Лепель: розьніца паміж вэрсіямі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
стыль, дапаўненьне
Радок 51: Радок 51:
'''Ле́пель''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на беразе [[Лепельскае возера|Лепельскага возера]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Лепельскі раён|Лепельскага раёну]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Насельніцтва 17,4 тыс. чал. ([[2010]]). Знаходзіцца за 115 км ад [[Віцебск]]у. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі [[Ворша]] — Лепель. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Полацак|Полацкам]], [[Менск]]ам, [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й.
'''Ле́пель''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на беразе [[Лепельскае возера|Лепельскага возера]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Лепельскі раён|Лепельскага раёну]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Насельніцтва 17,4 тыс. чал. ([[2010]]). Знаходзіцца за 115 км ад [[Віцебск]]у. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі [[Ворша]] — Лепель. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Полацак|Полацкам]], [[Менск]]ам, [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й.


Лепель — даўняе места [[Полацкае ваяводзтва|гістарычнай Полаччыны]]. [[11 верасьня]] [[2010]] непадалёк ад тутэйшага [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|касьцёла Сьвятога Казімера]], твору архітэктуры позьняга [[клясыцызм|клясыцызму]], урачыста адкрылі першы помнік дзяржаўнаму дзеячу [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] [[Леў Сапега|Льву Сапегу]].
Лепель — даўняе места [[Полацкае ваяводзтва|гістарычнай Полаччыны]].


== Назва ==
== Назва ==
Радок 60: Радок 60:
== Гісторыя ==
== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Лепеля}}
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Лепеля}}

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Першы пісьмовы ўпамін пра Лепель датуецца [[1439]]. У гэты час на высьпе Лепельскага возера існавалі вёска і маёнтак ''Стары Лепель'', якія [[Міхал Жыгімонтавіч|Міхал]] [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтавіч]] падараваў [[Віцебск]]аму рымска-каталіцкаму касьцёлу. У [[1503]] [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Аляксандар Казімеравіч|Аляксандар]] зацьвердзіў за Віцебскім касьцёлам дарунак Міхала Жыгімонтавіча, дадаўшы да яго Баравенскае войтаўства і вёскі [[Машчоны (Сеньненскі раён)|Машчоны]] ды Соржыцу. У [[1541]] з згоды [[Папа Рымскі|Папы Рымскага]] вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] далучыў Лепельскі маёнтак да [[Віленская катэдра|Віленскай катэдры]]. У [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]] ([[1558]]—[[1582]]) на тэрыторыі маёнтку збудавалі [[Лепельскі замак|драўляны замак]]<ref>Януш І. Лепель // {{Літаратура/БелЭн|9к}} С. 206.</ref>.
Першы пісьмовы ўпамін пра Лепель датуецца [[1439]]. У гэты час на высьпе Лепельскага возера існавалі вёска і маёнтак ''Стары Лепель'', якія [[Міхал Жыгімонтавіч|Міхал]] [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтавіч]] падараваў [[Віцебск]]аму рымска-каталіцкаму касьцёлу. У [[1503]] [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Аляксандар Казімеравіч|Аляксандар]] зацьвердзіў за Віцебскім касьцёлам дарунак Міхала Жыгімонтавіча, дадаўшы да яго Баравенскае войтаўства і вёскі [[Машчоны (Сеньненскі раён)|Машчоны]] ды Соржыцу. У [[1541]] з згоды [[Папа Рымскі|Папы Рымскага]] вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] далучыў Лепельскі маёнтак да [[Віленская катэдра|Віленскай катэдры]]. У [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]] ([[1558]]—[[1582]]) на тэрыторыі маёнтку збудавалі [[Лепельскі замак|драўляны замак]]<ref>Януш І. Лепель // {{Літаратура/БелЭн|9к}} С. 206.</ref>.

⚫
[[Файл:Lepiel, Rynak. Лепель, Рынак (1866).jpg|міні|245пкс|Царква і [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|касьцёл]] (удалечыні), [[1866]]]]


У [[1563]] побач з замкам на высьпе заснавалі ''места Лепель'', пры якім працаваў гандлёвы порт. У тым жа годзе Віленская капітула, ня будучы ў стане бараніць маёмасьць ад несупынных нападаў суседняй [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскага дзяржавы]], аддала мясьціну ў валоданьне вялікаму князю [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонту Аўгусту]] з умовай, што калі ён захоча назаўсёды пакінуць гэтую маёмасьць сабе, то мусіць даць капітуле іншую маёмасьць той самай вартасьці. Аднак насуперак дамоўленасьці ў [[1568]] Жыгімонт Аўгуст аддаў маёнтак у пажыцьцёвае карыстаньне [[Кашталяны смаленскія|кашталяну смаленскаму]] [[Юры Зяновіч|Юрыю Зяновічу]], а па ягонай сьмерці — [[ваяводы полацкія|ваяводу полацкаму]] [[Мікалай Дарагастайскі|Мікалаю Дарагастайскаму]]. У [[1579]] [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Стэфан Баторы]] вярнуў лепельскую маёмасьць Віленскай рымска-каталіцкай катэдры.
У [[1563]] побач з замкам на высьпе заснавалі ''места Лепель'', пры якім працаваў гандлёвы порт. У тым жа годзе Віленская капітула, ня будучы ў стане бараніць маёмасьць ад несупынных нападаў суседняй [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскага дзяржавы]], аддала мясьціну ў валоданьне вялікаму князю [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонту Аўгусту]] з умовай, што калі ён захоча назаўсёды пакінуць гэтую маёмасьць сабе, то мусіць даць капітуле іншую маёмасьць той самай вартасьці. Аднак насуперак дамоўленасьці ў [[1568]] Жыгімонт Аўгуст аддаў маёнтак у пажыцьцёвае карыстаньне [[Кашталяны смаленскія|кашталяну смаленскаму]] [[Юры Зяновіч|Юрыю Зяновічу]], а па ягонай сьмерці — [[ваяводы полацкія|ваяводу полацкаму]] [[Мікалай Дарагастайскі|Мікалаю Дарагастайскаму]]. У [[1579]] [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Стэфан Баторы]] вярнуў лепельскую маёмасьць Віленскай рымска-каталіцкай катэдры.

⚫
[[Файл:Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|міні|145пкс|зьлева|Герб Лепеля, [[1850]]<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 71.</ref>]]


На [[1580]] у ''месьце Лепель'' было 300 дамоў, якія стаялі на высьпе і на заходнім беразе возера (цяпер гэта вёска [[Стары Лепель]])<ref name="evkl">[[Ілья Януш|Януш І.]] Лепель // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 189.</ref>. [[19 траўня]] [[1586]] ''маёнтак Лепле'' набыў [[Леў Сапега]]. За 3 км ад ''Старога Лепеля'', у вёсцы Белае, ён заснаваў ''мястэчка Белы Лепель'' або ''Новы Лепель'', куды неўзабаве перамясьціўся гандлёвы цэнтар. Апроч таго, у мястэчку збудавалі замак, царкву і касьцёл. У [[1609]] Леў Сапега перадаў ''Стары Лепель'' і ''Новы Лепель'' [[Віленскі кляштар бэрнардынак|Віленскаму кляштару бэрнардынак]], які дзейнічаў пры касьцёле Сьвятога Міхала.
На [[1580]] у ''месьце Лепель'' было 300 дамоў, якія стаялі на высьпе і на заходнім беразе возера (цяпер гэта вёска [[Стары Лепель]])<ref name="evkl">[[Ілья Януш|Януш І.]] Лепель // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 189.</ref>. [[19 траўня]] [[1586]] ''маёнтак Лепле'' набыў [[Леў Сапега]]. За 3 км ад ''Старога Лепеля'', у вёсцы Белае, ён заснаваў ''мястэчка Белы Лепель'' або ''Новы Лепель'', куды неўзабаве перамясьціўся гандлёвы цэнтар. Апроч таго, у мястэчку збудавалі замак, царкву і касьцёл. У [[1609]] Леў Сапега перадаў ''Стары Лепель'' і ''Новы Лепель'' [[Віленскі кляштар бэрнардынак|Віленскаму кляштару бэрнардынак]], які дзейнічаў пры касьцёле Сьвятога Міхала.
Радок 70: Радок 72:
У [[1772]]—[[1776]] у зьвязку зь [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзелам Рэчы Паспалітай]] Лепель стаў сталіцай [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]]. У месьце адбываліся паседжаньні земскага і гродзкага судоў<ref name="evkl"/>.
У [[1772]]—[[1776]] у зьвязку зь [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзелам Рэчы Паспалітай]] Лепель стаў сталіцай [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]]. У месьце адбываліся паседжаньні земскага і гродзкага судоў<ref name="evkl"/>.


=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
⚫
[[Файл:Lepiel, Rynak. Лепель, Рынак (1866).jpg|міні|245пкс|Царква і [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|касьцёл]] (удалечыні), [[1866]]]]
⚫
[[Файл:Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|міні|145пкс|Герб Лепеля, [[1850]]<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 71.</ref>]]

У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Лепель апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў цэнтрам [[Лепельскі павет|павету]] [[Полацкая губэрня|Полацкай]], з [[1802]] — [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У [[1797]]—[[1805]] вялося будаваньне [[Бярэзінская водная сыстэма|Бярэзінскай воднай сыстэмы]], дырэкцыя якой разьмясьцілася ў Лепелі (у [[1833]]—[[1839]] тут працаваў калега і сябар [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] [[Ян Чачот]]). У [[1804]] адбылося зацьвярджэньне першага пляну забудовы места. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] Лепель панёс вялікія страты: войскі, што праходзілі празь места, спалілі яго.
У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Лепель апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў цэнтрам [[Лепельскі павет|павету]] [[Полацкая губэрня|Полацкай]], з [[1802]] — [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У [[1797]]—[[1805]] вялося будаваньне [[Бярэзінская водная сыстэма|Бярэзінскай воднай сыстэмы]], дырэкцыя якой разьмясьцілася ў Лепелі (у [[1833]]—[[1839]] тут працаваў калега і сябар [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] [[Ян Чачот]]). У [[1804]] адбылося зацьвярджэньне першага пляну забудовы места. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] Лепель панёс вялікія страты: войскі, што праходзілі празь места, спалілі яго.


У [[1821]] у Лепелі адкрылася аптэка, у [[1830]] — 4-клясная вучэльня. У [[1833]] места моцна пацярпела ад пажару. У [[1835]] складзены генэральны плян Лепеля, згодна зь якім места падзялялася на цэнтар і 26 кварталаў (у [[1860]] гэты плян скарэктавалі, падзяліўшы Лепель на 30 кварталаў і 4 плошчы). У [[1841]]—[[1844]] тут збудавалі мураваны праваслаўны сабор, у [[1857]]—[[1876]] — касьцёл Сьвятога Казімера. [[9 верасьня]] [[1852]] места атрымала герб: «у чырвоным полі [[Пагоня]]»<ref>[http://knihi.com/hierb/lepie.html Лепель] // {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}}</ref>. На [[1864]] у месьце было 38 мураваных і 562 драўляныя дамы (паводле зьвестак на [[1897]], 10 мураваных і 800 драўляных); дзейнічалі 3 царквы, касьцёл, капліца, 4 сынагогі; працавалі піваварны і гарбарны заводы, 2 цагельні.
У [[1821]] у Лепелі адкрылася аптэка, у [[1830]] — 4-клясная вучэльня. У [[1833]] места моцна пацярпела ад пажару. У [[1835]] складзены генэральны плян Лепеля, згодна зь якім места падзялялася на цэнтар і 26 кварталаў (у [[1860]] гэты плян скарэктавалі, падзяліўшы Лепель на 30 кварталаў і 4 плошчы). У [[1841]]—[[1844]] тут збудавалі мураваны праваслаўны сабор, у [[1857]]—[[1876]] — касьцёл Сьвятога Казімера. [[9 верасьня]] [[1852]] места атрымала герб: «у чырвоным полі [[Пагоня]]»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 183.</ref>. На [[1864]] у месьце было 38 мураваных і 562 драўляныя дамы (паводле зьвестак на [[1897]] — 10 мураваных і 800 драўляных); дзейнічалі 3 царквы, касьцёл, капліца, 4 сынагогі; працавалі піваварны і гарбарны заводы, 2 цагельні.


У [[1893]] у Лепелі адкрылася мэтэастанцыя, у [[1902]] — настаўніцкая бібліятэка. У пач. [[20 стагодзьдзе|ХХ ст.]] у месьце было 772 будынкі, дзейнічалі 12 дробных прадпрыемстваў, друкарня, 7 навучальных установаў, у тым ліку жаночая Марыінскач вучэльня; [[год|рэгулярна]] праводзіліся 4 кірмашы. У [[Першая Сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] [[15 сакавіка]] — [[28 верасьня]] [[1918]] Лепель займалі нямецкія войскі.
У [[1893]] у Лепелі адкрылася мэтэастанцыя, у [[1902]] — настаўніцкая бібліятэка. У пач. [[20 стагодзьдзе|ХХ ст.]] у месьце было 772 будынкі, дзейнічалі 12 дробных прадпрыемстваў, друкарня, 7 навучальных установаў, у тым ліку жаночая Марыінскач вучэльня; [[год|рэгулярна]] праводзіліся 4 кірмашы. У [[Першая Сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] [[15 сакавіка]] — [[28 верасьня]] [[1918]] Лепель займалі нямецкія войскі.


=== Найноўшы час ===
[[1 студзеня]] [[1919]] згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Лепель увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З [[кастрычнік]]у [[1919]] да [[14 траўня]] [[1920]] мясьціна знаходзілася пад польскай уладай.
[[1 студзеня]] [[1919]] згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Лепель увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З [[кастрычнік]]у [[1919]] да [[14 траўня]] [[1920]] мясьціна знаходзілася пад польскай уладай.


Радок 96: Радок 99:


== Насельніцтва ==
== Насельніцтва ==
=== Дэмаграфія ===
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
<center><timeline>
Радок 113: Радок 117:
PlotData =
PlotData =
color:cobar width:15
color:cobar width:15
bar:1866 from:0 till:3093
bar:1880 from:0 till:5284
bar:1880 from:0 till:5284
bar:1897 from:0 till:6284
bar:1897 from:0 till:6284
Радок 128: Радок 133:
</div>
</div>


* '''[[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзе]]''': [[1 студзеня]] [[1880]] — 5284 чал. (2609 муж. і 2675 жан.), у тым ліку 2281 праваслаўны, 536 каталікоў, 6 эвангелістаў, 2458 юдэяў, 6 магамэтанаў<ref>Lepel // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|5}} S. 150.</ref>; [[1897]] — 6284 чал.
* '''[[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзе]]''': [[1866]] — 3093 чал.; [[1 студзеня]] [[1880]] — 5284 чал. (2609 муж. і 2675 жан.), у тым ліку 2281 праваслаўны, 536 каталікоў, 6 эвангелістаў, 2458 юдэяў, 6 магамэтанаў<ref>Kuściński M. Lepel // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|5}} S. 150.</ref>; [[1897]] — 6284 чал.
* '''[[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзе]]''': [[1939]] — 13,8 тыс. чал.; [[1959]] — 9,7 тыс. чал.; [[1970]] — 13,1 тыс. чал.<ref>[[Ілья Януш|Януш І.]] Лепель // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 351.</ref>; [[1972]] — 13,6 тыс. чал.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/103055/Лепель Лепель] // {{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; [[1991]] — 19,6 тыс. чал.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/178170 Лепель] // {{Літаратура/Вялікі энцыкляпэдычны слоўнік}}</ref>; [[1997]] — 19,4 тыс. чал.; [[1998]] — 19,4 тыс. чал.
* '''[[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзе]]''': [[1939]] — 13,8 тыс. чал.; [[1959]] — 9,7 тыс. чал.; [[1970]] — 13,1 тыс. чал.<ref>[[Ілья Януш|Януш І.]] Лепель // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 351.</ref>; [[1972]] — 13,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; [[1991]] — 19,6 тыс. чал.; [[1997]] — 19,4 тыс. чал.; [[1998]] — 19,4 тыс. чал.
* '''[[21 стагодзьдзе|XXI стагодзьдзе]]''': [[2006]] — 18,8 тыс. чал.; [[2007]] — 18,7 тыс. чал.; [[2009]] — 17 280 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-2.pdf Перепись населения — 2009. Витебская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); [[2010]] — 17,4 тыс. чал.
* '''[[21 стагодзьдзе|XXI стагодзьдзе]]''': [[2006]] — 18,8 тыс. чал.; [[2007]] — 18,7 тыс. чал.; [[2009]] — 17 280 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-2.pdf Перепись населения — 2009. Витебская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); [[2010]] — 17,4 тыс. чал.


Радок 142: Радок 147:


== Забудова ==
== Забудова ==
=== Плян ===
У сучасным Лепелі захавалася рэгулярнае плянаваньне [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]] У [[1964]] і [[1976]] складаліся генэральныя пляны места. Цэнтар і паўднёва-ўсходнюю частку займаюць 2-5-павярховыя будынкі. Паводле плянаваньня [[1980]] перавага аддаецца невысокай забудове, на галоўнай магістралі места невялікія групы 5-павярховых будынкаў з установамі культурна-побытавага прызначэньня на першых паверхах. У [[1989]] зьявіўся праект рэканструкцыі паркавай зоны і іншых частак места.
У сучасным Лепелі захавалася рэгулярнае плянаваньне [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]] У [[1964]] і [[1976]] складаліся генэральныя пляны места. Цэнтар і паўднёва-ўсходнюю частку займаюць 2-5-павярховыя будынкі. Паводле плянаваньня [[1980]] перавага аддаецца невысокай забудове, на галоўнай магістралі места невялікія групы 5-павярховых будынкаў з установамі культурна-побытавага прызначэньня на першых паверхах. У [[1989]] зьявіўся праект рэканструкцыі паркавай зоны і іншых частак места.


Радок 205: Радок 211:


== Турыстычная інфармацыя ==
== Турыстычная інфармацыя ==
[[Файл:Lepel. Leŭ Sapega.JPG|145px|значак|Помнік Льву Сапегу]]
⚫
Места ўваходзіць у турыстычны маршрут «Спадчына Віцебшчыны гасьцям фэстывалю»<ref>Лепель // {{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. Працуе Лепельскі краязнаўчы музэй. Сярод асабліва цікавых экспанатаў трэба адзначыць зброю XIX—XX стагодзьдзяў, фатаздымкі і паштоўкі лепельскага фатографа Р. Фідэльмана, пячаткі павятовых і валасных органаў улады XIX ст. і іншыя.

=== Інфраструктура ===
⚫
Места ўваходзіць у турыстычны маршрут «Спадчына Віцебшчыны гасьцям фэстывалю»<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. Працуе Лепельскі краязнаўчы музэй. Сярод асабліва цікавых экспанатаў трэба адзначыць зброю XIX—XX стагодзьдзяў, фатаздымкі і паштоўкі лепельскага фатографа Р. Фідэльмана, пячаткі павятовых і валасных органаў улады XIX ст. і іншыя.


Спыніцца можна ў гасьцініцы «Лепель» пад адрасам ''вуліца Дзяржынскага, 21.'' Дзейнічаюць дзіцячая санаторыя (''вуліца Віцебская, 23'') і дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтар «Жамчужына» ў Бароўцы. На беразе Лепельскага возера знаходзіцца санаторыя «Лодэ».
Спыніцца можна ў гасьцініцы «Лепель» пад адрасам ''вуліца Дзяржынскага, 21.'' Дзейнічаюць дзіцячая санаторыя (''вуліца Віцебская, 23'') і дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтар «Жамчужына» ў Бароўцы. На беразе Лепельскага возера знаходзіцца санаторыя «Лодэ».

⚫
''Помнікі'': Льву Сапегу.


=== Выдатныя мясьціны ===
=== Выдатныя мясьціны ===
⚫
''Помнікі'': Льву Сапегу.
* Гарадзішча (III—IV стагодзьдзі)
* Гарадзішча (III—IV стагодзьдзі)
* Гістарычная забудова места (кан. ХІХ — пач. ХХ стагодзьдзяў; фрагмэнты)
* Гістарычная забудова места (кан. ХІХ — пач. ХХ стагодзьдзяў; фрагмэнты)
* Капліца Сьвятога Георгія ([[1900]])
* Капліца Сьвятога Георгія ([[1900]])
* [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ([[1857]]—[[1876]])
* [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ([[1857]]—[[1876]])
* Могілкі: габрэйскія; каталіцкія, брама і каплічкі (ХІХ ст.)
* Могілкі: юдэйскія; каталіцкія, брама і каплічкі (ХІХ ст.)
* Сынагога (ХІХ ст.)
* Сынагога (ХІХ ст.)
* Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (1841—1844)
* Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (1841—1844)
Радок 226: Радок 234:
== Галерэя ==
== Галерэя ==
<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Краявіды места" perrow="4">
<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Краявіды места" perrow="4">
⚫
Файл:Lepel. Kasciol Sv.Kazimira.JPG|[[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|Касьцёл Сьвятога Казімера]]
Файл:Lepel. Leŭ Sapega.JPG|Леў Сапега
Файл:Lepel. Kasciol Sv.Kazimira.JPG|Касьцёл Сьв. Казімера
⚫
Файл:Lepiel, kaścioł (13.08.2008).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|Касьцёл Сьвятога Казімера]]
Файл:Лепель. Касцёл. Галоўны фасад.jpg|Касьцёл, галоўны фасад
Файл:Лепель. Касцёл. Галоўны фасад.jpg|Касьцёл, галоўны фасад
Файл:Liepel carkva hieorhija.jpg|Капліца Сьвятога Георгія
Файл:Liepel carkva hieorhija.jpg|Капліца Сьвятога Георгія
Радок 245: Радок 251:


== Цікавыя факты ==
== Цікавыя факты ==
У [[Лепельскі краязнаўчы музэй|Лепельскім краязнаўчым музэі]] захоўваецца найстарэйшая [[беларуская дуда]], вырабленая ў [[1877]] року.
* У [[Лепельскі краязнаўчы музэй|Лепельскім краязнаўчым музэі]] захоўваецца найстарэйшая [[беларуская дуда]], вырабленая ў [[1877]] року.


== Крыніцы ==
== Крыніцы ==
Радок 257: Радок 263:
* {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}}
* {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}}
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* Lepel // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|5}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_V/149 149]—151.
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|5}}


== Вонкавыя спасылкі ==
== Вонкавыя спасылкі ==

Вэрсія ад 22:34, 24 чэрвеня 2015

Лепель
У цэнтры места
У цэнтры места
Герб Лепеля Сьцяг Лепеля
Першыя згадкі: 1439
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Віцебская
Раён: Лепельскі
Плошча:
  • 13 км²
Насельніцтва: 17 400 чал. (2010)
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 2132
Паштовы індэкс: 211180
СААТА: 2227501000
Нумарны знак: 2
Геаграфічныя каардынаты: 54°52′30″ пн. ш. 28°41′40″ у. д. / 54.875° пн. ш. 28.69444° у. д. / 54.875; 28.69444Каардынаты: 54°52′30″ пн. ш. 28°41′40″ у. д. / 54.875° пн. ш. 28.69444° у. д. / 54.875; 28.69444
Лепель на мапе Беларусі ±
Лепель
Лепель
Лепель
Лепель
Лепель
Лепель
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://lepel.vitebsk-region.gov.by/

Ле́пель — места ў Беларусі, на беразе Лепельскага возера. Адміністрацыйны цэнтар Лепельскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва 17,4 тыс. чал. (2010). Знаходзіцца за 115 км ад Віцебску. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі Ворша — Лепель. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з Полацкам, Менскам, Віцебскам, Воршай.

Лепель — даўняе места гістарычнай Полаччыны. 11 верасьня 2010 непадалёк ад тутэйшага касьцёла Сьвятога Казімера, твору архітэктуры позьняга клясыцызму, урачыста адкрылі першы помнік дзяржаўнаму дзеячу Вялікага Княства Літоўскага Льву Сапегу.

Назва

Існуе некалькі вэрсіяў паходжаньня тапоніму «Лепель». Беларускі географ В. Жучкевіч лічыў, што ў яго аснове беларускія словы «лепей», «лепы» (у сэнсе лепшы, прыгожы) або «ляпіць» (зьвязаны з ганчарным рамяством)[1]. На думку расейскага гісторыка А. Качубінскага, назва ўтварылася ад латыскага слова «Ііара» — «ліпа» (у сэнсе «возера сярод ліпавых лясоў»)[2]. Супрацоўнікі Рыскага музэю гісторыі, літаратуры і мастацтва імя Я. Райніса зьвязваюць назву места з латыскім «лепе» ці летувіскім «лепеле», што ў абодвух выпадках абазначае «жоўтыя гарлачыкі». Беларускі навуковец Р. Аўчыньнікава мяркуе, што тапонім мае фіна-вугорскае паходжаньне («леп») і перакладаецца, як «альховы»[3].

Таксама існуе народнае паданьне пра знакамітага падарожніка, што завітаў на Лепельшчыну. Спачатку ён падзівіўся: «О, як тут пышна!» (гэтак узьнікла назва вёскі Пышна). Калі ж паехаў далей, то ўзрушыўся прыгажосьцю мясьціны: «Ого, а тут яшчэ лепей!» Адсюль, згодна з паданьнем, і ўтварылася назва Лепель[1].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Лепеля

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Лепель датуецца 1439. У гэты час на высьпе Лепельскага возера існавалі вёска і маёнтак Стары Лепель, якія Міхал Жыгімонтавіч падараваў Віцебскаму рымска-каталіцкаму касьцёлу. У 1503 вялікі князь Аляксандар зацьвердзіў за Віцебскім касьцёлам дарунак Міхала Жыгімонтавіча, дадаўшы да яго Баравенскае войтаўства і вёскі Машчоны ды Соржыцу. У 1541 з згоды Папы Рымскага вялікі князь Жыгімонт Стары далучыў Лепельскі маёнтак да Віленскай катэдры. У Інфлянцкую вайну (1558—1582) на тэрыторыі маёнтку збудавалі драўляны замак[4].

Царква і касьцёл (удалечыні), 1866

У 1563 побач з замкам на высьпе заснавалі места Лепель, пры якім працаваў гандлёвы порт. У тым жа годзе Віленская капітула, ня будучы ў стане бараніць маёмасьць ад несупынных нападаў суседняй Маскоўскага дзяржавы, аддала мясьціну ў валоданьне вялікаму князю Жыгімонту Аўгусту з умовай, што калі ён захоча назаўсёды пакінуць гэтую маёмасьць сабе, то мусіць даць капітуле іншую маёмасьць той самай вартасьці. Аднак насуперак дамоўленасьці ў 1568 Жыгімонт Аўгуст аддаў маёнтак у пажыцьцёвае карыстаньне кашталяну смаленскаму Юрыю Зяновічу, а па ягонай сьмерці — ваяводу полацкаму Мікалаю Дарагастайскаму. У 1579 кароль і вялікі князь Стэфан Баторы вярнуў лепельскую маёмасьць Віленскай рымска-каталіцкай катэдры.

На 1580 у месьце Лепель было 300 дамоў, якія стаялі на высьпе і на заходнім беразе возера (цяпер гэта вёска Стары Лепель)[5]. 19 траўня 1586 маёнтак Лепле набыў Леў Сапега. За 3 км ад Старога Лепеля, у вёсцы Белае, ён заснаваў мястэчка Белы Лепель або Новы Лепель, куды неўзабаве перамясьціўся гандлёвы цэнтар. Апроч таго, у мястэчку збудавалі замак, царкву і касьцёл. У 1609 Леў Сапега перадаў Стары Лепель і Новы Лепель Віленскаму кляштару бэрнардынак, які дзейнічаў пры касьцёле Сьвятога Міхала.

У 1772—1776 у зьвязку зь першым падзелам Рэчы Паспалітай Лепель стаў сталіцай Полацкага ваяводзтва. У месьце адбываліся паседжаньні земскага і гродзкага судоў[5].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Герб Лепеля, 1850[6]

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Лепель апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам павету Полацкай, з 1802 — Віцебскай губэрні. У 1797—1805 вялося будаваньне Бярэзінскай воднай сыстэмы, дырэкцыя якой разьмясьцілася ў Лепелі (у 1833—1839 тут працаваў калега і сябар Адама Міцкевіча Ян Чачот). У 1804 адбылося зацьвярджэньне першага пляну забудовы места. У вайну 1812 году Лепель панёс вялікія страты: войскі, што праходзілі празь места, спалілі яго.

У 1821 у Лепелі адкрылася аптэка, у 1830 — 4-клясная вучэльня. У 1833 места моцна пацярпела ад пажару. У 1835 складзены генэральны плян Лепеля, згодна зь якім места падзялялася на цэнтар і 26 кварталаў (у 1860 гэты плян скарэктавалі, падзяліўшы Лепель на 30 кварталаў і 4 плошчы). У 1841—1844 тут збудавалі мураваны праваслаўны сабор, у 1857—1876 — касьцёл Сьвятога Казімера. 9 верасьня 1852 места атрымала герб: «у чырвоным полі Пагоня»[7]. На 1864 у месьце было 38 мураваных і 562 драўляныя дамы (паводле зьвестак на 1897 — 10 мураваных і 800 драўляных); дзейнічалі 3 царквы, касьцёл, капліца, 4 сынагогі; працавалі піваварны і гарбарны заводы, 2 цагельні.

У 1893 у Лепелі адкрылася мэтэастанцыя, у 1902 — настаўніцкая бібліятэка. У пач. ХХ ст. у месьце было 772 будынкі, дзейнічалі 12 дробных прадпрыемстваў, друкарня, 7 навучальных установаў, у тым ліку жаночая Марыінскач вучэльня; рэгулярна праводзіліся 4 кірмашы. У Першую сусьветную вайну 15 сакавіка — 28 верасьня 1918 Лепель займалі нямецкія войскі.

Найноўшы час

1 студзеня 1919 згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Лепель увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. З кастрычніку 1919 да 14 траўня 1920 мясьціна знаходзілася пад польскай уладай.

У 1924 Лепель вярнуўся ў БССР, дзе стаў цэнтрам раёну (у 1935—1938 — цэнтар акругі). У 1925 тут адкрылася аднайменная чыгуначная станцыя. У Другую сусьветную вайну з 3 ліпеня 1941 да 26 жніўня 1944 Лепель знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

11 верасьня 2010 у цэнтры Лепеля ўрачыста адкрылі помнік дзяржаўнаму дзеячу Вялікага Княства Літоўскага — Льву Сапегу (нягледзячы на пратэсты Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату)[8].

  • Места на старых здымках
  • Азёрная вуліца
    Азёрная вуліца
  • Ксяндзоў мост
    Ксяндзоў мост
  • Капаніцкая вуліца, касьцёл Сьвятога Казімера
    Капаніцкая вуліца, касьцёл Сьвятога Казімера
  • Рог Поўсьвіскай і Капаніцкай
    Рог Поўсьвіскай і Капаніцкай
  • Царква, зьнішчаная бальшавікамі
    Царква, зьнішчаная бальшавікамі
  • Пляц Рынак, пошта
    Пляц Рынак, пошта
  • Чашніцкая вуліца, земская ўправа
    Чашніцкая вуліца, земская ўправа
  • Шляхецкая вуліца
    Шляхецкая вуліца

Насельніцтва

Дэмаграфія

Адукацыя

У Лепелі працуюць агратэхнічны каледж (у мінулым — гідрамэліярацыйны тэхнікум), ліцэй, 4 сярэднія школы, школа мастацтваў, ПТВ 175.

Культура

Дзейнічаюць дом рамёстваў, дом культуры, пры якім існуе народны тэатар «Пошук», краязнаўчы музэй, 2 бібліятэкі.

Мас-мэдыя

У месьце выдаецца раённая газэта «Лепельскі край» (да 1992 — «Ленінскі сцяг»).

Забудова

Плян

У сучасным Лепелі захавалася рэгулярнае плянаваньне XIX ст. У 1964 і 1976 складаліся генэральныя пляны места. Цэнтар і паўднёва-ўсходнюю частку займаюць 2-5-павярховыя будынкі. Паводле плянаваньня 1980 перавага аддаецца невысокай забудове, на галоўнай магістралі места невялікія групы 5-павярховых будынкаў з установамі культурна-побытавага прызначэньня на першых паверхах. У 1989 зьявіўся праект рэканструкцыі паркавай зоны і іншых частак места.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва Гістарычная назва Былыя назвы
Барысаўскі тракт Барысаўскі тракт
Войкава вуліца Загуменная вуліца[13]
Данукалава вуліца
Карла Маркса вуліца		 Шляхецкая вуліца Пралетарская вуліца
Дзяржынскага вуліца Капаніцкая вуліца
Лабанка вуліца Вакзальная вуліца
Ленінская вуліца
Максіма Горкага вуліца		 Поўсьвіская вуліца Пушкінская вуліца
Савецкая вуліца Чашніцкая вуліца Нова-Чашніцкая вуліца
Свабоды плошча Рынак пляц Саборная плошча
Ульянка вуліца Ульянка вуліца
Чуйкова вуліца Чыгуначная вуліца
? Азёрная вуліца
? Маставая вуліца

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі, дрэваапрацоўчай і харчовай прамысловасьці. У 2003 аднавілася праца Лепельскай ГЭС.

Апроч таго, працуе мэтэастанцыя.

Транспарт

Аўтамабільны транспарт

Лепель — аўтамабільны транспартны вузел. Усходняй мяжой места праходзіць магістраль М3. Апроч гэтага, Лепель злучаецца сеткай аўтамабільных дарог зь іншымі местамі Беларусі: Р15 (Крычаў — Ворша — Лепель), Р46 (Лепель — Полацак — граніца Расеі), Р86 (Багушэўск (ад M8) — Сянно — Лепель — Мядзел), Р116 (Вушачы — Лепель).

Аўтавакзал Лепелю абслугоўвае аўтобусныя маршруты больш чым 15 кірункаў, у тым ліку на Менск, Віцебск, Полацак, Наваполацак, Санкт-Пецярбург, Бабруйск, Горадню, Барысаў, Дрысу (Верхнядзьвінск), Докшыцы.

Чыгуначны транспарт

У Лепелі дзейнічае чыгуначны вакзал. Чыгунка злучае места з буйным чыгуначным вузлом Ворша. Двойчы на дзень у будні і тройчы ў выходныя і сьвяточныя дні паміж імі курсуе пасажырскі дызэль-цягнік.

Мескі транспарт

Мескі грамадзкі транспарт улучае аўтобусныя маршруты.

Турыстычная інфармацыя

Помнік Льву Сапегу

Інфраструктура

Места ўваходзіць у турыстычны маршрут «Спадчына Віцебшчыны гасьцям фэстывалю»[14]. Працуе Лепельскі краязнаўчы музэй. Сярод асабліва цікавых экспанатаў трэба адзначыць зброю XIX—XX стагодзьдзяў, фатаздымкі і паштоўкі лепельскага фатографа Р. Фідэльмана, пячаткі павятовых і валасных органаў улады XIX ст. і іншыя.

Спыніцца можна ў гасьцініцы «Лепель» пад адрасам вуліца Дзяржынскага, 21. Дзейнічаюць дзіцячая санаторыя (вуліца Віцебская, 23) і дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтар «Жамчужына» ў Бароўцы. На беразе Лепельскага возера знаходзіцца санаторыя «Лодэ».

Выдатныя мясьціны

Помнікі: Льву Сапегу.

  • Гарадзішча (III—IV стагодзьдзі)
  • Гістарычная забудова места (кан. ХІХ — пач. ХХ стагодзьдзяў; фрагмэнты)
  • Капліца Сьвятога Георгія (1900)
  • Касьцёл Сьвятога Казімера (1857—1876)
  • Могілкі: юдэйскія; каталіцкія, брама і каплічкі (ХІХ ст.)
  • Сынагога (ХІХ ст.)
  • Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (1841—1844)

Страчаная спадчына

  • Замак (XVI ст.)
  • Сабор Праабражэньня Гасподняга (1841—1844)

Галерэя

  • Краявіды места
  • Касьцёл Сьвятога Казімера
    Касьцёл Сьвятога Казімера
  • Касьцёл, галоўны фасад
    Касьцёл, галоўны фасад
  • Капліца Сьвятога Георгія
    Капліца Сьвятога Георгія
  • Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы
    Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы
  • «Першы ўспамін пра Лепель»
    «Першы ўспамін пра Лепель»
  • На цэнтральным пляцы
    На цэнтральным пляцы
  • Старая камяніца
    Старая камяніца
  • Лепельская ГЭС
    Лепельская ГЭС

Вядомыя асобы

Цікавыя факты

Крыніцы

  1. ^ а б Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Лепельскага р-на. — Мн.: Беларусь, 1999.
  2. ^ Януш І. Лепель // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 350.
  3. ^ Цікавасці: назва горада на Сайт пра Лепель і Лепельскае возера
  4. ^ Януш І. Лепель // БЭ. — Мн.: 1999 Т. 9. С. 206.
  5. ^ а б Януш І. Лепель // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 189.
  6. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларусі. — Менск: МФЦП, 2010. С. 71.
  7. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 183.
  8. ^ Помнік Льву Сапегу паставілі, нягледзячы на пратэст праваслаўнага сьвятара // «Радыё Свабода», 13 верасьня 2010.
  9. ^ Kuściński M. Lepel // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. S. 150.
  10. ^ Януш І. Лепель // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 351.
  11. ^ Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
  12. ^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  13. ^ Вехі мінулага
  14. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Вонкавыя спасылкі

 — ¹ У дужках прыводзіцца час атрыманьня Магдэбурскага права; — ² Вылучаным пазначаюцца ўмацаваныя месты і мястэчкі (гарады / гарадкі)
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Лепель&oldid=1796024»