Марыя Іяанна Велёпольская
| Марыя Іяанна Велёпольская | |
| Maria Jehanne Wielopolska | |
 | |
| Асабістыя зьвесткі | |
|---|---|
| Імя пры нараджэньні | Maria-Jehanne (Joanna) z Colonna–Walewskich |
| Нарадзілася | 16 лютага 1885 Сухадол, Кіеўшчына, Расейская імпэрыя |
| Памерла | 1940 |
| Літаратурная дзейнасьць | |
| Род дзейнасьці | Пісьменьніца, публіцыстка |
| Гады творчасьці | 1904-1940 |
| Жанр | Навэля, апавяданьне |
| Мова | Польская |
| Дэбют | 1904 |
| Значныя творы | Pani El. Cykl nowoczesny (1911), Kryjaki (1913), Faunessy. Powieść dzisiejsza (1913) |
| Узнагароды |    |
Марыя Іяанна Велёпольская (часам Марыя-Іяанна Велёпольская; па-польску: Maria Jehanne Wielopolska; 16 лютага 1885, Сухадол, Кіеўшчына, Расейская імпэрыя ― памерла ў 1940 альбо ў СССР, альбо ў нямецкім лягеры) ― польская пісьменьніца, драматургіня, публіцыстка і літаратурная крытыца.
Жыцьцяпіс[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Нарадзілася ў шляхецкай сям’і Антона Калённа-Валеўскага і Сабіны Карыткі. Яна не атрымала сыстэматычнай адукацыі, а самастойна авалодвала ведамі па літаратуры, філязофіі, гісторыі, рэлігіі.
У 1902 г. выйшла замуж за шляхціца Конрада Велёпольскага і пасялілася ў Львове, дзе ўдзельнічала ў мастацкім і літаратурным жыцьці польскай грамадзкасьці, наведвала лекцыі ў Львоўскім унівэрсытэце[1].
Была атэісткай, у палітыцы прытрымлівалася сацыялісцкай пазыцыі, што знайшло адлюстраваньне ў шматлікіх артыкулах і аповесьці «Крыякі», дзе крытычна ацэньвалася роля клерыкальных колаў у Студзеньскім паўстаньні. Дзякуючы свайму паходжаньню і творчасьці атрымала мянушку «Чырвоная графіня». Другі раз выйшла замуж за Ежы Стжэмя-Яноўскага[1].
Падчас Першай сусьветнай вайны працавала ў санітарнай службе Першай брыгады польскіх легіёнаў. Была інтэрнаваная ў Вугоршчыну. Увесну 1919 г. падчас украінска-польскай барацьбы за Галічыну была арыштаваная і зьняволеная. Гэта паўплывала на ейнае крытычнае стаўленьне да ўкраінцаў, адлюстраванае ва ўспамінах «Gontowszczyzna. Wspomnienia z rebelii ukraińskiej w Małopolsce Wschodniej» (1925)[1].
Пасьля вайны жыла ў Познані і апублікавала шэраг твораў, якія прынесьлі ёй прызнаньне як пісьменьніцы. У 1928 годзе пераехала ў Варшаву, разьвёўшыся з сваім другім мужам. Актыўна друкавалася ў варшаўскім і познаньскім друку[2].
Яна была прыхільніцай Юзафа Пілсудзкага і пасьля травеньскага замаху на яго практычна кінула пісаць і занялася палітычнай журналістыкай у падтрымку маршала. Яна славілася надзвычай вострым языком[2].
Да ўсяго сымпатызавала жаночаму руху і жаночай эмансыпацыі — вызначала сябе як фэміністка. Аднойчы падчас публічнай акцыі на магіле Невядомаму салдату яна спытала: «А дзе магіла Невядомай маці, той, што нарадзіла салдата і адпусціла яго на вайну?»[3]. Пасьля сьмерці яе часта называлі «прабабкай польскай жаночай рэвалюцыі»[4].
Загінула ў 1940 годзе пры нявысьветленых абставінах. Верагодна, загінула ў савецкім ці нямецкім канцлягеры[5].
Творчасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Дэбютавала ў 1904 годзе з драмай «Сьцярвятнік», пастаўленай аматарскім экспэрымэнтальным незалежным тэатрам. Пасьля гэтага друкавала навэлі і аповесьці[6].
Асаблівую славу пісьменьніцы прынесла аповесьць «Крыякі» (1913). Мастацкую своеасаблівасьць вызначаюць празаічныя зборнікі «Пані Эль. Сучасны цыкаль» (1911), «Туркаўкі» (1915), аповесьці «Фаўнэсы» (1913) і «Фэміна. Мэлядраматычная аповесьць» (1924). У навэлях і аповесьцях пісьменьніца стварала «новую жанчыну»: моцную, ганарлівую, адукаваную, разьняволеную, якая пачувалася на роўных з мужчынам. За свае фэмінісцкія навэлі была прыцягнутая да суду за парнаграфію, блюзьнерства і «камуністычныя тэндэнцыі», а ў Польскім Каралеўстве быў канфіскаваны ўвесь наклад «Пані Эль»[7].
Акрамя мастацкіх кнігаў у даробоку пісьменьніцы ёсьць кнігі дакумэнтальныя: пра Ю. Пілсудзкага «Шляхамі камэнданцкіх турмаў» (1935) і «Маршал у штодзённым жыцьці» (1937) і даведнік па Варшаве «Сталіца Польшчы: даведнік па экскурсіях на адзін, два і тры дні» (1939)[6].
Творы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Sęp, Warszawa 1904.
- Pani El. Cykl nowoczesny, Kraków 1911.
- Faunessy. Powieść dzisiejsza, Wydawnictwo Księgarni Literackiej, Kraków 1913.
- Kryjaki, 1913.
- Synogarlice. Nowele, Warszawa-Kraków 1915.
- Kontryfałowe lichtarze u św. Agnieszki. Nowele, Warszawa 1922.
- Femina. Opowieść melodramatyczna, Poznań 1924.
- Gontowszczyzna. Wspomnienia z rebelii ukraińskiej w Małopolsce Wschodniej, Poznań 1925.
- Danina, Przemyśl 1925.
- Braterstwo ludów. Rzecz o dziele nieświadomości, Wydawnictwo Płomień Książnicy Naukowej w Przemyślu 1926.
- Trzyaktowa bajka z 1001 nocy o powojennej prozie, Poznań 1927.
- Józef Piłsudski w życiu codziennym, 1936.
- Obyczaje towarzyskie, Lwów 1938.
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ а б в Słownik Współczesnych Pisarzy Polskich, red. E. Korzeniewska, Warszawa 1964, s. 462-465.
- ^ а б Baranowska Agnieszka, Lady Paradox, w: Perły i potwory. Szkice o literaturze międzywojennej, Warszawa 1986, s. 44-71.
- ^ Katarzyna Kazimirska, Maria Jehanne Wielopolska – twórczyni postaci „nowej kobiety”, 8 Marca 2022, Zwierciadlo.pl, https://zwierciadlo.pl/kultura/retro/234044,1,umberto-eco--zawsze-w-cieniu-swoich-ksiazek.read
- ^ Jaworska Monika, Prababka polskiej rewolucji kobiecej — Maria Jehanne Wielopolska, w: Akant. R.10, nr 12 (2007), s. 22-23.
- ^ Człowiek znika bez śladu, [w:] Herminia Naglerowa, Wspomnienia o pisarzach. Londyn. 1960,. с. 66.
- ^ а б Мажец, Люцина. (2018). Марія-Йоанна Вєльопольська// Модерністки. Антологія польської жіночої прози міжвоєнного періоду/ укладачі Оля Гнатюк, Катажина Котинська, Івона Борушковська. (українською). Львів: Вид-во Старого Лева. с. 54–55.
- ^ Katarzyna Kazimirska, Maria Jehanne Wielopolska – twórczyni postaci „nowej kobiety”, 8 Marca 2022, Zwierciadlo.pl, https://zwierciadlo.pl/kultura/retro/234044,1,umberto-eco--zawsze-w-cieniu-swoich-ksiazek.read