|
'''Радыяактыўнасьць''' ({{мова-la|radio|скарочана}} — выпраменьваю, ''activus'' — дзейны) — радыяактыўны распад, працэс, шляхам якога нестабільныя ядры некаторых [[атам]]аў распадаюцца з выпраменьваньнем альфа-, бэта- ці гама- промняў або спантанна дзеляцца.
Выяўлена, што радыяктыўнымі зьяўляюцца ўсе хімічныя элемэнты з парадкавым нумарам, большым за 82 (то бок пачынаючы з [[бісмут]]а), і многія больш лёгкія элемэнты ([[прамэт]] і [[тэхнэц]] ня маюць стабільных ізатопаў, а ў некаторых элемэнтаў, такіх як [[інд (элемэнт)|інд]], [[каль]] ці [[вапень]] Ca, частка прыродных ізатопаў стабільныстабільныя, іншыя ж зьяўляюцца радыяктыўнымі).
Распад, які суправаджаецца выпусканьнем альфа-часьцінак, назвалі [[альфа-распад]]ам; распад, які суправаджаецца выпусканьнем бэта-часьцінак, быў названы бэта-распадам (у цяперашні час вядома, што існуюць тыпы бэта-распадараспаду без выпусканьня бэта-часьцінак, аднак бэта-распад заўсёды суправаджаецца выпусканьнем нэйтрынанэўтрына ці процінэйтрынаантынэўтрына). Тэрмін «гама-распад» прымяняецца рэдка; выпусканьне ядром гама-квантаў называюць звычайна ізамэрным пераходам.
== Гісторыя ==
Радыяактыўнае рэчыва можа мець пэрыяд паўраспаду ад доляў сэкунды да мільярдаў гадоў. Вонкавыя ўмовы на хуткасьць працэсу не ўплываюць.
Радыяактыўныя элемэнты, якія сустракаюцца ў прыродзе: ізатоп [[уран (хімічны элемэнт)|урану]] <sup>238</sup>U (пэрыяд паўраспаду 4.47×10<sup>9</sup> гадоў), ізатоп урану <sup>235</sup>U (пэрыяд паўраспаду 7.04×10<sup>8</sup> гадоў), ізатоп [[Тор (элемэнт)|тору]] <sup>232</sup>Th (пэрыяд паўраспаду 1.41×10<sup>10</sup> гадоў).
Пэрыяды паўраспаду некаторых іншых элемэнтаў:
== Тыпы распаду ==
Выдзяляюць наступныя тыпы радыяактыўнага распаду: альфа-распад, бэта-распад, спантаннае дзяленьне, электронны захоп, ізамерны пераход. Падчас альфа-распаду ядро выпраменьвае альфа-часьцінку і ператвараецца ў ядро, зарад якога меншы на 2, а масавы лік — на 4. Падчас бэта-распаду выпраменьваецца [[электрон]] (альбо [[пазытрон]]) і [[антынэўтрына]] (альбо [[нэўтрына]]). Падчас электроннага захопу ядро захоплівае электрон з арбіты. Выпрамененныя бэта-часьцінкі маюць неперарыўнынепарыўны спэктар энэргіі. Пры альфа- і бэта-распадзе пачатковае і канчатковае ядро часам знаходзяцца ва ўзбуджаным стане. Пераход зь яго ў стан зь меншай энэргіяй суправаджаецца [[Гама-выпраменьваньне|гама-выпраменьваньнем]]. Калі час знаходжаньня ядра ва ўзбуджаным стане большы за 10<sup>-10</sup> сэкунды, стан называюць ізамерным пераходам. Спантаннае дзяленьне — адвольнае расшчапленьне ядра на два аскепкі прыблізна роўнай масы; суправаджаецца выпраменьваньнем 2—3 [[нэўтрон]]аў. Падчас аднаго акту спантаннага дзяленьня вылучаецца энэргія каля 160 МэВ, а пры іншых радыяактыўных ператварэньнях — ад дзясяткаў кэВ да некалькіх МэВ. Адзінка вымярэньня — распад у сэкунду, [[Кюры (адзінка вымярэньня)|кюры]].
Формулы распаду
== Альфа-распад ==
α-распадам называюць самапраізвольныспантанны распад атамнага ядра на даччынае ядро і α-часьцінку (ядро атам 4He<sup>4</sup>He).
α-распад, як правіла, адбываецца ў цяжкіх ядрах з масавай лічбай А≥140 (але ёсьць некалькі выключэньняў). Унутры цяжкіх ядразядраў за кошт уласьцівасьці насычэньня ядзерных сілаў утвараюцца адасобленыя [[Альфа-часьцінка|α-часьцінкі]], якія складаюцца з двух пратонаў і двух нэйтронаў. α-часьцінка, якая ўтварылася, зьяўялецца падвержанай вялікаму ўзьдзеяньню кулёнаўскіх сілаў адшутрхваньня ад пратонаў ядра, чым асобныя пратоны. Адначасова α-часьцінка адчувае меншае ядзернае прыцягненьне да нуклёнаў ядра, чым астатнія нуклёны. [[Альфа-часьцінка]], якая ўтварылася на мяжы ядра, адлюстроўваецца ад патэнцыйнага бар’еру ўнутр, аднак зь некаторай верагоднасьцю яна можа пераадолець яго і выляцець вонкі. З памяншэньнем энэргіі альфа-часьцінкі пранікальнасьць патэныйнагапатэнцыйнага бар’еру экспанэнцыйна памяншаецца, пагэтамутаму працягласьць жыцьця ядраў зь меншай даступнай энэргіяэнэргіяй альфа-распадараспаду большая пры прочыхастатніх роўных умовах болей.
ПравілаПравілы зрушэньня Соды для α-распадараспаду:
: <math>{}^{A}_{Z}\textrm{X}\rightarrow {}^{A-4}_{Z-2}\textrm{Y} + {}^{4}_{2}\textrm{He}</math>.
: <math>{}^{238}_{92}\textrm{U}\rightarrow {}^{234}_{90}\textrm{Th} + {}^{4}_{2}\textrm{He}</math>.
У выніку α-распадараспаду элемэнт зрушваецца на 2 клеткі да пачатку табліцы Медзялеева, масавая лічба даччынага ядра памяншаецца на 4.
== Бэта-распад ==
== Гама-распад (ізамэрны падыход) ==
Амаль усе ядры маюць, акрамя асноўнага квантавага стану, дыскрэтны набор узбуджаных станаў з большай энэргіяй (выключэньнем зьяўляюцца ядраядры 1H<sup>1</sup>H, 2H<sup>2</sup>H, 3H<sup>3</sup>H и 3He<sup>3</sup>He). Узбуджаныя станы могуцьзасяляццамогуць засяляцца пры ядзерных рэакцыях альбо радыёактыўным распадзе іншых ядраў. Большасьць узбуджаных станаў маюць вельмі малыямалую працягласьціпрацягласьць жыцьця (менш за нанасэкунду). Аднак існуюць і дастаткова доўгажывучыя станы (чыі працягласьціпрацягласьць жыцьця вымяраюццакаторых вымяраецца мікрасэкундамі, суткамі ці гадамі), якіякія называюцца ізамэрнымі, хоць мяжа паміж імі і кароткажывучымістанам вельмі ўмоўная. ІзамэрныІзамэрныя станы ядраў, як правіла, распадаюцца ў ансоўныасноўны стан (часам празь некалькі прамежкавых станаў). Пры гэтым выпраменьваюцца адзін ці некалькі гама-квантаў; узбуджэньне ядра можа здымацца таксама пасродкам вылету канфэрсыйныхканвэрсыйных электронаў з атамнай абалонкі. Ізамэрныя станстаны могуць распадацца таксама і пасродкам звычайных бэта- і альфа-распадаўраспаду.
== Выкарыстаньне ==
{{Commonscat|Radioactivity}}
[[Катэгорыя:ФізыкаРадыяактыўнасьць]]
[[Катэгорыя:Хімія]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
| 
