Імпэрыя гунаў

Гістарычная дьзяржава Гунская імпэрыя лац. Hunskaja imperyja Húnaland
IV ст. — V ст.
Сталіца	Панонія[d] і Буда
Афіцыйная мова	Hunnic[d] і Гоцкая мова
Мовы	гунская, гоцкая
Афіцыйная рэлігія	паганства
Этнахаронім	Hunnic і Hunnish
Супольныя граніцы	Рымская імпэрыя
Форма ўраду	манархія
Дынастыя	Баламірыды
Кіраўніцтва дзяржавы
Цар гунаў	Атыла
Элак
Дэнгызык
Папярэднік: Сарматыя Наступнік: Цюркскі каганат

Гунская імпэрыя (ст. скандынаўск. Húnaland) — дзяржава гунаў, ўтварыляся ў 370-х гадах нашай эры. Дзяржава межавала з Усходняй Рымскай імпэрыяй на паўднёвым усходзе й з Заходняй Рымскай імпэрыяй на захадзе й паўднёвым захадзе, астатняя лінія мяжы была няяснай. Імпэрыя распалася пасьля сьмерці цара Атылы ў 453 годзе ў выніку барацьбы яго пераемнікаў за ўладу й канчаткова зьнікла з палітычнай карты каля 469 году.

Гісторыя

Заснаваньне Імпэрыі

Першым сярод цароў Імпэрыі гунаў мог быць Тэдрэхон. Ён згадваецца ў «Гісторыі Тарона» Зяноба Глака пад імем «цар Поўначы Тэдрэхон». Затым яго імя было абагаўлена («Тэнгрыхан») цюркамі й на Каўказе, дзе яго пачыталі асоба. У армянскім літаратурным помніку ”Гісторыя краіны Алуанк” (VІІ ст.) яму прыводзіцца прамая іранская паралель - ”Асьпендзят”, адна з формаў іранскага імя Ісьфендыяр (”сьвяты, сьвяты, боскі”).

Заснавальнікам імпэрыі гунаў на тэрыторыі Эўропы ў 374 г. лічыцца Баламір. З царскага роду былі Базук і Курсіх, якія ўзначалілі войскі, якія ўварваліся ў 395 г. у пэрскія ўладаньні Закаўказьзя. Неўзабаве ўлада перайшла Харатону (Каратону, сыну Ўлдзіна). Ён кіраваў да 410 г. У Харатона былі сыны Ахтар, Ругіла, Айбарс, Мунзук. Сынам апошняга быў Атыла. Істотны ўклад у разьвіцьцё Гунскай імпэрыі ўнёс Руа, які кіраваў з 410 па 434 гг. н. э.

Руга й Актар

У 422 году гуны зьдзейсьнілі набег, відаць, пад камандаваньнем правадыра па імі Руга. Яны дайшлі да сьцен Канстантынопаля. Мяркуючы па ўсім, яны прымусілі Ўсходнюю імпэрыю плаціць штогадовую даніну. У 424 годзе згадваюцца як змагары на баку рымлян у Паўночнай Афрыцы, што паказвае на дружалюбныя адносіны з Заходняй Рымскай імпэрыяй. У 427 годзе рымляне разарвалі зьвяз з гунамі й напалі на Панонію, магчыма, адваяваўшы яе частку.

Няясна, калі Руга й яго брат Актар сталі вярхоўнымі ўладарамі гунаў: Руга, відаць, кіраваў зямлёй на ўсход ад Карпат, у той час як Октар кіраваў тэрыторыяй на поўнач і захад ад Карпат. Кім сьцьвярджае, што Октар быў «намесьнікам» караля на яго тэрыторыі, у той час як Руга быў вярхоўным каралём. Октар загінуў каля 430 году ў барацьбе з бургундамі, якія ў той час жылі на правым беразе Рэйна. Дзяніс Сінор сьцьвярджае, што яго пляменьнік Атыла, верагодна, зьмяніў яго на пасадзе кіраўніка ўсходняй частцы імпэрыі гунаў ў гэтым годзе. Менхен-Хельфен, аднак, сьцьвярджае, што Руга проста стаў аднаасобным кіраўніком.

Атыла

Атыла, кароль гунаў

Атыла, сын Мунзука, стаў уладаром у 40-гадовым узросьце пасьля сьмерці Руа (таго падчас паходу на Канстантынопаль уразіла маланка). Пад вяршэнствам Атылы ў яго імпэрыі было аб’яднана да 45 - 50 розных народаў, куды ўваходзілі ў прыватнасьці аланы, славяне, герулы, гепіды, скіры, остраготы.

У 437 годзе, аказваючы дапамогу рымлянам, гуны разграмілі Каралеўства бургундаў. У 441 годзе Атыла ўварваўся ў межы Рымскай імпэрыі й захапілі гарады на тэрыторыі сучаснай Сэрбіі: Вімінацыям, Ніш, Сінгідун і Сірмій.

У 451 годзе коннае войска Атылы рушыла з Паноніі ўверх уздоўж Дуная, зьнішчаючы як рымскія пагранічныя ўмацаваньні, так і прымушаючы да падпарадкаваньня мясцовыя нямецкія плямёны (квады, маркаманы). Фарсаваўшы Рэйн гуны атакавалі Мец, а таксама Страсбург, Майнц, Вормс і аблажылі Арлеан. Кульмінацыяй паходу стала бітва на Каталаўнскіх палёх. Вынік бітвы быў незразумелы, аднак рымскі палкаводзец Аэцый палічыў за лепшае адвесьці свае войскі. Атыла на наступны год (у 452 годзе) уварваўся ў Італію, захапіў Аквілею й Мэдыялан.

Пад кіраўніцтвам Атылы гуны й іх зьвязьнікі заваявалі будучую тэрыторыю Нямеччыны, Францыі й Паўночнай Італіі, наклалі даніну на Бізантыю й Заходнюю Рымскую імпэрыю, і, як мяркуецца, захапілі нават частку Скандынавіі.

Сыновамі Атылы былі Ірнек, Эллак, Дэнгізік і Чаба, але ў сувязі з тым, што ў яго былі наложніцы, агульная колькасьць нашчадкаў магла быць значна большай.

Нашчадкі Атылы

Пасьля сьмерці Атылы й паразы ў бітве пры Недао, малодшыя сыны Ірнэк і Дэнгізік адступілі да нізоўяў Дуная. Тэрыторыя іх дзяржавы пачала скарачацца. Імя Ірнэка вядома ў розных варыяцыях і зьвязана зь цюрцкім словам ”Эрэн”. Ірнек (Херан) выступаў зьвязьнікам армян у барацьбе з Сасанідамі ў 451 г. і падтрымліваў пэрскага шаха Пэроза ў 460 г. Яшчэ адзін кіраўнік, Амбазук, валодаў Касьпійскай брамай, гандляваў зь Бізантыяй і Іранам і сябраваў зь імпэратарам Каста й Анастасі.

Ліцьвіны

Глядзіце таксама: Племя пяці родаў

Згодна зь некаторымі інтэрпрэтацыямі, гунамі называлі племя нэўраў, якое пражывала на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Некаторыя крыніцы, параўноўваючы імёны ліцьвінаў і гунаў, знаходзяць мноства падабенстваў Некаторыя беларусы, якія маюць неславянскія антрапалягічныя рысы асобы, паводле некаторых этнографаў, могуць быць нашчадкамі гунаў.

Гісторык Вельтман знаходзіў сувязь паміж гунскім імем Мундзук і Ліцьвінскім імем Міндоўг:

	Само імя Атыла роднаснае такім формам, як ліцьвінска-беларускія Ягайла, Сьвідрыгайла. Спасылаючыся на Ёрдана, дасьледчык удакладняе імя бацькі Атыла — Мундзьо, Мундзіўх. Гэтыя словы, як лічыць А. Вельтман, адпавядаюць добра знаёмай нам форме Міндоўг. У старажытных тэкстах да імя Атылы часам дадавалі яшчэ і імя Манзухій. А. Вельтман дае гэтаму наступнае тлумачэньне: двайное імя асобы магло быць успрынята як пазначэньне ўласнага імя й імя па бацьку.

Царства гунаў у Дагестаньне

Каўкаская Гуньнія

Каўкаская Гуньнія — некарэктная назва Паволскай Гуньніі VІ-VІІ стагодзьдзяў, якая ўключала базы на Каўказе й за яго межамі. Царом гунаў у пачатку VІ стагодзьдзя быў Болах, жанаты на Баарыкс , зьвязьніцы Бізантыі.

Затым кіраваў Зілігд, сын Амбазука, зьвязьнік бізантыйскага імпэратара Юстыянияна ў вайне з Сасанідамі, які загінуў у бітве. Яго імя сустракаецца ў бізантыйскіх крыніцах у розных формах, напрыклад, Зілгівін альбо Зілгібі.

Муагер стаў царом, забіўшы брата-хрысьціяніна Горду. Пазьней сам зьвярнуўся ў хрысьціянства. Імя, магчыма, адбылося ад вугорскага Мадэры, што бліжэй да формы Маг’яр. Ганарліва, хрысьціўшыся, атрымаў дары ад імпэратара Юстыніяна, але быў забіты пры насаджэньні хрысьціянства ў Прыазоўе.

Геяграфія

Імпэрыя Атылы распасьціралася ад Балтыйскага мора да Каўказа, і ад Паўднёвай Нямеччыны да Ўрала. Цэнтрам дзяржавы была былая рымская правінцыя Панонія.

У склад імпэрыі гунаў у пачатку V стагодзьдзя ўваходзілі наступныя народы: акацыры, раксаланы, анты, аланы, герулы, остготы й гепіды. Таксама ўладу Атылы прызналі бургунды, зарэйнскія франкі, квады, маркаманы, цюрынгі.

Насельніцтва

Паводле адной з гіпотэз, гуны адбыліся ад плямёнаў дакійскай культуры. Іншыя дасьледнікі разглядаюць магчымасьць сувязяў гунаў зь іншымі народамі, такімі як готы й славяне. Усе гэтыя развагі заснаваны на аналізе археалягічных знаходак, лінгвістычных дадзеных і параўнаньні крыніц розных часавых пэрыядаў.

Гістарычныя крыніцы сьведчаць аб тым, што гуны зьявіліся ў VІ стагодзьдзі да н. на тэрыторыі сучаснай Малдавіі й Вугоршчыны. Яны хутка распаўсюдзіліся на большую частку Ўсходняй Эўропы й нават дабраліся да Крыма. Князь Атыла, адзін з самых вядомых кіраўнікоў гунаў, кіраваў велізарнай тэрыторыяй, у якую ўваходзіць значная частка Эўропы.