Беларускі народны танец
Беларускі народны танец склаўся на працягу гісторыі фармаваньня беларускага народу і яго культуры. Пры некаторай агульнасьці яго з расейскім і ўкраінскім народнымі танцамі, ён адрозьніваецца сфармаванасьцю і самабытнасьцю. Гістарычныя ўмовы разьвіцьця беларускага народу, пастаянная барацьба за захаваньне сваіх нацыянальных рыс, прывялі да таго, што ў беларускім фальклёры наогул і ў танцы ў прыватнасьці захаваліся старажытныя, архаічныя рысы[1][2], што робіць вывучэньне беларускай харэаграфіі значным для разуменьня вытокаў беларускай культуры.
Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Са старажытных часоў культурнае жыцьцё беларусаў было цесна зьвязана са сьвятамі каляндарнага году, ня сталі выключэньнем і танцы. Усе сьвяты і народныя абрады беларусаў суправаджаліся гульнямі, карагодамі і танцамі[3]. Першапачаткова танец быў цесна злучаны ў адно сынкрэтычнае цэлае зь песьняй, музыкай, элемэнтамі драматычнай акторскай ігры, але паступова вылучыўся ў самастойны від мастацтва[2].
Самымі старажытнымі лічацца паляўнічыя і ваенныя танцы, а таксама тыя, у якіх адлюстроўваюць працэсы працы[2].
Беларускае танцавальнае мастацтва пачало складвацца ў XIV—XVI стагодзьдзях, калі пачала ўтварацца беларуская народнасьць[3]. Далейшае разьвіцьцё яно атрымала ў пэрыяд раскладаньня і распаду фэадалізму і зараджэньня капіталістычных адносін, прыкладна да канца XVIII стагодзьдзя — часу фармаваньня беларускай нацыі[4]. Зь сярэдзіны XIX стагодзьдзя ў беларускім харэаграфічным мастацтве пачынаецца новы працэс — асіміляцыя традыцыйнага фальклёру з танцавальнымі формамі кадрылі і полькі, якія прыйшлі з Заходняй Эўропы[5].
Пры гэтым трэба адзначыць, што нягледзячы на ўплыў суседніх культур, беларускі народны танец зьяўляецца самабытнай і ўнікальнай формай танцавальнага мастацтва. Ігнат Манькоўскі, апісваючы вясельны абрад сялянаў Віцебскай губэрні, пісаў[6]:
|
Беларускія народныя танцы зусім не падобныя на польскія і мала нагадваюць рускія скокі. У іх рухі вельмі моцныя і хуткія… | 
|
Першапачаткова танцавальнае мастацтва беларусаў фармавалася ў сялянскім асяродзьдзі і не прызнавалася сярод верхніх слаёў насельніцтва[7], але потым праз батлейку, дзе нароўні з бытавымі сцэнкамі ўключаліся фрагмэнты танцаў, і прыгонныя тэатры XVIII — першай паловы XIX стагодзьдзя (Гарадзенскі тэатар Тыгенгаўза, тэатар Радзівілаў у Нясьвіжы, Слонімскі тэатар Агінскага, Шклоўскі тэатар Зорыча), дзе танцавалі балет, які апасродкавана ўплываў на народную харэаграфію, танец выйшаў з бытавой плоскасьці ў сцэнічную і стаў заваёўваць папулярнасьць сярод шырокіх мас[3].
У дадзены момант танцавальнае народнае мастацтва часьцей разьвіваецца сіламі прафэсійных і самадзейных харэографаў у танцавальных калектывах.
Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Традыцыйна беларускія танцы дзеляць на тры групы: ілюстрацыйна-выяўленчыя, гульнявыя і арнамэнтальныя[1].
- у ілюстрацыйна-выяўленчых танцах («Мяцеліца», «Верабей», «Каза», «Лянок», «Таўкачыкі») самую важную ролю адыгрывае драматычнае мастацтва салістаў, танцы багатыя жэстамі, мімікай[1].
- у гульнявых танцах («Джыгун», «Магера», «Рэпка», «Панначка», «Ланцуг») танцоры ловяць адзін аднаго, выконваюць нейкія заданьні, партнёры часта мяняюцца і т. п[1].
- у арнамэнтальных танцах («Крыжачок», «Кола», «Траян», «Крутуха») асновай харэаграфічнай кампазыцыі зьяўляецца пэўная геамэтрычная фігура, якую часта можна вызначыць ужо з назвы песьні[1].
З-за таго, што танцы могуць мець рэгіянальныя і выканальніцкія варыяцыі, часта цяжка вызначыцца, да якой з груп ставіцца канкрэтны танец, а часам ён утрымоўвае элемэнты ўсіх трох відаў[1].
Згодна са структурным прынцыпам клясыфікацыі харэаграфічнага фальклёру вылучаюць наступныя жанры: карагоды, традыцыйныя танцы, кадрылі, полькі і гарадзкія бытавыя танцы[8].
Карагоды[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Карагоды — найбольш старажытная форма[2]. Меркавана, зьявіліся ў канцы I тысячагодзьдзя нашай эры. Карагод ўяўляе сабой трыадзінства песьні, гульнявога (абрадавага) дзеяньня і харэаграфічнага малюнка. Па тэматыцы беларускія карагоды разнастайныя: Яны, адлюстроўваюць працоўную дзейнасьць, сямейны ўклад, любоўныя адносіны, народныя сьвяты[8]. У карагодах народная харэаграфія паступова выпрацавала свае ўстойлівыя прыёмы, пэўныя сродкі выразнасьці, якія ператварыліся ў традыцыйныя і фармавалі аснову харэаграфічнай вобразнасьці[2]. У залежнасьці ад сілы аднаго з трох асноўных складнікаў карагоды дзеляць на 3 вялікія групы: карагодныя песьні, гульнявыя карагоды і танцавальныя карагоды[1]:
- Песенныя карагоды маюць простую харэаграфічную структуру, зь фігур асноўнымі зьяўляюцца кола, лінія, зьмейка, вароты і калёна. Крокі таксама простыя, пераступы, крокі з прыпаданьнем, крок з прыстаўкай. Як правіла адпаведнасьць тэксту песень і рухаў, якія ілюструюць яго, не назіраецца[1].
- Гульнёвы карагод ствараецца найбольш поўнай еднасьцю ўсіх трох кампанентаў, харэаграфічная структура ўскладняецца, часта назіраецца зьмена рытму з павольнага на хуткі. У танцы дадаюцца выступленьні салістаў, якія ўзбагачаюць выступ скачкамі, Кружэньне, притопами і присядками, важнае значэньне надаецца міміцы і актыўнай працы рук[1].
- У танцавальным карагодзе сувязь паміж тэкстам песьні і танцавальнымі рухамі, як і ў песенным карагодзе, невялікая, але на галоўнае месца выступае менавіта танец, а песьня выконвае толькі ролю музычнага суправаджэньня[1].
Беларускія карагоды адрозьніваюцца разнастайнасьцю рухаў, малюнкаў і тэмпаў. У залежнасьці ад зьмены тэмпу карагод зьдзяйсьняе зьмяненьне ад пабудовы геамэтрычных малюнкаў пры павольнай мелодыі да актыўных рухаў салістаў у рытм хуткай музыцы[1]. Часьцей за ўсё традыцыйныя карагоды не суправаджаліся інструмэнтальнай музыкай, пакідаючы гэтую ролю сьпеву а капэла[1].
Кадрылі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Кадрылі ў сваёй аснове маюць замежнае паходжаньне. Яны прыйшлі на Беларусь у сярэдзіне XIX стагодзьдзя[1]. Этнографы канца XIX стагодзьдзя адзначалі, што ці ледзь ня кожная вёска мае сваю кадрылю. Гэта адбілася ў назвах танцаў: «Турэйская», «Воранаўская», «Лядкоўская», «Смаргонская», «Ляхаўская» і г. д[1]. У розных рэгіёнах Беларусі зафіксавана шмат разнавіднасьцяў кадрыляў: тоўстыя кадрылі (танцуе вялікая колькасьць пар), тонкія (танцуе мала пар), былі і такія кадрылі, дзе танцавалі 40 пар. Зафіксаваныя такія кадрылі, як «Шор, шэр, шыр», «Казачковая», «Бычок», «Чыжык» і мноства іншых[8].
Полькі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Полька — танец чэскага паходжаньня. Полька хоць і зьяўляецца запазычаным танцам, блізкая народнай беларускай харэаграфіі, яна моцна трансфармавалася ў нацыянальным пляне пры гэтым аказаўшы моцны ўплыў на іншыя танцы[1]. 2/4 памер полькі добра зьліўся зь беларускім традыцыйным танцам, які меў аналягічны памер[8]. Так, напрыклад, «Трасуха» зьяўляецца сімбіёзам тыпавога народнага танца, ад якога яна і атрымала сваю назву, і полькі[1].
Беларускія полькі надзвычай багатыя па сваіх харэаграфічным і музычным малюнкам, яны адрозьніваюцца вялікай ладавай і інтанацыйнай разнастайнасьцю[1]. Полька патрабавала ад танцораў і майстэрства, і фізычнай выносьлівасьці[9].
Як і кадрыля, полька таксама мае мноства лакальных варыянтаў: «Барысаўская», «Віцяблянка», «Гаўкаўская», таксама назвы даваліся па асаблівасьцях харэаграфіі: «Цераз нагу», «З падкіндэсам», «З прысюдамі», «На пяце», «Вінтом» і гэтак далей[1].
Гарадзкія бытавыя танцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Гарадзкія бытавыя танцы зьявіліся ў канцы 19 — пачатку 20 стагодзьдзя. Асноўныя малюнкі — пары ў калёну, пары па крузе[8].
Харэаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Беларускі танец мае своеасаблівы малюнак, часам выкарыстоўваюцца дастаткова складаныя кампазыцыйныя прыёмы[10].
Беларускія танцы амаль усе масавыя, парныя[3]. Рухі танцораў поўныя дынамізму, унутранага эмацыйнага напалу і народнага духу[11].
Кампазыцыі танцаў часта нагадваюць малюнкі народнага мастацкага ткацтва і вышыўкі, выкарыстоўваюцца простыя геамэтрычныя фігуры: квадрат, трохвугольнік, палоска. Пабудовы аб’ядноўваюцца ў адзінае цэлае з дапамогай перастраеньня, пераходаў і перапляценьняў.[3] Запісаны ў Беларусі Касьян Яраслававіч Галяйзоўскі(К. Галяйзоўскім) вясновы карагод, уяўляў сабой разгорнуты і вобразны харэаграфічны малюнак працэсу ткацтва. Яго фігуры, якія завуцца «навіваць», «снаваць», «кішку здымаць», «апранаць», «ткаць», дасьціпна ілюстравалі адпаведныя працэсы, а тэксты суправаджаючых песень да іх адносінаў ня мелі[12].
Рукі ў танцы акампануюць яму, дапамагаюць перадаць настрой танцора. Палажэньні рук раскрываюць і ўзмацняюць ўнутранае мастацкае ўтрыманьне танца.
М. Я. Нікіфароўскі адзначаў, што ў сумесных танцах абодвух палоў мужчыны не бралі жанчыну за талію, а тыя, у сваю чаргу, не клалі рукі на плечы мужчын, у цэлым паводзіны былі досыць сьціплымі[13].
Беларускія танцы часта нясуць у сабе нейкі сюжэт, яны напоўнены пэўнай доляй тэатральнасьці і акторства[3].
Рухі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У беларускім танцы часьцей за ўсё сустракаюцца чатыры пазыцыі ног — першая, другая, трэцяя і шостая, — для якіх, у адрозьненьне ад пазыцыяў ног клясычнага танца, характэрна паўвываратнае становішча. Таксама можна, сустрэць яшчэ дзьве пазыцыі ног: другую паралельную і чацьвёртую паралельную. Ва ўсіх пазыцыях цяжар корпуса разьмяркоўваецца раўнамерна на абодве ногі[14].
Рухі танцаў досыць плыўныя, адмысловых мудрагелістых фігур не выкарытана. Хлопцы паказваюць сваю ўдаласьць моцным прытопваньнем абцасамі ў такт музыкі, ламаньні шапкі набакір, размахваньнем рукамі, прысьвістам і сьпевам[15].
Характэрнымі элемэнтамі рухаў для беларускага танца зьяўляюцца «па-дэ-баск», «галубец», «падбіўкі», «круткі», «прытоп», «галоп», «прыпаданьне», «кавыралачка», «драбушачкі» ці «дробнікі». Некаторыя зь іх маюць агульныя назвы з рухамі рускага і ўкраінскага народных танцаў, але калярыт і нацыянальная форма іх выразу розныя[3].
Музычнае суправаджэньне[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Музычную структуру традыцыйных танцаў адрозьнівае перш за ўсё памер 2/4, хоць сустракаюцца і іншыя памеры, квадратная пабудова мелодыі. Інструмэнтальнае суправаджэньне танца мае нярэдка тую ж ладава-інтанацыйную аснову, што і хараводная песьня, бо зьяўляецца як бы перакладам вакальнай мелодыі на мову інструмэнтаў, якія суправаджаюць танец.
Беларуская народная танцавальная музыка мае маляўнічую мелодыку, але пры гэтым дастаткова простая. З музычных інструмэнтаў выкарыстоўваліся дуда, скрыпка, цымбалы, бубен, пазьней гармонік, віяланчэль. На Беларусі былі вядомыя і старажытнарускія гусьлі[3][16].
Асаблівай папулярнасьцю ў народзе карысталася дуда, што адбілася ў тэксьце прыпеўкі[17]:
Ой, без дуды, без дуды,
Ходзяць ножкі не туды,
А як дудку пачуюць,
Самі ногі танцуюць.
Часта танцы ўзьнікалі як музычнае суправаджэньне да пэўных песень або гульняў. Іх назвы маглі супадаць з назвай такіх песень. Працэс меў і зваротную сілу, так прыпеўкі ў розных месцах Беларусі насілі назвы «Скакушкі», «Плясушкі», «Плясухі» і таму падобнае. Прыкладамі танцаў, прывязаных да тэксту пэўнай песьні, зьяўляюцца «Лявоніха», «Таўкачыкі», «Шастак» і г. д[3].
Вывучэньне танца[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Беларускія танцы згаданыя ў вялікай колькасьці этнаграфічнай і фальклёрнай літаратуры, але часта ў гэтых крыніцах прыводзіцца мала харэаграфічнай інфармацыі, а часам там даецца толькі назва танца, пакідаючы за рамкамі тэксту яго сутнасьць, таму важнае значэньне мае збор этнаграфічных зьвестак аб народных танцах, пакуль яны не страчаны беззваротна.
Сцэнічны народны танец[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Вялікую ролю ў зьяўленьні сцэнічнага народнага танца адыграў Ігнат Буйніцкі, які стварыў у 1907 годзе Беларускі народны тэатар, трупа якога ажыцьцяўляла шырокую канцэртную дзейнасьць, выяжджаючы ў тым ліку і за межы краіны. У рэпэртуары групы налічвалася больш за дзясятак танцаў («Лявоніха», «Юрка», «Верабей», «Мяцеліца», «Гняваш», «Мельнік», «Антошка», «Чобат», «Качан», «Чабор», «Полька» і інш.)[3]
З. Абрамовіч так апісвае выступленьне танцавальнай групы ў спэктаклі[18]:
|
|
Дуда і скрыпка падаюць тэмп… Мелодыя нарастае, а Буйніцкі, узяўшыся ўбокі і зьлёгку сагнуўшыся, вядзе нас за сабой без усялякай рысоўкі, «запальвае» нас танцам, у якім няма нават намёку на якую-небудзь стылізацыю |
|
Творчая назіральнасьць, цудоўныя музычныя даныя дазволілі І. Буйніцкаму этнаграфічна дакладна фіксаваць стылістыку народнага танца і ствараць яркія, дынамічныя, фальклёрна-праўдзівыя танцавальныя сюіты-дывертысьмэнты, якія сталі вытокамі нацыянальнага балетнага мастацтва[18].
У 1920 годзе ў Менску адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатар, дзе балетмайстар К. А. Алексютовіч працягнуў дзейнасьць Буйніцкага па зьбіраньні і папулярызацыі народных танцаў. Працаваў на гэтым жа ніве і У. Галубок, які стварыў сваю трупу ў 1920 годзе[3].
У 1933 годзе быў адкрыты тэатар опэры і балета ў Менску, дзе пры стварэньні нацыянальных балетаў харэографы ўпляталі ў малюнак клясычнага балета элемэнты танцавальнага фальклёру[3].
Пазьней вялікая колькасьць тэатральных і танцавальных калектываў, у тым ліку і самадзейных, займаліся пастаноўкай народных танцаў, што спрыяла разьвіцьцю і разнастайнасьці сцэнічнага танца, ўзбагачэньню яго новымі тэхнічнымі рухамі і кампазыцыйнымі пабудовамі.
Вялікі ўклад у разьвіцьцё сцэнічнага народнага танца ўнесьлі такія беларускія балетмайстры, як К. Алексютовіч, К. Мулер, С. Дрэчын, А. Рыбальчанка, П. Акулёнак, І. Серыкаў, Л. Ляшэнка, І. Хвораст, М. Чысьцякоў, К. Партны і інш[3].
У культуры[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Народныя танцы, як неад’емная частка культуры і побыту беларусаў былі шматкроць згаданыя ў беларускай літаратуры, пачынаючы з XIX стагодзьдзя: у Я. Купалы, В. Дунін-Марцінкевіча, А. Пшчэлка, у ананімнай паэме «Тарас на Парнасе» героі ня толькі танцуюць самі, але і размаўляюць аб танцах[3].
З. Бядуля адзначаў, што багатую дэкаратыўнасьць беларускаму танцу надае багацьце кветак і тэхнік беларускага народнага касьцюму[19].
Выкарыстоўваў у сваёй творчасьці беларускія мелодыі і рускі кампазытар Аляксандар Глазуноў, напрыклад, беларускі народны танец, запісаны ў Друскеніках, у трыо сваёй 1-й сымфоніі[20].
Некаторыя танцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Вядома больш за 100 беларускіх народных танцаў, сярод якіх «Лявоніха», «Крыжачок», «Юрачка», «Мяцеліца», «Кола», «Галубец», «Бульба», «Таўкачыкі», «Трасуха» і іншыя.
Сучаснасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
На сёньняшні дзень усе, хто захапляецца беларускімі танцамі разьвіваюць сваё майстэрства ня толькі на курсах і занятках, што ладзяцца энтузіястамі. Ёсьць магчымасьць удзельнічаць у разнастайных імпрэзах, вечарынах, майстар-клясах, фэстах і летніках, дзе аматары народнай культуры вывучаюць старыя вясковыя і гарадзкія пабытовыя танцы.
На паштовых марках[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Беларускія народныя танцы зьяўляюцца папулярнай тэматыкай паштовых марак Беларусі[21]. Выявы зь беларускімі народнымі танцамі сустракаюцца таксама і на марках іншых краінаў[22].
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с Чурко Ю. М. Вянок беларускіх танцаў.- Мн.: Беларусь, 1994. — 88 с ISBN 5-33801097-8
- ^ а б в г д Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя / Рэд.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989.
- ^ а б в г д е ё ж з і к л м н Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры. Под ред. М. Я. Гринблата. Мн., «Вышейш. школа», 1978. 528 с с ил.
- ^ Портрет нации(недаступная спасылка) (рас.)
- ^ Ассимиляция хореографии(недаступная спасылка) (рас.)
- ^ Как царь Игната женил (рас.)
- ^ Белорусские народные танцы (рас.)
- ^ а б в г д Структурный принцип классификации народной хореографии. (рас.)
- ^ Полька беларуская
- ^ Карп П. О. О балете. М., 1967, с. 103
- ^ Традиции (рас.)
- ^ Хороводный фольклор(недаступная спасылка) (рас.)
- ^ Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской Белоруссии. 2. Дударь и Музыка. — «Этнографическое обозрение» , 1892, № 2-3, с. 197
- ^ Методика разучивания белорусского танца(недаступная спасылка) (рас.)
- ^ Шейн П. В. Материалы…, т. 3, с. 188—189
- ^ Структура музыки (рас.)
- ^ Песьні народных сьвят і абрадаў, с. 49
- ^ а б Э. Алейнікава. Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага. Мастацтва: вучэб. дапам.-хрэстаматыя па сусв. маст. культуры для 10 кл. агульнаадукац. шк. зь бел. мовай навучэньня/Аўт.-укл. Г. В. Наполава — Мн.:Піан, 1998. — 360 с.: іл.
- ^ З. Бядуля. Яр, Драматычныя элемэнты ў жыцьці і творчасьці нашых продкаў. — «Узвышша», 1927, № 1, с. 151
- ^ Скорабагатаў В. В. Зайгралі спадчынныя куранты: Цыкл нарысаў з гісторыі прафэсіянальнай музычнай культуры Беларусі. Мн., 1998
- ^ О чем говорят белорусские марки?. (рас.)
- ^ Азербайджан и Беларусь выпустили совместный почтовый блок. (рас.)
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Смольский Б. С. Белорусский музыкальный театр. Минск, 1963
- Чурко Ю. Белорусский народный танец. Историко-теоретический очерк, Минск, 1972
- Алексютович Л. К. Белорусские народные танцы, хороводы, игры. Под ред. М. Я. Гринблата. Мн., «Вышэйш. школа», 1978. 528 с с ил.
- Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской Белоруссии. 2. Дударь и Музы́ка. — «Этнографическое обозрение» , 1892, № 2-3, с. 197
- Гребенщиков С. Сценические белорусские танцы. Минск, 1974.
- Гребенщиков, С. М. Белорусская народно-сценическая хореография. Минск : Наука и техника, 1976. — 233 с : ил.: нот.
- Гребенщиков С. Белорусские танцы. Минск, 1978.
- Чурко Ю. Белорусский хореографический фольклор. Минск, 1990.
- Чурко Ю. М. Вянок беларускіх танцаў. — Мн.: Беларусь, 1994. — 88 с ISBN 5-33801097-8
- Чуркін М. Беларускія народныя песні і танцы. Мн., 1949
- Беларускі фальклор. Энцыклапедыя. У 2 т. Мн.: БелЭН, 2005, 2006.
- Традыцыйная мастацкая культура беларусаў. У 6 т. (Танцавальны фальклор)
