Вуза
Ву́за[1][2], каморка[3][4], цэля[2] (па-лацінску: cellula) — самая маленькая структурная і функцыянальная адзінка жывых арганізмаў, якая здольная ажыцьцяўляць усе асноўныя працэсы жыцьцядзейнасьці (абмен рэчываў, рост і размнажэньне). Вуза зьяўляецца базавай адзінкай марфалягічна-функцыянальнай дзейнасьці ўсіх жывых арганізмаў (акрамя вірусаў).
Усе вузавыя формы жыцьця дзеляцца на два надцарствы на падставе будовы ствараючых іх вузаў — пракарыёты (даядравыя) і эўкарыёты (ядравыя)[5]. Пракарыётныя вузы больш простыя па будове, узьніклі раней за эўкарыётаў.
Усе жывыя вузы складаюцца з цытаплязмы (запаўняе ўнутраную прастору вузы) у якой разьмяшчаюцца розныя арганоіды і вузавыя ўключэньні, а таксама генэтычны матэрыял у выглядзе малекулы ДНК. Прастора вузы абмяжоўваецца вузавай абалонкай[6].
Існаваньне ў вузе ядра зьяўляецца асновай падзелу вузаў на ядравыя і бязьядравыя, але на самой справе розьніца ў будове вузаў гэтых групаў тычыцца ня толькі ядраў.
Арганізмы могуць складацца як з адной так і са шматлікіх вузаў. У шматвузавых арганізмах, вузы розных органаў значна адрозьніваюцца адна ад адной як па марфалягічнай так і па біяхімічнай будове.
Паняцьце вузы ўпершыню ўжыў Робэрт Гук у 1665 годзе.
Хімічны склад вузы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Вузы жывых арганізмаў утрымліваюць некалькі відаў хімічных спалучэньняў з рознай будовай і ўласьцівасьцямі. Склад гэтых спалучэньняў можа адрозьнівацца ў розных групаў арганізмаў. Асноўным складнікам вузы зьяляўецца вада (70—80% масы)[7]. Яна стварае спрыяльнае асяродзьдзе ажыцьцяўленьня біяхімічных рэакцыяў, а таксама можа быць вынікам біяхімічных рэакцыяў. Склад астатніх элемэнтаў звычайна падаецца ў далях да масы вузы без уліку вады.
40—60% сухой масы вузы складаецца зь бялкоў, якія выконваюць розныя функцыі, ад будаўнічай і рэгуляцыйнай да транспартнай і шматлікіх іншых[8]. У сваю чаргу бялкі складаюцца з амінакісьляў. У большасьці бялкоў да амінакісьляў далучаны іншыя элемэнты, што надае ім спэцыфічныя ўласьцівасьці.
Акрамя бялкоў, амінакісьлі складаюць пэптыды і поліпэптыды. Яны выконваюць розныя функцыі, зьяўляюцца гармонамі, натуральнымі антыбіётыкамі і г. д.
Нуклійныя кісьлі (ДНК і РНК), граюць важную ролю ў перадачы спадчыннай інфармацыі, а таксама ў біясынтэзе бялкоў.
Вугляводы выконваюць галоўную энэргетычную функцыю і функцыю назапашваньня энэргіі.
Ліпіды ствараюць аснову вузавай абалонкі, але акрамя гэтага яны ўдзельнічаюць амаль ва ўсіх вузавых працэсах (рэгуляцыйных, транспартных, камунікацыйных, метабалічных).
Хімічная будова вузаў складаецца з наступных хімічных элемэнтаў: кісларод (65% масы чалавека), вуглярод (18% масы чалавека), вадарод (10% масы чалавека), азот (3% масы чалавека), а так сама мікраэлемэнты кальц, фосфар, каль, серка, натар, магн, хлёр, жалеза, ёд, медзь, цынк, кобальт, марганец, фтор, малібдэн, сэлен і г. д., якія складаюць меней 2% масы чалавека.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Клетка // Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік / Уклад. А. Стасевіч, С. Варыёцкі. — Менск: Тэхналогія, 1993.
- ^ а б Клетка // Кароткі расейска-беларускі фармакалагічны слоўнік / Уклад. С. Прыхожы, А. Стасевіч, А. Юркін, А. Сітнік, І. Каваленка. — Менск: Тэхналогія, 1995.
- ^ Каморка // Беларуска-расійскі слоўнік / Укладальнікі: М. Байкоў, С. Некрашэвіч. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1925. Факсімільнае выданьне: Менск: Народная асвета, 1993. ISBN 5-341-00918-5
- ^ Клетка // Руска-беларускі, беларуска-рускі слоўнік медыцынскіх тэрмінаў. — Горадня: ГрДМУ, 2001.
- ^ Структура клеток // Кольман Я., Рём К.-Г. Наглядная биохимия: Пер. с нем. — М.: Мир, 2000. — 469 с, ил. ISBN 5-03-003304-1
- ^ Cell structures and functions
- ^ Клетка // Онлайн Энциклопедия «Кругосвет»
- ^ Международный Социально-экологический Союз