Летувіскі літ

Летувіскі літ
Краіна	Летува
Падзел	цэнт
Код ISO-4217	LTL
Цэнтральны банк	Банк Летувы
Увядзеньне ва ўжытак	1922 і 1993
Вывядзеньне з ужытку	1 студзеня 2015 і 1940
Папярэдняя валюта	талёнас і савецкі рубель
Замененая валютай	эўра
Галерэя выяваў у Вікісховішчы

Летувіскі літ (па-летувіску: litas, мн. л. litai) — афіцыйная валюта Летувы ад 1993 да 1 студзеня 2015 году. Код валюты па ISO 4217 LTL.

Гісторыя

Пасьля Першай сусьветнай вайны ў незалежнай Летувіскай Рэспубліцы ў звароце знаходзіліся аплатныя сродкі іншых дзяржаваў.

У сувязі з адсутнасьцю ўласнага эмісійнага банку, па дамове зь нямецкай Усходняй крэдытнай касай (Darlehnskasse Ost), афіцыйным аплатным сродкам у Летуве стаў аўксінас (па-летувіску: auksinas; остмарка). У сярэдзіне 1922 году, з-за гіпэрінфляцыі маркі, у Летуве парушылася нармалёвае функцыянаваньне гандлю, фінансаў і крэдытаў. Сойм Летувы ў тэрміновым парадку прыняў закон аб уводзінах літа і ўстанове Банку Летувы.

Часавыя банкноты з датай эмісіі 10 верасьня 1922 году былі выпушчаныя 25 верасьня 1922 году. Літ быў уведзены ў зварот 1 кастрычніка, але фактычна — 2 кастрычніка 1922 году. Абмен аўксінаў на літ ажыцьцяўляўся па курсе, які штотыдзень усталёўваўся міністрам фінансаў з улікам суадносін маркі і даляру. Першапачатковыя суадносіны былі 175 : 1. Па ім былі пералічаныя чыгуначныя і паштовыя тарыфы, падаткі, аблігацыі, уклады ў ашчаднай касы і г. д. Банкноты друкаваліся ў Ангельшчыне, Чэхаславаччыне й Нямеччыне. Манэты выпуску 1925 году таксама чаканіліся за мяжой. Эмісія манэт 1936 і 1938 гадоў чаканілася ў Коўна.

Пасьля ўваходжаньня Летувы ў склад СССР (1940), з 25 сакавіка 1941 году літ быў заменены савецкім рублём.

Пасьля ўзнаўленьня незалежнасьці (1991) у якасьці аплатнага сродку выкарыстоўваліся з 5 жніўня 1991 году часавыя грошы «агульныя талёны», т. зв. «вагноркі», ад прозьвішча прэм’ер-міністра Летувы Гедзіміна Вагноруса. З 1 кастрычніка 1992 году яны былі абвешчаныя адзіным законным аплатным сродкам. Літ выпушчаны ў зварот 25 чэрвеня 1993 году. Часавыя талёны зьмяняліся ў суадносінах 100 : 1. Часавыя талёны знаходзіліся ў абарачэньні да 20 ліпеня 1993 году. З 25 чэрвеня 1993 да 31 студзеня 2002 году літ быў прывязаны да даляру суадносінамі 4 : 1. З 1 лютага 2002 году літ быў прывязаны да эўра, якія ўсталяваліся да таго пэрыяду суадносінамі 3,4528 : 1. Суадносіны мусілі заставацца нязьменным да ўводзін у Летуве эўра, што плянавалася на тэрмін не раней як за 1 студзеня 2010 году і ўрэшце набыло моц 1 студзеня 2015 году.

Манэты й банкноты

Адзін летувіскі літ дзяліўся на 100 цэнтаў (па-летувіску: centas).

Манэты

На авэрсе ўсіх манэт літаў і цэнтаў — намінал, на рэвэрсе — герб.

Манэты 9 наміналаў:

1 цэнт: выпуск 1991 г., сплаў алюмінія; дыямэтар 18,75 мм, таўшчыня 1,30 мм, маса 0,88 г;
2 цэнты: выпуск 1991 г., сплаў алюмінія; дыямэтар 21,75 мм, таўшчыня 1,30 мм, маса 1,19 г	2 цэнты
5 цэнтаў: выпуск 1991 г., сплаў алюмінія; дыямэтар 24,40 мм, таўшчыня 1,35 мм, маса 1,49 г	5 цэнтаў
10 цэнтаў: выпуск 1991 г. — сплаў медзі, цынку й цыну; дыямэтар 16,00 мм, маса 1,40 г; выпуск 1997, 1998, 1999, 2006, 2007, 2008 — сплаў медзі, цынку й нікеля; дыямэтар 17,00 мм, таўшчыня 1,70 мм, маса 2,60 г
20 цэнтаў: выпуск 1991 г. — сплаў медзі, цынку і цыну; дыямэтар 17,5 мм, маса 2,10 г; выпуск 1997, 1998, 1999, 2007, 2008 — сплаў медзі, цынку й нікеля; дыямэтар 20,50 мм, таўшчыня 2,10 мм, маса 4,80 г	20 цэнтаў
50 цэнтаў: выпуск 1991 г. — сплаў медзі, цынку і цыну; дыямэтар 21,00 мм, маса 3,03 г; выпуск 1997, 1998, 1999, 2000 — сплаў медзі, цынку й нікеля; дыямэтар 23,00 мм, таўшчыня 2,10 мм, маса 6,00 г	50 цэнтаў
1 літ: выпуск 1998, 1999, 2000, 2001, 2002 гг. сплаў медзі й нікеля; дыямэтар 22,30 мм, таўшчыня 2,20 мм, маса 6,25 г	1 літ
2 літы: выпуск 1998, 1999, 2001, 2002, 2008 гг., унутраная частка — сплаў медзі й нікеля, вонкавая — сплаў медзі, алюмінія й нікеля; дыямэтар 25,00 мм, таўшчыня 2,20 мм, маса 7,50 г	2 літы
5 літаў: выпуск 1998, 1999 гг., унутраная частка — сплаў сплаў медзі, алюмінія й нікеля, вонкавая — медзі й нікеля; дыямэтар 27,50 мм, таўшчыня 2,35 мм, маса 10,10 г	5 літаў

У 1991 годзе быў выпушчаны калекцыйны набор манэт ад 1 цэнту да 5 літаў 1991 году. У 2000 і 2003 гадах былі выпушчаныя калекцыйныя наборы ад 1 да 5 цэнтаў 1991 году і ад 10 цэнтаў да 5 літаў адпаведнага году. Склад і памеры манэт з набораў такія жа, як і ў манэт, пералічаных вышэй.

Юбілейныя манэты

Акрамя таго, выпускаюцца юбілейныя манэты рознай вартасьці.

• 1 літ (1997) да 75-годзьдзя Летувіскага банку й літу.
• 1 літ (1997) да 75-годзьдзя Летувіскага банку й літу (залатая манэта).
• 10 літаў (1999), выпушчаная ў рамках міжнароднай праграмы «Самыя маленькія манэты сьвету. Гісторыя золата» (залатая манэта). Вага 1,244 гр. Адчаканена 5500 штук.

• 1 літ (1999) да 10-годзьдзя Балтыйскага шляху.

• 1 літ (2004) да 425-годзьдзя Віленскага ўнівэрсытэту
• 1 літ (2005) з выявай рэканструяванага Палаца кіраўнікоў у Вільні.

• 500 літаў (2005) з выявай рэканструяванага Палаца кіраўнікоў у Вільні (залатая манэта). Вага 31,10 гр. Адчаканена 1000 штук.

Летувіскія манэты рэгулярнага чакана па гадах (з 1991)

• 1 цэнт (centas): 1991
• 2 цэнты (centai): 1991
• 5 цэнтаў (centai): 1991
• 10 цэнтаў (centų): 1991; 1997; 1998; 1999; 2006; 2007; 2008
• 20 цэнтаў (centų): 1991; 1997; 1998; 1999; 2007; 2008
• 50 цэнтаў (centų): 1991; 1997; 1998; 1999; 2000
• 1 літ (LITAS): 1991¹; 1997²; 1998; 1999; 1999²; 2000; 2001; 2002; 2004²; 2005²; 2008
• 2 літы (LITAI): 1991¹; 1998; 1999; 2001; 2002; 2008
• 5 літаў (LITAI): 1991¹; 1998; 1999
  • ¹ — адбіраюцца з абарачэньня
  • ² — юбілейныя (памятныя) манэты

Банкноты

Банкноты 9 наміналаў:

1 літ (выпуск спынены, адбіраецца з абарачэньня) Авэрс: Жамойце (па-летувіску: Zemaite, поўнае імя Юлія Бэнюшавічуце-Жаманцене; 1845—1921), летувіская пісьменьніца. Рэвэрс: драўляны касьцёл Сьвятога Язафата ў Палушы (па-летувіску: Paluse, Аўкштота; 1747—1757)	1 літ
2 літы (выпуск спынены, адбіраецца з абарачэньня) Авэрс: Біскуп Матэюс Валанчус (па-летувіску: Motiejus Valancius, 1801—1875), гісторык, асьветнік. Рэвэрс: Замак у Троках (XIV—XV стст.), рэзыдэнцыя вялікіх князёў літоўскіх.	2 літы
5 літаў (выпуск спынены, адбіраецца з абарачэньня) Авэрс: Ёнас Яблонскіс (па-летувіску: Jonas Jablonskis, 1860—1930), летувіскі мовазнавец, «бацька» летувіскай літаратурнай мовы. Рэвэрс: Скульптура Пятраса Рымшы (па-летувіску: Petras Rimsа, 1881—1961) адлюстроўвае таемную школу, якія дзейнічалі ў Летуве ў пэрыяд забароны летувіскага друку лацінскім шрыфтам (1864—1904).	5 літаў
10 літаў Авэрс: Сьцяпанас Дарыюс (па-летувіску: Steponas Darius, 1896—1933) і Стасыс Гірэнас (па-летувіску: Stasys Girenas, 1894—1933), летувіскія лётчыкі, якія загінулі пры трансатлянтычным пералёце (1933). Рэвэрс: Самалёт «Lituanika», фрагмэнты контураў Амэрыкі й Эўропы.	10 літаў
20 літаў Авэрс: Майроніс (па-летувіску: Maironis, поўнае імя Ёнас Мачуліс; 1862—1932), прэлат і паэт. Рэвэрс: Статуя Волі працы скульптара Юозаса Зыкараса на фоне Вайскоўца музэю Вітаўта Вялікага ў Коўна.	20 літаў
50 літаў Авэрс: Ёнас Басанавічус (па-летувіску: Jonas Basanavicius, 1851—1927), навуковец і палітык, патрыярх летувіскага нацыянальнага адраджэньня. Рэвэрс: Катэдральны сабор Сьвятога Станіслава, званіца й вежа Гедзіміна ў Вільні.	50 літаў
100 літаў Авэрс: Сымонас Даўкантас (па-летувіску: Simonas Daukantas, 1793—1864), гісторык, заснавальнік летувіскай нацыянальнай гістарыяграфіі. Рэвэрс: Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту з касьцёлам Сьвятога Яна і званіцай.	100 літаў
200 літаў (з 1997) Авэрс: Відунас (па-летувіску: Vydunas, поўнае імя Вільгэльм Старост; 1868—1953), настаўнік, фальклярыст, пісьменьнік і філёзаф. Рэвэрс: Маяк у Клайпедзе (1796).	200 літаў
500 літаў (з 2000) Авэрс: Вінцас Кудзірка (па-летувіску: Vincas Kudirka, 1858—1899), паэт і кампазытар, аўтар летувіскага нацыянальнага гімна. Рэвэрс: Звон Волі (В. Кудзірка быў рэдактарам газэты «Звон») на фоне ідэалізаванага летувіскага пэйзажу.	500 літаў

Банкноты друкуюцца за межамі Летувы. Спачатку яны друкаваліся United States Banknote Corporation, пазьней брытанскай кампаніяй De La Rue і нямецкай Giesecke & Devrient GmbH.

У 1991 годзе былі выпушчаныя першыя банкноты пасьля ўзнаўленьня незалежнасьці Летувы. Варта адзначыць, што банкнота ў 50 літаў была выпушчаная з памылкай. На банкноце, намаляванай вышэй, на каньку Катэдральнага Сабора, па цэнтры, стаіць статуя Сьвятой Алены. Яна трымае крыж у правай руцэ, як і на самім Саборы ў рэчаіснасьці. На банкноце 1991 году Сьвятая Алена трымае крыж у левай руцэ.

Глядзіце таксама

• Банк Летувы
• Талёнас

Вонкавыя спасылкі

• Нацыянальны банк Летувы