местах ужо ўтрымліваліся будынкі манумэнтальнай архітэктуры, у тым ліку вялікія храмы з складанымі ляпнымі фасадамі.

У позьнім даклясычным пэрыядзе ў рэгіене Пэтэнскага басэйну паўстаў шэраг буйных разьвітых местаў, а места Камінальхую заняло бачнае становішча ў гватэмальскім сугор’і. Пачынаючы прыкладна з 250 року н. э., ужо ў клясычны пэрыяд мая пачалі ўзводзіць скульптурныя помнікі. У гэты пэрыяд цывілізацыя мая дасягла вялікай колькасьці местаў-дзяржаваў, зьвязаных складанай гандлёвай сеткай. Гэты быў пэрыяд росквіту цывілізацыі. У гэты час паўсталі два вялікія супернікі, месты Тыкаль і Калякмуль, якія дасягнулі значнай ступені магутнасьці. Клясычны пэрыяд таксама адзначаецца ўмяшаньнем места Тэотыўакан з тэрыторыі сучаснай цэнтральнай Мэксыкі ў дынастычныю палітыку мая. У IX стагодзьдзі назіраўся шырокі палітычны каляпс у цэнтральнай частцы імпэрыі Мая ў выніку міжусобнай вайны, адмовы ад выкарыстаньня местаў і зруху насельніцтва на поўнач. Таму большасьць зь местаў былі пакінутыя яшчэ да прыбыцьця эўрапейцаў. У постклясычны пэрыяд назіраўся ўздыму места Чычэн-Іца на поўначы краіны, а таксама пашырэнне агрэсіўнага каралеўства Кумаркай у гватэмальскім сугор’і. У XVI стагодзьдзі Гішпанская імпэрыя калянізавала мэзаамэрыканскую вобласьць. Пасьля доўгай сэрыі вайсковых кампаніяў у 1697 року была захоплены Таясаль, апошняе места мая.

У клясычным пэрыядзе ў мая панавала канцэпцыя «чароўнага караля», які выступаў у якасьці пасярэдніка паміж сьмяротнымі й звышнатуральнай сфэрай. Улада, як правіла, пераходзіла ад бацькі да старэйшага сына. Кароль таксама ачольваў войска. Палітыка мая базавалася на замкнёнай сыстэме патранажу, хоць дакладны палітычны склад каралеўства вар’іраваўся ад места-дзяржавы. Да позьняга клясычнага пэрыяду ўплыў мясцовай арыстакратыі значна павялічыўся, што прывяло да адпаведнага памяншэньня выключнага ўплыву караля. Мая стварылі разьвітую сыстэму герагліфічнай пісьмовасьці і распрацавалі арыгінальную каляндарную сыстэму. У рамках сваёй рэлігіі, мая практыкавалі чалавечыя ахвярапрынашэньні.

Мая будавалі велічныя каменныя месты, большасьць зь якіх былі пакінутыя яшчэ да прыбыцьця эўрапейцаў. Месты мелі тэндэнцыю да пашырэньня бяз сыстэмы, а у цэнтры места знаходзіліся цырыманіяльныя й адміністрацыйныя комплексы, атачаныя нерэгулярнай забудовай жылых раёнаў. Розныя часткі местаў зьвязваліся адно з адным з дапамогай сакбэ. Асноўная архітэктура гораду складалася з палацаў, пірамідаў-храмаў, цырыманіяльных пляцовак і структураў, якія выкарыстоўваліся для астранамічных назіраньняў. Паводле стану на пачатак 1980-х рокаў археолягамі было выяўлена каля 1000 гарадзішчаў і 3000 паселішчаў мая. Некаторыя з гэтых гарадзішчаў: Паленке, ычэн-Іца ды Ўшмаль у Мэксыцы, Тыкаль і Кірыгуа ў Гватэмале, Капан у Гандурасе й Хоя-дэ-Сэрэн у Сальвадоры — занесеныя ў сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО.

Вонкавыя спасылкі

Мая — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Руіны маяў (анг.)

@@ Радок 1: / Радок 1: @@
+[[Файл:Chichen Itza 3.jpg|міні|400пкс|Піраміда [[Кукулькан]]а ў [[Чычэн-Іца|Чычэн-Іцы]].]]
-'''Ма́я'''&nbsp;— адна з цывілізацыяў [[Мэзаамэрыка|Мэзаамэрыкі]], вядомая сваім разьвітым [[пісьменства]]м, уражвальнымі дасягненьнямі ў мастацтве, астраноміі ды архітэктуры. Цяперашняе ўяўленьне пра тое, што народ [[мая (народ)|мая]] вымер, хібнае — сотні тысячаў індзейцаў мая працягваюць жыць на тых самых тэрыторыях, дзе тысячу рокаў таму мешкалі іхнія продкі; шмат у чым яны трымаюцца тых самых традыцыяў і мовы, што й стагодзьдзі таму.
+'''Ма́я'''&nbsp;— адна з цывілізацыяў [[Мэзаамэрыка|Мэзаамэрыкі]], вядомая сваім разьвітым [[пісьменства]]м, уражвальнымі дасягненьнямі ў мастацтве, астраноміі ды архітэктуры. Цяперашняе ўяўленьне пра тое, што народ [[мая (народ)|мая]] вымер, хібнае — сотні тысячаў індзейцаў мая працягваюць жыць на тых самых тэрыторыях, дзе тысячу рокаў таму мешкалі іхнія продкі; шмат у чым яны трымаюцца тых самых традыцыяў і мовы, што й стагодзьдзі таму. Цывілізацыя мая разьвівалася ў вобласьці, якая ахоплівае паўднёва-ўсходнюю [[Мэксыка|Мэксыку]], усю [[Гватэмала|Гватэмалу]] й [[Бэліз]], а таксама заходнія часткі [[Гандурас]]у й [[Сальвадор]]у. Гэтая вобласьць складаецца з паўночных нізінаў, якія ахопліваюць паўвостраў [[Юкатан]] і сугор’е [[Сьера-Мадрэ]], якая цягнецца ад мэксыканскага штату [[Ч’япас]] па ўсёй паўднёвай частцы Гватэмалы й далей у Сальвадор і паўднёвыя нізіны прыбярэжнай раўніны [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]].
+У архаічным пэрыядзе [[мэзаамэрыканская храналёгія|мэзаамэрыканскай храналёгіі]] да 2000 року да н. э. зьявіліся першыя раньнія вёскі мая. Даклясычнага пэрыяд да 250 року н. э. зазнаў стварэньне першых складаных таварыстваў у рэгіёне й культываваньне асноўных культураў рацыёну мая, як то [[кукуруза]], [[бабы]], [[гарбуз]] і [[чырвоны перац]]. Першыя месты мая былі пабудаваныя каля 750 року да н. э.. Да 500 року да н. э. у местах ужо ўтрымліваліся будынкі манумэнтальнай архітэктуры, у тым ліку вялікія храмы з складанымі ляпнымі фасадамі.
-Цывілізацыя мая пачала фармавацца ў даклясычную эру (2000 да н.&nbsp;э.&nbsp;— 250 н.&nbsp;э.), дасягнула росквіту ў клясычны пэрыяд (250—900) і працягнула існаваць у горнай [[Гватэмала|Гватэмале]] ды на [[Юкатан]]е да прыбыцьця [[Канкістадоры|канкістадораў]].
+У позьнім даклясычным пэрыядзе ў рэгіене [[Пэтэнскі басэйн|Пэтэнскага басэйну]] паўстаў шэраг буйных разьвітых местаў, а места [[Камінальхую]] заняло бачнае становішча ў гватэмальскім сугор’і. Пачынаючы прыкладна з 250 року н. э., ужо ў клясычны пэрыяд мая пачалі ўзводзіць скульптурныя помнікі. У гэты пэрыяд цывілізацыя мая дасягла вялікай колькасьці местаў-дзяржаваў, зьвязаных складанай гандлёвай сеткай. Гэты быў пэрыяд росквіту цывілізацыі. У гэты час паўсталі два вялікія супернікі, месты [[Тыкаль]] і [[Калякмуль]], якія дасягнулі значнай ступені магутнасьці. Клясычны пэрыяд таксама адзначаецца ўмяшаньнем места [[Тэотыўакан]] з тэрыторыі сучаснай цэнтральнай Мэксыкі ў дынастычныю палітыку мая. У IX стагодзьдзі назіраўся шырокі палітычны каляпс у цэнтральнай частцы імпэрыі Мая ў выніку міжусобнай вайны, адмовы ад выкарыстаньня местаў і зруху насельніцтва на поўнач. Таму большасьць зь местаў былі пакінутыя яшчэ да прыбыцьця эўрапейцаў. У постклясычны пэрыяд назіраўся ўздыму места [[Чычэн-Іца]] на поўначы краіны, а таксама пашырэнне агрэсіўнага [[каралеўства Кумаркай]] у гватэмальскім сугор’і. У XVI стагодзьдзі [[Гішпанія|Гішпанская імпэрыя]] калянізавала мэзаамэрыканскую вобласьць. Пасьля доўгай сэрыі вайсковых кампаніяў у 1697 року была захоплены [[Таясаль]], апошняе места мая.
-Мая будавалі велічныя каменныя [[месты]], большасьць зь якіх былі пакінутыя яшчэ да прыбыцьця эўрапейцаў. {{Паводле стану на|пачатак 1980-х|||}} рокаў археолягамі было адкрыта каля 1000 гарадзішчаў і 3000 паселішчаў мая. Некаторыя з гэтых гарадзішчаў: [[Паленке]], [[Чычэн-Іца]] ды [[Ушмаль|Ўшмаль]] у [[Мэксыка|Мэксыцы]], [[Тыкаль]] і [[Кірыгуа]] ў [[Гватэмала|Гватэмале]], [[Капан (гарадзішча)|Капан]] у [[Гандурас]]е і [[Хоя-дэ-Сэрэн]] у [[Сальвадор]]ы — занесеныя ў сьпіс [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]].
-Мая стварылі разьвітую сыстэму [[Герогліф|герагліфічнай]] [[Пісьмовасьць мая|пісьмовасьці]] і распрацавалі арыгінальную [[Каляндар мая|каляндарную сыстэму]].
+У клясычным пэрыядзе ў мая панавала канцэпцыя «чароўнага караля», які выступаў у якасьці пасярэдніка паміж сьмяротнымі й звышнатуральнай сфэрай. Улада, як правіла, пераходзіла ад бацькі да старэйшага сына. Кароль таксама ачольваў войска. Палітыка мая базавалася на замкнёнай сыстэме патранажу, хоць дакладны палітычны склад каралеўства вар’іраваўся ад места-дзяржавы. Да позьняга клясычнага пэрыяду ўплыў мясцовай арыстакратыі значна павялічыўся, што прывяло да адпаведнага памяншэньня выключнага ўплыву караля. Мая стварылі разьвітую сыстэму [[Герогліф|герагліфічнай]] [[Пісьмовасьць мая|пісьмовасьці]] і распрацавалі арыгінальную [[Каляндар мая|каляндарную сыстэму]]. У рамках сваёй рэлігіі, мая практыкавалі чалавечыя ахвярапрынашэньні.
+Мая будавалі велічныя каменныя [[горад|месты]], большасьць зь якіх былі пакінутыя яшчэ да прыбыцьця эўрапейцаў. Месты мелі тэндэнцыю да пашырэньня бяз сыстэмы, а у цэнтры места знаходзіліся цырыманіяльныя й адміністрацыйныя комплексы, атачаныя нерэгулярнай забудовай жылых раёнаў. Розныя часткі местаў зьвязваліся адно з адным з дапамогай [[сакбэ]]. Асноўная архітэктура гораду складалася з палацаў, пірамідаў-храмаў, цырыманіяльных пляцовак і структураў, якія выкарыстоўваліся для астранамічных назіраньняў. {{Паводле стану на|пачатак 1980-х|||}} рокаў археолягамі было выяўлена каля 1000 гарадзішчаў і 3000 паселішчаў мая. Некаторыя з гэтых гарадзішчаў: [[Паленке]], ычэн-Іца ды [[Ушмаль|Ўшмаль]] у [[Мэксыка|Мэксыцы]], Тыкаль і [[Кірыгуа]] ў [[Гватэмала|Гватэмале]], [[Капан (гарадзішча)|Капан]] у [[Гандурас]]е й [[Хоя-дэ-Сэрэн]] у [[Сальвадор]]ы — занесеныя ў сьпіс [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]].
 == Вонкавыя спасылкі ==