Нью-Ёрк (штат): розьніца паміж вэрсіямі
д Bot: Migrating 147 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q1384 (translate me) |
|||
Радок 62: | Радок 62: | ||
{{Link FA|mk}} |
{{Link FA|mk}} |
||
[[af:New York (deelstaat)]] |
|||
[[als:New York (Bundesstaat)]] |
|||
[[am:ኒው ዮርክ]] |
|||
[[ang:Nīwe Eoforwic]] |
|||
[[ar:نيويورك (ولاية)]] |
|||
[[an:Nueva York (estato)]] |
|||
[[arc:ܢܝܘ ܝܘܪܩ (ܐܘܚܕܢܐ ܡܚܝܕܐ)]] |
|||
[[frp:New York (Ètat)]] |
|||
[[ast:Nueva York (estáu)]] |
|||
[[gn:Pyahu Iork (tetãvore)]] |
|||
[[ay:New York suyu]] |
|||
[[az:Nyu York (ştat)]] |
|||
[[bn:নিউ ইয়র্ক (অঙ্গরাজ্য)]] |
|||
[[zh-min-nan:New York]] |
|||
[[be:Штат Нью-Ёрк]] |
|||
[[bcl:Nueva York (estado)]] |
|||
[[bi:Niu York (Bundesstaat)]] |
|||
[[bg:Ню Йорк (щат)]] |
|||
[[bar:New York (Bundesstaat)]] |
|||
[[bs:New York (država)]] |
|||
[[br:New York (Stad)]] |
|||
[[ca:Nova York (estat)]] |
|||
[[cv:Çĕнĕ Йорк (штат)]] |
|||
[[ceb:New York]] |
|||
[[cs:New York (stát)]] |
|||
[[cbk-zam:Nueva York]] |
|||
[[co:New York (Statu)]] |
|||
[[cy:Efrog Newydd (talaith)]] |
|||
[[da:New York (delstat)]] |
|||
[[de:New York (Bundesstaat)]] |
|||
[[nv:Kin Yótʼááh Deezʼá Hahoodzo]] |
|||
[[et:New Yorgi osariik]] |
|||
[[el:Νέα Υόρκη (πολιτεία)]] |
|||
[[en:New York]] |
|||
[[es:Nueva York (estado)]] |
|||
[[eo:Nov-Jorkio]] |
|||
[[eu:New York (estatua)]] |
|||
[[fa:ایالت نیویورک]] |
|||
[[hif:New York]] |
|||
[[fo:New York]] |
|||
[[fr:État de New York]] |
|||
[[ga:Nua-Eabhrac (stát)]] |
|||
[[gv:York Noa (steat)]] |
|||
[[gag:New York]] |
|||
[[gd:Eabhraig Nuadh (stàit)]] |
|||
[[gl:Estado de Nova York]] |
|||
[[hak:Néu-Yok]] |
|||
[[xal:Шин Йорк]] |
|||
[[ko:뉴욕 주]] |
|||
[[haw:Nuioka]] |
|||
[[hy:Նյու Յորք (նահանգ)]] |
|||
[[hi:न्यूयॉर्क]] |
|||
[[hsb:New York (stat)]] |
|||
[[hr:New York (savezna država)]] |
|||
[[io:Nova-York (stato)]] |
|||
[[ig:Nú Yọk]] |
|||
[[ilo:New York]] |
|||
[[bpy:নিউ ইয়র্ক]] |
|||
[[id:New York]] |
|||
[[ia:New York (stato)]] |
|||
[[iu:ᓂᐅ ᐃᐅᕐᒃ]] |
|||
[[ik:Tchiaq York]] |
|||
[[os:Нью-Йорк (штат)]] |
|||
[[zu:New York Isifunda]] |
|||
[[is:New York-fylki]] |
|||
[[it:New York (stato)]] |
|||
[[he:ניו יורק (מדינה)]] |
|||
[[jv:New York (negara bagéyan Amérika Sarékat)]] |
|||
[[kn:ನ್ಯೂ ಯಾರ್ಕ್]] |
|||
[[ka:ნიუ-იორკის შტატი]] |
|||
[[kk:Нью-Йорк (штат)]] |
|||
[[kw:Stat Evrek Nowydh]] |
|||
[[sw:New York (jimbo)]] |
|||
[[ht:Nou Yòk (eta)]] |
|||
[[ku:New York]] |
|||
[[mrj:Нью-Йорк (штат)]] |
|||
[[lad:Mueva York (estado)]] |
|||
[[la:Novum Eboracum]] |
|||
[[lv:Ņujorka (štats)]] |
|||
[[lb:New York (Bundesstaat)]] |
|||
[[lt:Niujorko valstija]] |
|||
[[lij:Niorche (stato)]] |
|||
[[li:New York (staot)]] |
|||
[[jbo:niu,IORK]] |
|||
[[hu:New York (állam)]] |
|||
[[mk:Њујорк (сојузна држава)]] |
|||
[[ml:ന്യൂയോർക്ക്]] |
|||
[[mi:New York]] |
|||
[[mr:न्यू यॉर्क]] |
|||
[[arz:ولاية نيويورك]] |
|||
[[ms:New York]] |
|||
[[my:နယူးယောက်ပြည်နယ်]] |
|||
[[nah:Yancuīc York]] |
|||
[[nl:New York (staat)]] |
|||
[[ja:ニューヨーク州]] |
|||
[[frr:New York]] |
|||
[[no:New York (delstat)]] |
|||
[[nn:Delstaten New York]] |
|||
[[oc:Nòva York (estat)]] |
|||
[[uz:Nyu York (shtat)]] |
|||
[[pa:ਨਿਊ ਯਾਰਕ]] |
|||
[[pfl:Nju Yoorg]] |
|||
[[pnb:نیو یارک]] |
|||
[[pap:New York]] |
|||
[[km:ញូវយ៉ក]] |
|||
[[pms:New York (stat federal)]] |
|||
[[nds:New York (Bundsstaat)]] |
|||
[[pl:Nowy Jork (stan)]] |
|||
[[pt:Nova Iorque (estado)]] |
|||
[[ro:New York (stat)]] |
|||
[[rm:New York (stadi)]] |
|||
[[qu:New York suyu]] |
|||
[[ru:Нью-Йорк (штат)]] |
|||
[[se:New York (oassestáhta)]] |
|||
[[sa:न्यू यार्क्]] |
|||
[[sco:New York]] |
|||
[[stq:New York (Buundesstoat)]] |
|||
[[sq:New York]] |
|||
[[scn:New York (statu)]] |
|||
[[simple:New York]] |
|||
[[sk:New York (štát USA)]] |
|||
[[sl:New York (zvezna država)]] |
|||
[[szl:Nowy Jork (sztat)]] |
|||
[[ckb:نیویۆرک (ویلایەت)]] |
|||
[[sr:Њујорк (држава)]] |
|||
[[sh:New York (savezna država)]] |
|||
[[fi:New York (osavaltio)]] |
|||
[[sv:New York (delstat)]] |
|||
[[tl:New York]] |
|||
[[ta:நியூ யோர்க் மாநிலம்]] |
|||
[[te:న్యూయార్క్ రాష్ట్రం]] |
|||
[[th:รัฐนิวยอร์ก]] |
|||
[[chr:ᏄᏯᎩ]] |
|||
[[tr:New York (eyalet)]] |
|||
[[uk:Нью-Йорк (штат)]] |
|||
[[ur:نیویارک]] |
|||
[[ug:Nyuyork Shitati]] |
|||
[[vi:Tiểu bang New York]] |
|||
[[vo:New York (tat)]] |
|||
[[vls:New York (stoat)]] |
|||
[[war:Nueva York]] |
|||
[[wuu:纽约州]] |
|||
[[yi:ניו יארק]] |
|||
[[yo:Ìpínlẹ̀ New York]] |
|||
[[zh-yue:紐約州]] |
|||
[[bat-smg:Niojuorks (valstėjė)]] |
|||
[[zh:纽约州]] |
Вэрсія ад 19:07, 8 сакавіка 2013
Нью-Ёрк | |||||
| |||||
Мянушка | «Імпэрскі штат» | ||||
---|---|---|---|---|---|
Сталіца | Олбані | ||||
Найбуйнейшы горад | Нью-Ёрк | ||||
Плошча | |||||
27-я па ЗША | |||||
- агулам | 141 300 км² | ||||
- % вады | 13,5 | ||||
- шырата | 40°29,7' пн. ш. па 45°0,7' пн. ш. | ||||
- даўгата | 71°47' з. д. па 79°46' з. д. | ||||
Насельніцтва | |||||
3-е па ЗША | |||||
- агулам | 19,465 млн | ||||
- шчыльнасьць | 159/км² | ||||
Дата заснаваньня | 26 ліпеня 1788 (11-ы) | ||||
Губэрнатар | Эндру Куома | ||||
Часавы пас | Ціхаакіянскі час: UTC-5/-4 | ||||
Афіцыйная старонка |
Нью-Ёрк (па-ангельску: New York) — штат на паўночным усходзе ЗША, на Атлянтычным узьбярэжжы, каля мяжы з Канадай, найбуйнейшы ў групе Сярэдне-Атлянтычных штатаў. У межах штата знаходзіцца найбуйнейшы горад, эканамічны і палітычны цэнтар краіны — Нью-Ёрк. У склад штата ўваходзіць таксама буйны востраў Лонг-Айлэнд. Плошча штата 141 тыс. км², зь іх больш 18 тыс. км² занятыя ўнутранымі водамі. Насельніцтва 18,9 млн чалавек (трэцяе месца пасьля Каліфорніі і Тэхаса) (2000), у тым ліку гарадзкога каля 85%, больш 60% жывуць у Нью-Ёрку. Адміністрацыйны цэнтар — Олбані. Буйныя гарады і асноўныя прамысловыя цэнтры: Нью-Ёрк, Бафала, Рочэстэр, Сайрэк'юз. Іншыя буйныя гарады: Ніягара-Фолз, Ютыка, Скенэктадзі, Бінгемтон, Трой.
Гісторыя
Да часу зьяўленьня эўрапейцаў у гэтых месцах жылі плямёны іракескай лігі і алганкіны, якія падчас эўрапейскай калянізацыі Паўночнай Амэрыкі падвергнуліся значнаму вынішчэньню. Засваеньне рэгіёну пачалося з дасьледаваньня ракі Хадсан. У Нью-Ёркскай бухце ў 1524 пабываў Джавані Вэрацыяна. У 1609 Генры Хадсан, які служыў у галяндцаў, дайшоў па рацэ да раёна, дзе цяпер находзіцца горад Олбані. Тут у 1614-18 існавала першае селішча форт Насаў. У 1621 гэтая тэрыторыя была ўключаная ў склад галяндзкіх каляніяльных уладаньняў у Паўночнай Амэрыцы, якія атрымалі назоў Новыя Нідэрлянды. У 1626 быў заснаваны горад Новы Амстэрдам (будучы Нью-Ёрк), які стаў цэнтрам галяндзкіх калёніяў. Гэтая тэрыторыя была аб’ектам працяглай англа-галяндзкай барацьбы. У 1664 галяндзкі губэрнатар Пэтэр Стайвэсант пад ціскам брытанскага флота здаў калёнію ангельцам. З 1664 (акрамя 1673-74) ёю валодалі ангельцы (яны надалі сваёй новай калёніі назву Нью-Ёрк). У 1664 з калёніі была вылучаная тэрыторыя, цяпер вядомая як штат Нью-Джэрзі, праз год была ўсталяваная мяжа паміж Нью-Ёркам і Канэктыкутам, якая ў далейшым не зьмянялася. У 1688 Нью-Ёрк разам зь іншымі калёніямі ўвайшоў у склад дамініёна Новая Англія. Пасьля паўстаньня пад кіраўніцтвам Я. Лізьлера ўлада ў калёніі на працягу двух гадоў была ў руках мяцежнікаў (1689-91). У 1691 пасьля аднаўленьня ўлады ангельскай кароны было прынятае рашэньне аб стварэньні заканадаўчага збору. Нью-Ёрк быў цэнтрам падзей падчас войнаў з французамі і індзейцамі і шмат разоў, да разгрому французаў у 1761, падвяргаўся спусташальным рэйдам.
У пэрыяд Вайны за незалежнасьць будучы штат таксама займаў стратэгічнае месца ў плянах бакоў. У 1776-77 на яго тэрыторыі адбываўся шэраг буйных сутыкненьняў. У красавіку 1777 Нью-Ёрк ратыфікаваў Канстытуцыю ЗША і ў ліпені 1778 стаў 11-м па ліку штатам з часовай сталіцай у горадзе Кінгстан (у 1797 сталіца перанесеная ў Олбані). Да канца першай чвэрці XIX стагодзьдзя штат меў высокаразьвітую сельскую гаспадарку і мануфактурную прамысловасьць з цэнтрам у Нью-Ёрку. Хутка разьвівалася транспартная сетка, чаму спрыяла як наяўнасьць натуральных водных шляхоў, так і само месцазнаходжаньне штата. У 1825 завяршылася будаўніцтва канала Эры, у 1831 пабудаваная першая чыгунка, якая злучыла Олбані і Скенэктадзі, а яшчэ праз 25 гадоў увесь штат быў пакрыты сеткай чыгунак. У 1830-40-я ў грамадзтве адбываліся значныя перамены: разьвіваўся працэс дэмакратызацыі, актыўна дзейнічалі арганізацыі фэрмэраў, жанчын, абаліцыяністаў. Былі моцныя рэфарматарскія тэндэнцыі, якія спарадзілі пляяду бачных нью-ёркскіх палітычных дзеячаў, у тым ліку Марціна Ван Бюрэна, Ўільяма Генры Сьцюарда, Хораса Грылі.
Ужо да 1820 Нью-Ёрк займаў першае месца сярод штатаў па колькасьці насельніцтва, перад Грамадзянскай вайной ён стаў кіроўным прамысловым штатам краіны. У Грамадзянскай вайне ў ЗША 1861-65 удзельнічаў на баку Поўначы. Больш 500 тыс. жыхароў штата прынялі ўдзел у вайне, 50 тыс. чалавек загінулі. Пасьля вайны эканамічнае разьвіцьцё штата працягвалася ў ранейшым тэмпе; для другой паловы XIX стагодзьдзя характэрныя рост карпарацыяў і ўзьнікненьне гіганцкіх трэстаў, наплыў імігрантаў з Эўропы. Адбывалася рэзкае расслаеньне грамадзтва, пагоршыліся ўмовы працы, у палітычным жыцьці квітнела карупцыя. Панаваньню Тамані-хола атрымалася пакласьці канец толькі ў 1930-я высілкамі шматлікіх відных палітыкаў, у тым ліку мэра Нью-Ёрку Фьёрэла Генры Лагуардыя (1934-45).
Геаграфія
Мяжуе на ўсходзе са штатамі Вэрмонт, Масачусэтс і Канэктыкут, на паўднёвым усходзе мае выхад да Атлантычнага акіяна, на поўдні мяжуе са штатамі Пэнсыльванія і Нью-Джэрзі, на захадзе мае выхад да азёр Эры і Антарыё і мяжуе з канадзкай правінцыяй Антарыё, на поўначы з правінцыяй Квэбэк.
Вялікая частка тэрыторыі штата занятая Апалачамі, якія дасягаюць на паўночным усходзе вышыні 1628 м (горы Адзірандак). На паўднёвым захадзе — частка Апалачскага плато вышынёй да 656 м (Алеганскія горы). На паўночным захадзе, ля берагоў Антарыё, а таксама на Лонг-Айлэндзе — нізіны. Клімат умераны, вільготны. На паўднёвым усходзе клімат мякчэйшы і больш вільготны, у гарах — кантынэнтальны. Сярэдне-месячныя тэмпэратуры ад 0-8 да 23 градусаў. Ападкаў 800—1000 мм штогод. Каля 13% плошчы займаюць рэкі і азёры. Галоўныя рэкі — зьвязаная з сыстэмай Вялікіх азёр рака Гудзон (па-ангельску: Hudson), Махок, Свьвятога Лаўрына, Саскуэханна. Іглічныя і зьмяшаныя лясы.
Эканоміка
Нью-Ёрк — адзін з найболей населеных і эканамічна разьвітых штатаў ЗША. Саступіўшы пасьля 1960 году Каліфорніі 1-е месца паводле колькасьці жыхароў, Нью-Ёрк займае вядучыя пазыцыі ў вобласьці банкаўскай справы, гандлю каштоўнымі паперамі, тэлекамунікацыяў. Фінансавая дзейнасьць (у тым ліку страхаваньне), гандаль нерухомасьцю даюць штату каля 80% валавога прыбытку. Да 1970-х, калі ён здаў пазыцыі Каліфорніі, Нью-Ёрк быў галоўным індустрыяльным штатам ЗША. З больш 7 млн эканамічнага актыўнага насельніцтва на прамысловасьць прыходзіцца каля 25%, на сельскую гаспадарку — 2%, на гандаль і фінансы амаль 30%. Занятых у горназдабыўной прамысловасьці (1970) 8 тыс., у апрацоўнай — 1,8 млн чалавек. Найважнейшыя віды карысных выкапняў — камень, соль, пясок. Акрамя таго, здабыча цынку (55 тыс. т), паваранай солі (каля 5 млн т), будматэрыялаў, абразіваў, вытворчасьць тытанавых канцэнтратаў. Важныя галіны апрацоўнай прамысловасьці: швейная і паліграфічная (галоўным чынам у Нью-Ёрку), электратэхнічная і радыёэлектронная, оптыка-мэханічная, суднабудаўнічая, авіяракетная прамысловасьць, вытворчасьць прамысловага абсталяваньня. Разьвітыя таксама чорная (галоўным чынам у Бафала) і каляровая мэталюргія, хімічная, нафтаперапрацоўчая, харчовая, скурна-абутковая прамысловасьць, выплаўленьне алюмінія. Буйныя ГЭС — на Ніягаре і рацэ Сьвятога Лаўрына. Усталяваная магутнасьць электрастанцый (1972) 24 Гвт. Прадукцыя сельскай гаспадаркі (прыгараднага тыпу) мае пераважна мясцовае значэньне: яблыкі, вішня, гародніна, кукуруза. Жывёлагадоўля дае звыш 75% таварнай прадукцыі сельскай гаспадаркі; буйнага рагатага быдла (1971) 1,8 млн галоваў, у тым ліку звыш 1 млн дойных кароваў і цёлак. У пасевах пераважаюць кармавыя. На Лонг-Айлэндзе выгадоўваюць галоўным чынам бульба і гародніна, а на ўзьбярэжжах азёр Эры і Антарыё — вінаград і пладовыя (2-е месца па зборы ў ЗША). У берагоў Лонг-Айлэнду разьвітае рыбалоўства. Высока разьвітая транспартная сетка. Важную ролю ў эканоміцы штата грае індустрыя турызму з цэнтрам у Нью-Ёрку.
Адна з найболей сур’ёзных праблем штата — забруджваньне навакольнага асяродзьдзя, барацьба зь ім адзначаная прыняцьцем дзейсных заканадаўчых актаў у 1960-я.
Вядучая роля ў жыцьці штата, ды і ўсёй краіны, традыцыйна замацавалася за горадам Нью-Ёркам. Штогадовы валавы прадукт толькі гэтага горада пераўзыходзіць ВНП большасьці краін сьвету. Нью-Ёрк — традыцыйны цэнтар тэкстыльнай прамысловасьці, паліграфіі, вытворчасьці прадуктаў сілкаваньня, буйны марскі порт.
Бафала — цэнтар цяжкай прамысловасьці (хоць шматлікія сталеліцейныя заводы зачыніліся ў 1980-х), буйны азёрны порт.
Рочэстэр — цэнтар вытворчасьці аптычных прыбораў.
Сайрэк’юз — цэнтар хімічнай, мэталюргічнай, электратэхнічнай і цэлюлозна-папяровай прамысловасьці, цяжкага машынабудаваньня.
Ютыка і Рым — цэнтры машынабудаваньня, Бінгемтон — бытавой электронікі, кампутараў.
Вонкавыя спасылкі
Нью-Ёрк (штат) — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў