Перайсьці да зьместу

Беларуска-літоўскія летапісы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Беларуска-літоўскія хронікі»)

Белару́ска-літо́ўскія ле́тапісы[1][2] або летапісы Вялікага Княства Літоўскага[3] — частка беларускіх летапісаў, умоўны назоў гістарычна-літаратурных твораў, складзеных у Вялікім Княстве Літоўскім на старабеларускай мове. Традыцыйнае летапісаньне заняпадае ў XVII стагодзьдзі, саступіўшы месца шматлікім новым жанрам, такім як: мясцовыя летапісы (гарадзкія хронікі), дыярыюшы, хранографы[4]. Вядома чатыры асобныя помнікі XV—XVI стагодзьдзяў: Летапісец вялікіх князёў літоўскіх, Беларуска-літоўскі летапіс 1446 году (першы збор), Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага (другі збор), Хроніка Быхаўца (трэці збор)[2]. Беларуска-літоўскія летапісы паслужылі крыніцай для напісаньня хронік Мацея Стрыйкоўскага, Аляксандра Гваньіні і Марціна Бельскага. Летапісы — каштоўныя помнікі гістарыяграфіі і грамадзка-палітычнай думкі беларускага народу, ягонай мовы і беларускай гістарычнай прозы[2].

Найменьне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Да сярэдзіны XIX стагодзьдзя летапісы, напісаныя на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ў гістарычных колах звычайна называлі «літоўскімі», «рускімі»[5]; пазьней пачалі прапаноўвацца шматлікія іншыя назвы, такія, як «беларускія аб Вялікім Княстве Літоўскім» (Восіп Бадзянскі, 1846), «беларускія» (Мікалай Кастамараў, 1861, Вячаслаў Чамярыцкі, 1969), «літоўска-рускія» (Іларыён Ціхаміраў(ru), 1901), «заходнярускія» (Аляксей Шахматаў, 1901), «летапісы Вялікага Княства Літоўскага» (Уладзімер Пашута, 1977). Такі погляд быў абумоўлены памылковымі ўяўленьнямі аб беларускім народзе і яго гісторыі або чыста палітычнымі прычынамі[5]. Назоў «беларуска-літоўскія летапісы» быў прапанаваны беларускім гісторыкам Мікалаем Улашчыкам (1906—1986) і стала замацаваўся ў айчыннай гістарыяграфіі[a].

Летапісаньне

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Беларускія летапісы

Беларускія летапісы — складаліся на землях Беларусі ў эпоху фэадалізму на старажытнарускай, старабеларускай і польскай мовах. У XVI—XVIII стагодзьдзях называліся пераважна хронікамі. Паводле зьместу і агульнага характару падзяляюцца на дзяржаўныя і мясцовыя, аднак рэзкай мяжы паміж імі няма. Вытокі летапісаньня на Беларусі ў мясцовых гістарычных паданьнях і дзелавой пісьменнасьці, у традыцыях гістарычнай прозы і летапісаньня Русі.[4]

Пачаткі летапісаньня

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Узьнікненьне і разьвіцьцё летапісаньня на землях Беларусі цесна зьвязана з гістарычным жыцьцём беларускага народу, з надзённымі грамадзка-палітычнымі праблемамі і тэндэнцыямі часу. Летапісы ня толькі адлюстроўвалі падзеі мінулага, захоўваючы пра іх памяь для наступных пакаленьняў, але і выконвалі важную ідэйна-публіцыстычную ролю ў фармаваньні грамадзкай думкі і гістарычнай сьвядомасьці[4].

У старажытнарускі пэрыяд (XI—XIV стагодзьдзі), у эпоху фэадальнай раздробленасьці, летапісаньне Беларусі, як і іншых славянскіх зямель, характарызуецца мясцовай скіраванасьцю і лякальнасьцю. Паводле жанравай формы старажытныя летапісы не былі цэльнымі творамі, сюжэтна закончанымі гістарычнымі аповесьцямі, а мелі фрагмэнтарны характар, падзяляліся на асобныя, нярэдка слаба зьвязаныя паміж сабой часткі — пагадовыя запісы, аб’яднаныя толькі агульнасьцю тэмы і формы гістарычнага апавяданьня. На беларускіх землях у эпоху сярэднявечча бытавалі таксама гістарычныя зборнікі наўгародскага, маскоўскага, цьвярскога, пскоўскага паходжаньня (напрыклад, летапісы Фоція, Аўрамкі) і іншыя. У цэнтры ўвагі тагачасных летапісцаў былі пераважна падзеі, непасрэдна ці ўскосна зьвязаныя з гісторыяй пэўнага ўдзельнага княства. Такі выразна мясцовы характар маюць, напрыклад, Кіеўскі летапіс (XII стагодзьдзе), Галіцка-Валынскі летапіс (XIII стагодзьдзе), наўгародзкія летапісы (XIII—XIV стагодзьдзі), а таксама першыя летапісныя помнікі, што ўзьніклі на тэрыторыі Беларусі: Полацкі летапіс (XII стагодзьдзе) і Смаленскі летапіс (XIII—пачатак XV стагодзьдзяў)[7].

У Вялікім Княстве Літоўскім

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Характэрнай рысаю летапісаньня XV—XVI стагодзьдзя на землях Вялікага Княства Літоўскага зьяўляецца яго агульнадзяржаўная скіраванасьць. Характар летапіснага жанру паступова зьмяняецца. Спэцыфічнай яго асаблівасьцю стала спалучэньне традыцыйнай, пагадовай формы выкладу з прагматычным, зьвязным апавяданьнем пра мінулае, кароткіх дакумэнтальных запісаў-паведамленьняў з гістарычнымі аповесьцямі. У летапісах пачаў шырока выкарыстоўвацца літаратурны вымысел, узмацнілася белетрызацыя гістарычных апавяданьняў, яны сталі больш разнастайнымі паводле зьместу, стылю, ахопу гістарычных падзей[8]. Асобныя гістарычныя аповесьці на пэўных этапах дапаўняліся новым матэрылам і аб’ядноўваліся ў летапісныя зводы, якія складаліся традцыйна, бяз творчай перапрацоўкі тэксту. Пачынаючы зь XVII стагодзьдзя агульнадзяржаўныя летапісы (уласна беларуска-літоўскія летапісы) заняпадаюць, на зьмену ім прыходзяць шматлікія новыя жанры: мясцовыя летапісы (гарадзкія хронікі), дыярыюшы, хранографы[4].

Беларуска-літоўскія летапісы і хронікі захаваліся ў шматлікіх сьпісах, на сёньняшні час вядома каля 22-ух захаваўшыхся[b][9]:

Захаваліся таксама некаторыя не ўключаныя ў пералік летапісныя сьпісы, якія зьяўляюцца пераказамі іншых пісьмовых помнікаў альбо дайшлі да нашага часу ў выглядзе дробных летапісных урыўкаў.

Беларуска-літоўскія летапісы паслужылі крыніцай для напісаньня хронік Мацея Стрыйкоўскага, Аляксандра Гваньіні і Марціна Бельскага[2].

Дасьледваньні

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вывучэньне спадчыны

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Навуковае вывучэньне беларуска-літоўскіх летапісаў пачалося з публікацыі Ігнатам Даніловічам Супрасьлеўскага летапісу (1823—1827) і ягонай працы па «літоўскіх» летапісах (1840. Пазьней Тэадор Нарбут зрабіў палеаграфічнае дасьледаваньне «Хронікі Быхаўца» (1838) і выдаў яе поўны тэкст у 1846 годзе.

Фактычна, яшчэ раней да сюжэтаў «літоўскіх» летапісаў зьвяртаўся Аўгуст Шлёцэр(ru) (1735—1809), але ставіў пад сумнеў існаваньне апошніх, бо ў той час гэтыя летапісы былі невядомымі, меліся толькі спасылкі на іх Мацея Стрыйкоўскага, апроч таго, Шлёцэр атаясамліваў Вялікае Княства Літоўскае з этнічнай Летувай, а пад «літоўскімі» разумеў помнікі, пісаныя на летувіскай (жамойцкай) мове, якіх, сапраўды, не існавала. Таксама існаваньне літоўскіх летапісаў адмаўляў Юзэф Крашэўскі.

Зь сярэдзіны XIX стагодзьдзя вывучэньне «літоўскіх» летапісаў актывізуецца, хоць і ненадоўга. Апроч выданьня Нарбутам «Хронікі Быхаўца» (1846), Бадзянскі выдаў урыўкі зь летапісу Рачынскага (1846), Андрэй Папоў(ru) — частку Слуцкага летапісу (1854). У «Лекцыях па рускай гісторыі» Кастамарава (1861) «беларускім» летапісам прысьвячаецца невялікі разьдзел. Аднак, пасьля гэтых прац у вывучэньні гэтай праблемы настаў пэрыяд пэўнага застою, і толькі ў 1880-я-1890-я гады невялікую частку сваіх дасьледваньняў па гісторыі прысьвяцілі «літоўскім» («рускім», «руска-літоўскім») летапісам украінскія (Амяльян Аганоўскі(ru), Уладзімер Антановіч(ru), Мікалай Дашкевіч(ru), Міхаіл Грушэўскі) і польскія гісторыкі Ісідар Шараневіч(ru), Станіслаў Смолька(pl)), Антоні Прахаска(uk)). У пэрыяд з пачатку XX стагодзьдзя да дзяржаўнага перавароту выходзяць таксама некалькі манаграфій расейскіх навукоўкаў («Аб складзе заходнярускіх, гэтак званых літоўскіх летапісаў[10]», «Заходнярускія летапісы як помнікі літаратуры» і іншыя такога кшталту).

Праблеме дасьледваньня беларуска-літоўскіх летапісаў пачалі прысьвячаць свае працы дасьледнікі ў міжваеннай і савецкай Летуве, а таксама і ўласна беларускія навукоўцы. Сярод першых зь быў рэктар БДУ Уладзімер Пічэта, грунтоўныя працы былі зробленыя Мікалаем Улашчыкам, Вячаславам Чамярыцкім. Тамы 17, 32 і 35 Поўнага збору рускіх летапісаў(ru) прысьвечаныя спадчыне беларуска-літоўскіх летапісаў[d].

На тэрыторыі незалежнай Беларусі дасьледваньне беларуска-літоўскіх летапісаў атрымала новы імпульс, дасьледуюцца ня толькі летапісы, але і гарадзкія хронікі часоў Вялікага Княства Літоўскага. Сярод іншага, у 1997 годзе МГА «Беларускі Кнігазбор» выдала асобную кнігу, прысьвечаную беларускім летапісам і хронікам[11], у 2000 годзе Гарадзенскі дзяржаўны ўнівэрсытэт выдае вучэбны дапаможнік «Беларуска-літоўскія летапісы і польскія хронікі[12]», у 2010 беларускім часопісам ARCHE была падрыхтавана да друку манаграфія, прысьвечаная летапісам і хронікам Беларусі[13].

Клясыфікацыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вядомыя сьпісы беларуска-літоўскіх летапісаў і хронік вельмі неаднародныя паводле свайго складу. Нягледзячы на агульнасьць паходжаньня гэтых помнікаў, узаемнае падабенства і блізкасьць у асобных частках, шмат якія іх сьпісы значна адрозьніваюцца сваім зьместам, колькасьцю і аб’ёмам зьвестак, характарам апісаньня асобных падзей і нават рэдактарскай апрацоўкай тэксту. Летапісы і хронікі некаторых сьпісаў заснаваны на зусім розных крыніцах. Адзіным агульным для ўсіх сьпісаў тэкстам зьўляецца фактычна толькі Летапісец вялікіх князёў літоўскіх, які складае нязначную частку летапіснага тэксту большасьці сьпісаў[14].

Неаднароднасьць складу летапісаў розных сьпісаў была даўно заўважана дасьледнікамі, што натуральна выклікала патрэбу ў спэцыяльнай іх клясыфікацыі. Пры вывучэньні гісторыка-культурнай спадчыны беларуска-літоўскіх летапісаў пачынаючы з канца XIX стагодзьдзя робяцца шматлікія спробы ўпарадкаваньня летапісаў рознымі навукоўцамі. Так паводле клясыфікацыі Іларыёна Ціхамірава[10] ўсе беларуска-літоўскія летапісы можна падзяліць на два зводы-рэдакцыі: кароткі і поўны, Міхаіл Грушэўскі нават чатыры іх рэдакцыі[15]. Але найбольшае пашырэньне атрымаў падзел беларуска-літоўскіх летапісаў на тры асноўныя тыпы — тры асобныя летапісныя зводы[13]:

  • Першы летапісны звод ці Беларуска-літоўскі летапіс 1446 году, які прадстаўлены Нікіфіраўскім, Супрасьлеўскім, Акадэмічным, Слуцкім сьпісамі. Узьнікненьне зводу 1446 году зьвязана са Смаленскам, дакладней з дваром мясцовага япіскапа, а потым Мітрапаліта Кіеўскага і ўсёй Русі Герасіма.
  • Другі летапісны звод ці Хроніка Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага, створаны ў першай трэці XVI стагодзьдзя, у які ўвайшлі летапісы Красінскага, Альшэўскі, Румянцаўскі, Рачынскага, Еўраінаўскі. Натхняльнікі гэтага твору — літоўскія магнаты, сярод якіх часьцей за ўсё называюць віленскага біскупа Паўла Гальшанскага.
  • Трэці летапісны звод прадстаўлены ўсяго адным творам — Хронікай Быхаўца. Дасьледнікі даўно зьвярнулі ўвагу на асаблівую цікавасьць летапісца да князёў Алелькавічаў-Слуцкіх і на яго добрае знаёмства зь мясцовасьцю ў раёнах Наваградку, Клецку, Слуцку. Настрой гэтага летапісу, у параўнаньні зь іншымі летапісамі. Летапісец імкнецца залагодзіць усе супярэчнасьці і спрэчкі паміж Літвой і Русьсю, удала абыходзячы вострыя вуглы ў гісторыі іх узаемін.

Заўвагі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Абсалютная большасьць вядомых на сёньняшні час беларуска-літоўскіх летапісаў былі створаныя на тэрыторыі этнаграфічнай Беларусі, меншая частка — на тэрыторыі сучасных Украіны і Расеі, невядома ніводнага летапісу, створанага на тэрыторыі этнаграфічнай Летувы, калі не ўлічваць Вільні, якая апынулася сёньня па-за межамі сучаснай Беларусі[6].
  2. ^ У ЭВКЛ прыводзіцца лічба ў ~50 захаваўшыхся сьпісаў беларускіх летапісаў (ня блытаць з уласна беларуска-літоўскімі летапісамі, вузейшым азначэньнем)[4].
  3. ^ Тэксты Патрыяршага А. і Патрыяршага Б. сьпісаў — гэта дзьве асобныя рэдакцыі адной і той жа хронікі, зьмешчаня ў адным рукапісу.
  4. ^ Былі апублікаваныя 17 вядомых (ацалелых) летапісаў. Апроч гэтага, у Мацея Стрыйкоўскага былі зьвесткі аб яшчэ 15 летапісах, якія не дайшлі да нашага часу альбо дагэтуль ня знойдзеныя.

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Назаров В. Д. Летописи белорусско-литовские // Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.  (рас.)
  2. ^ а б в г Вячаслаў Чамярыцкі. Летапісы беларуска-літоўскія // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0 С. 192.
  3. ^ Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях / А. Жлутка. — Менск, 2005. С. 113.
  4. ^ а б в г д Вячаслаў Чамярыцкі. Летапісы беларускія // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0 С. 192—193.
  5. ^ а б Вячаслаў Чамярыцкі. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры — Мінск: Навука і тэхніка, 1969. — 192 с.: С. 11.
  6. ^ Вячаслаў Чамярыцкі. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры — Мінск: Навука і тэхніка, 1969. — 192 с.: С. 14.
  7. ^ Вячаслаў Чамярыцкі. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры — Мінск: Навука і тэхніка, 1969. — 192 с.: С. 6.
  8. ^ Вячаслаў Чамярыцкі. Летапісы // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0 С. 191.
  9. ^ Вячаслаў Чамярыцкі. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры — Мінск: Навука і тэхніка, 1969. — 192 с.: С. 13.
  10. ^ а б И. Тихомиров. О составе западнорусских, так называемых литовских летописей. ЖМНП, ч. CCCXXXIV, март, 1901. С.1-36. (рас.)
  11. ^ Беларускія летапісы і кронікі, МГА «Беларускі кнігазбор».
  12. ^ * Альбіна Семянчук. Беларуска-літоўскія летапісы і польскія хронікі. — Мн.: ГрДУ, 2001. — 161 с ISBN 985-417-206-6
  13. ^ а б Прадмова да кнігі «Хронікі і летапісы Беларусі»(недаступная спасылка), часопіс ARCHE.
  14. ^ Вячаслаў Чамярыцкі. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры — Мінск: Навука і тэхніка, 1969. — 192 с.: С. 15.
  15. ^ М. Грушевський. Історія України — Руси. Т. VI. Жите економичне, культурне, національне XIV—XVII віків. Київ—Львів, 1907. С.357, 360.  (укр.)

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларуска-літоўскія_летапісы&oldid=2393704»