Гіндзі

Гі́ндзі' (हिन्दी) — распаўсюджаная ў Індыі мова, на якой гавораць у большасьці паўночных і цэнтральных рэгіёнаў краіны. Адносіцца да індаарыйскай групы індаэўрапейскай моўнай сям’і. З 1965 — афіцыйная мова Індыі. Па колькасьці носьбітаў (каля 480 млн чал.) займае пятае месца ў сьвеце пасьля арабскай, кітайскай, ангельскай і гішпанскай моваў. Блізкая да мовы урду, адрозьніваецца ад яе меншым запазычаньнем з арабскай і пэрсыдзкай моваў і выкарыстаньнем традыцыйнага пісьма дэванагары, а не арабскай азбукі. На гіндзі створана багатая літаратура.

Гісторыя

Гіндзі належыць да індаарыйскай групе індаіранскай галіны індаэўрапейскай сям’і моваў.

Панятак гіндзі аб’ядноўвае групу роднасных моваў гіндзі, літаратурным прадстаўніком якіх, а таксама мовай афіцыйных дакумэнтаў Індыйскага Зьвязу, папяровай і электроннай прэсы, выступае сучасная літаратурная мову гіндзі. Яна зьяўляецца акрамя таго афіцыйнай мовай бізнэсовых зносінаў усіх дзесяці гіндзімоўных штатаў Індыі.

Мова гіндзі мінула доўгі шлях разьвіцьця, які падпадзяляецца на некалькі этапаў, наклалі адбітак на фанэтычны і граматычны лад мовы, а таксама на яе лексіку: 1. Раньні пэрыяд (з X да XII стст.), падчас якога ў Паўночнай Індыі уладарылі князі-індусы. 2. Раньні сярэдні пэрыяд (з XII да XVI стст.), або пэрыяд кіраваньня цюрак. 3. Позьні сярэдні пэрыяд (з XVI да XIX стст.), або пэрыяд кіраваньня Вялікіх маголаў, у сярэдзіне якога пачалася заваёва Індыі эўрапейцамі. 4. Сучасны пэрыяд, які падзяляецца на два падпэрыяды:

• з пачатку XIX ст. да атрыманьня Індыяй незалежнасьці ў 1947 г.;
• з моманту атрыманьня дагэтуль.

Сучасная літаратурная мова гіндзі як размоўная мова зарадзілася ў гістарычнай вобласьці Куру, у раёне Дэлі-Мератха (Мірута). Гэтая мова атрымала назву каураві, г.зн. якая адносіцца да раёна Куру. Знаходзячыся на сутыку некалькіх моваў гіндзі, каураві увабрала ў сябе элемэнты такіх моваў, як брадж, бангару, панджабі. Стаўшы мовай бытавых зносінаў вялікага і палітычна важнага арэалу, каураві атрымала і іншую назву — кхары болі, г.зн. «нармаваная, або правільная гаворка».

З XI ст. у Індыю пачалі пранікаць заваёўнікі-мусульмане, якія заснавалі ў XIII у. Дэлійскі султанат. Іслам стаў дзяржаўнай рэлігіяй, а пэрсыдзкая мова — афіцыйнай мовай султанату. Сярод мусульманскіх кіраўнікоў і мусульманскай знаці былі вельмі адукаваныя людзі, якія стваралі розныя літаратурныя творы ня толькі на пэрсыдзкай мове, але і на мясцовай мове каураві / кхары болі. Найвялікшым паэтам таго часу быў Амір Хусроў (1253—1325). Ён назваў гэтую мясцовую мову мовай гіндаві, г.зн. мовай людзей, якія жывуць на ўсход ад ракі Інд. На санскрыце назоў гэтай ракі гучаў як Сіндху, што ў выніку фанэтычных зьмяненьняў трансфармаваўся ў слова «гінду». Гэтым словам сталі называць мясцовасьць, што ляжыць на ўсход ад ракі Інд, а затым — і ўсю тэрыторыю Індыі. Самое слова зь цягам часу стала прамаўляцца як гінд. Празь некаторы час на канцы слова зьявіўся доўгі галосны і, і слова стала гучаць як гіндзі, г.зн. Індыя. Мясцовая мова, на якой размаўлялі ў Дэлі і ваколіцах, атрымала назву «забан-э-гіндзі», г.зн. «мова Індыі». Урэшце слова забан перастала ўжывацца, і мову пачалі называць проста гіндзі.

У пачатку сярэдняга пэрыяду разьвіцьця сучаснай літаратурнай мовы гіндзі пачынае складвацца своеасаблівая гаворка, што ўяўляе сабой пэўную мешаніну гіндзі/кхары болі і пэрсыдзкай лексікі. Зьяўленьне гэтай гаворкі было зьвязанае з узьніклым сынтэзам індускай і мусульманскай культураў. Захоўваючы асноўны слоўнікавы запас і граматычны лад кхары болі, новая гаворка прыкметна папоўніла свой слоўнік за кошт як адмысловай пэрсыдзкай лексікі, гэтак і лексікі, якая адлюстроўвала бытавыя і рэлігійныя рэаліі мусульманскай дзяржавы. Гэтая гаворка спачатку называлася, як і мясцовая мова, — гіндаві.

Зь цягам часу гіндаві пачынае распаўсюджвацца на іншыя раёны Індыі. Гэтаму спрыяла палітыка мусульманскіх уладароў, што пашыралі сфэру свайго ўплыву. Зь іншага боку распаўсюджаньне гіндаві зьвязанае з агульнаіндыйскім рухам бхакці (рухам «адданых Богу»), прапаведнікі якога, побач зь мясцовымі мовамі выкарыстоўвалі і гіндаві. Персыянізаваная форма гіндаві паступова засвойвалася як прыбышамі, гэтак і мясцовымі мусульманамі, г.зн. індыйцамі, што прынялі іслам.

На мяжы раньняга і позьняга пэрыяду разьвіцьця паэзія на гіндаві (кхары болі) перамяшчаецца на поўнач Паўднёвай Індыі, што зьвязана з заваявальнымі паходамі мусульманскіх уладароў у Дэкане. Тут гіндаві (кхары болі) атрымлівае далейшае разьвіцьцё, пашыраючы свой слоўнік за кошт арабскай і пэрсыдзкай лексікі. Пры гэтым гіндаві пачынае сыстэматычна пісацца арабскім пісьмом. У адрозьненьне ад паўночнага гіндаві (кхары болі), які выкарыстоўваў старажытны індыйскі альфабэт дэванагары, гэтая мова зь яе арабскай графікай атрымала назоў дакхіні («паўднёвая мова»). Зь цягам часу дакхіні становіцца прызнанай мовай зносінаў і асноўнай літаратурнай мовай паўночных раёнаў Дэкану.

Гіндаві працягвае разьвівацца і ў Паўночнай Індыі, асабліва пры двары Вялікіх маголаў. Ён увабраў у сябе дастатковую колькасьць арабскай і пэрсыдзкай лексікі, якая стала неаддзельнай часткай яго слоўніка. Пры гэтым творы ствараліся з выкарыстаньнем абедзьвюх графік — дэванагары і арабскай.

Падчас заваявальных выправаў у Дэкан у XVII ст. гіндаві зноў пранікае на поўдзень. Каб адрозьніваць гэтую «прышлую» мову і мясцовую мову дакхіні, гіндаві пачалі называць «забан-э-урду-э-муалла», г. зв. мовай «шагскага табару». Праз пэўны час гэтая мова атрымала скарочаную назву — урду. Паўночны гіндаві, або урду, па шматлікіх чыньніках выцясьніў дакхіні і стаў адзінай літаратурнай мовай Дэкану. Паколькі паўночны гіндаві (урду) і дакхіні былі варыянтамі той самай мовы, пераход у літаратурнай творчасьці з аднае мовы на іншую не ўяўляў асаблівай цяжкасьці. Таму праз нязначны прамежак часу пасьля заваёвы Дэкану тамака зьявіліся паэты, што стваралі творы на паўночным гіндаві (урду).

Такім чынам, на зьмену пэрсыдзкай мове, якая адыйшла на другі плян, прыйшла ўласна індыйская мова ў дзьвюх пісьмовых формах. Да канца XVIII ст. пэрсыянізаваная форма гіндзі, то бок урду, становіцца адзінай мовай зносінаў індыйскіх мусульманаў Паўночнай Індыі (акрамя Бэнгаліі) і займае месца другой афіцыйнай мовы Магольскай Імпэрыі. Ангельцы, што да сярэдзіны XVIII ст. трывала замацаваліся ў Індыі, пачалі ў гэты час праводзіць сваю моўную палітыку, скасавалі ў 1835 годзе афіцыйны статус пэрсыдзкай мовы у адміністрацыі Ост-Індзкай кампаніі, перайшоўшы да выкарыстаньня гіндзі/урду і ангельскай. Распад імпэрыі Вялікіх маголаў і ўмацаваньне пазыцыяў ангельцаў паклалі пачатак сучаснаму пэрыяду разьвіцьця літаратурнай мовы гіндзі. Імкнучыся заручыцца падтрымкай ня толькі мусульманскай, але і індускай супольнасьці, ангельцы, побач з урду, пачалі ўсяляк заахвочваць і гіндзі. Да таго ж яны лічылі, што гіндзі больш падыходзіць для прапаганды ў Індыі хрысьціянскага вучэньня.

Пачатак сучаснага пэрыяду ў станаўленьні сучаснай літаратурнай мовы гіндзі звычайна зьвязваюць зь дзейнасьцю хрысьціянскага каледжу ў форце Вільяма ў Калкаце (Калькуце), якая да пачатку XIX стагодзьдзя стала палітычным і эканамічным цэнтрам ангельскай экспансіі ў Індыі. Менавіта тамака былі створаныя некалькі твораў (у абедзьвюх графіках), зь якіх найбольш вядомымі зьяўляюцца «Прэмсагар» («Акіян каханьня») Лалу джы Лала (1803 г.) і «Баг аб бахар» («Сад і вясна») Мір Амана (1802 г.). Пасьлядоўна слова «гіндзі» для абазначэньня сучаснай літаратурнай мовы пачалі ўжываць ангельцы, пра што сьведчаць назовы розных работаў, якія зьявіліся ў пачатку XIX стагодзьдзя.

Сучасны пэрыяд разьвіцьця гіндзі характарызуецца ўмацаваньнем яго пэрсыянізаванай формы, то бок урду. У 1837 г. урду быў прызнаны мовай судовых установаў, г.зн фактычна стаў афіцыйнай мовай, выцясьніўшы канчаткова пэрсыдзкую мову. У той час гіндзі з шрыфтам дэванагары ня быў гатовы стаць афіцыйнай мовай, бо ў краіне да 1859 г. панавала мусульманская адміністрацыя імпэрыі Вялікіх маголаў, і ўся адмысловая тэрміналёгія запазычвалася з арабскай і пэрсыдзкай моваў.

Інтэнсыўнае разьвіцьцё гіндзі пачынаецца пасьля дасягнення Індыяй незалежнасьці, то бок у другой палове XX ст. Канстытуцыя Індыі (1950 г.) абвяшчае гіндзі з шрыфтам дэванагары адной зь дзяржаўных моваў Індыйскага Зьвязу. У XX ст. сучасная літаратурная мова гіндзі становіцца прадметам выкладаньня і навучаньня. Першае аддзяленьне гіндзі было адчыненае ў 1919 году ў Калькуце.

Гіндзі мае ролю мовы міжнацыянальных (міжэтнічных) зносінаў у гіндзімоўным арэале, зьяўляецца асноўнай літаратурнай мовай. Цяпер пад гіндзі разумеюць: — у шырокім сэнсе слова — 23 мовы гіндзі, якія зьяўляюцца роднымі мовамі жыхароў гіндзімоўнага арэалу; — у вузкім сэнсе слова — сучасную літаратурную мову гіндзі.

Граматыка

Агульны характар мовы г. аднолькавы зь іншымі новаіндыйскімі мовамі. У фанэтыцы адрозная яе рыса — зьнікненьне цэлага шэрагу канцавых зычных і галосных, у марфалёгіі — падзеньне сынтэтычнага скланеньня і спражэньня. Г. — мова зь вельмі выразнымі аналітычнымі рысамі. Ад васьмі склонаў санскрыту у г. засталося толькі — «прамы» і «ўскосны». Г. мае двучленную імянную катэгорыю «роду» — мужчынскі і жаночы.

Размоўнік

• प्यार (pyaar) — каханьне
• janu — каханы
• नमस्ते (namaste) = Добры дзень! / Да пабачэньня!
• नमस्कार (namaskaar) = Здароў! Вітаю!
• हाँ (haan) [альбо ji haan / haan ji) = Так, але
• नहीं (nahin) [альбо ji nahin / nahin ji) = Не
• धन्यवाद (dhanyavaad) = Дзякую!
• शुक्रिया (shukriyaa) = Дзякую!
• आप कैसे हैं (aap kaise hain) = Як маецеся?
• तुम कैसे हो (tum kaise ho) = Як твае справы? / Як маесься?
• ठीक ठाक हुं. (theek thaak hum) = Добра.

Вонкавыя спасылкі

Гіндзі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Гіндзі на Ethnologue